नेपाली यात्रासाहित्यको प्रवृत्तिगत विश्लेषण र मूल्याङ्कन (वि.सं. १९९९—२०४६)
त्रिभुवन विश्वविद्यालय, मानविकी तथा सामाजिकशास्त्र सङ्कायअन्तर्गत
नेपाली विषयमा विद्यावारिधि (पीएच.डी.) उपाधिका निमित्त
प्रस्तुत
शोधप्रबन्ध
शोधकर्ता
वेदव्यास उपाध्याय (निर्माेही व्यास)
अध्याय तीन
विदेशी परिवेशकेन्द्री प्रतिनिधि यात्रासाहित्यकारहरूको व्यक्तित्व र कृतित्वको परिचय तथा तिनका प्रतिनिधि यात्रासाहित्यिक कृतिकोे प्रवृत्तिगत विश्लेषण
३.४. यात्रासाहित्यकार विजय चालिसेको व्यक्तित्व र कृतित्वको परिचय तथा उनका प्रतिनिधि यात्रासाहित्यिक कृतिहरूको प्रवृत्तिगत विश्लेषण
यसअन्तर्गत विजय चालिसेका प्रतिनिधि यात्रासाहित्यिक कृतिहरूको विश्लेषण गर्नुपूर्व उनका व्यक्तित्व र कृतित्वका विभित्र पक्षको सङ्क्षिप्त अनुशीलन पनि सान्दर्भिक देखिन्छ त्यसैले तलका उपशीर्षकमा क्रमशः उनका व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन गर्दै विश्लेष्य कृतिहरूको विवेचना गरिएको छ ।
३.४.१ विजय चालिसेको व्यक्तित्वको परिचय
यात्रासाहित्यकार विजय चालिसे नेपाली साहित्यका बहुमुखी प्रतिभासम्पन्न स्रष्टा हुन् । उनको जन्म वि.सं. २००८ मा काठमाडौंको जोरपाटी, आरुबारीमा भएको हो । उनले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट नेपाली विषयमा स्नातकोत्तर, नेपाली तथा अङ्ग्र्रेजी भाषा शिक्षणमा बी.एड्. एवं बेलाइतको लन्डनबाट पत्रकारितामा ‘डिप्लोमा इन एडभान्स जर्नालिजम’ आदि शैक्षिक उपाधि प्राप्त गरेका छन् ।
अरुणोदय प्राथमिक विद्यालय आरुबारीमा स्वयंसेवकका रूपमा सेवा आरम्भ गरी अरुणोदय माध्यमिक विद्यालय आरुबारीमा केही वर्ष अध्यापन गरेका विजय चालिसेको मूल व्यवसाय भने पत्रकारिता हो र उनले सहव्यवसायका रूपमा प्राध्यापनलाई ग्रहण गरेका छन् । लामो समयदेखि दैनिक समाचारपत्र गोरखापत्रको सम्पादन विभागमा कार्यरत चालिसे सम्प्रति उक्त समाचारपत्रको प्रधानसम्पादक पदमा सेवारत छन् ।
उनी वि.सं.२०४२ देखि हालसम्म पशुपति बहुमुखी क्याम्पस, चाबहिलमा प्राध्यापन सेवामा समेत संलग्न रहँदै आएका छन् । चालिसे नेपाली साहित्यमा उपन्यासकार, कथाकार, संस्मरणकार, यात्रासाहित्यकार, बालसाहित्यकार तथा सम्पादकका रूपमा परिचित छन् भने साहित्य, पत्रकारिता र प्राध्यापनका अतिरिक्त समाजसेवा एवं विज्ञान तथा प्रविधिका क्षेत्रसित पनि सम्बद्ध छन् । साहित्यिक संस्थाहरूको स्थापनामा उनको उल्लेख्य भूमिका रहेको छ । उसैगरी विज्ञान सञ्चार सल्लाहकार समिति, व्यावहारिक विज्ञान तथा प्रविधि अनुसन्धान केन्द्र (रिकास्ट), त्रि.वि.का साथै अन्य कतिपय संस्थाहरूमा सदस्य तथा सञ्चालकका रूपमा उनको सक्रिय संलग्नता रहेको छ ।
नेपाली वाङ्मयको समुन्नतिमा उल्लेख्य योगदान गरेबापत उनी साहित्यिक पत्रकारिता पुरस्कार, नेपाल बालसाहित्य पुरस्कार, तथा साझा बालसाहित्य पुरस्कारद्वारा पुरस्कृत एवं कतिपय सङ्घ–संस्थाहरूबाट सम्मानित भएका छन् ।
चालिसेले नेपालका अधिकांश भागका साथै भारतका केही स्थान तथा पाकिस्तान, चीन, थाइल्याड र बेलाइत आदि देशका विभिन्न भागको भ्रमण गरेका छन् ।
३.४.२ विजय चालिसेको कृतित्वको परिचय
विजय चालिसेका प्रकाशित पुस्तक, उनीद्वारा सम्पादित ग्रन्थ एवं पत्रिकाहरू निम्न लिखित छन् ः
यात्रासाहित्य ः अप्रिलको बेलायत ः हिमाली आ“खा (२०४५)
मनको तूलिकामा स्मृतिका बिम्बहरू (२०६३)
उपन्यास ः होटल रा“कीमा हत्या (२०३१)
अनि कुइरो फाट्छ (२०३६)
कथासङ्ग्र्रह ः त्रिविध (२०४४) संयुक्त
प्रयोग र प्रत्यारोपण (२०५६)
अग्निचक्र (२०६२)
बाल–साहित्यअन्र्तगत चित्रकथा ः दयालु राजकुमार (२०४३)
बाल–कथासङ्ग्रह ः हराएको मूर्ति (२०५६)
टाटेपाङ्ग्रे, (२०५७) संयुक्त
अमूल्य उपहार, संयुक्त (२०५८)
किसानबाट शिक्षा –२०५८)
चटकीको बा“दर (२०६०)
बाल–उपन्यास ः मड्डलग्रहमा विज्ञान (२०६०)
मुस्ताङको गुफा (२०६१)
बाल–नाटकसङ्ग्रह ः बादलका बुट्टाहरू (२०५२)
जीवनी ः सेवाका प्रतिमूर्ति दयावीरसिंह कंसाकार (२०४५)
क्याप्टेन जेम्स कूक (एउटा साहसी समुद्र–यात्रीको जीवनी) (२०६१)
अनुवाद ः अनौठो भूमिमा एलिस (उपन्यास) (२०५०)
विश्वप्रसिद्ध बालकथाहरू खण्ड १, (२०५७)
विश्वप्रसिद्ध बालकथाहरू खण्ड २, (२०५८)
प्रसिद्ध चिनियाँ बालकथाहरू, (२०५८) संयुक्त
संस्कृति ः डोटेली लोकसंस्कृति र साहित्य (२०३९)
पत्रकारिता ः समाचार लेखन तथा सम्पादन (२०४५)
आम सञ्चारका विविध पक्ष, (२०५७)
आम सञ्चार, द्वन्द्व र आतङ्कवाद (२०६०)
सम्पादित कृति र पत्रिका ः सम्झना (भैरव–स्मृति अङ्क) (२०३७)
बन्धुसड्ड्रम (कविता सङ्ग्रह) १ (२०४१)
बन्धुसड्ड्रम (कविता सङ्ग्रह) २ (२०४२)
ः साङ्ग्रिला त्रैमासिक (२०३९–२०४७ जम्मा २७ अङ्क)
ः मानव अधिकार (२०४८)
ः गोरखापत्र शैली पुस्तिका (२०५५)
ः द मोनिटर (अङ्गे्रजी समाचार बुलेटिन), (इ. १९९२)
यसका साथै उनले गोरखापत्र संस्थान काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने युवामञ्च, मुना आदि पत्रपत्रिकाको समेत सम्पादन गरेको पाइन्छ ।
यस अध्ययनका निम्ति निर्धारित कालखण्डमा विजय चालिसेको अप्रिलको बेलायत ः हिमाली आ“खा शीर्षक एक मात्र यात्रासाहित्यिक ग्रन्थ प्रकाशित छ । त्यसमा बेलाइत देशका विभिन्न स्थानका यात्रासित सम्बद्ध र विविध शीर्षकमा आबद्ध निम्नलिखित स्फुट कृतिहरू सङ्गृहीत छन् ।
(१) अप्रिलको बेलायत, ब्राउनिङका कविता र हिमाली आँखा
(२) खोइ कहाँ छ मेरो नेपाल ?
(३) तिमीले पनि बेलायतलाई चिनिनौ तोनेला !
(४) हामी फरक फरक युद्ध भोग्दैछौं, भेरा !
(५) टेम्स, राजहाँस र पर्यटक उल्लास
(६) केम, राजहाँस र विमेन्स लिव्को केम्ब्रिज
(७) गुरुगम्भीर केम्ब्रिज र वर्तमानको पीडा
(८) हाँस्ने म वा अक्सफोर्ड ?
(९) बेलायतमा दुई धाम
(१०) एभोनमाथिको शहर शेक्सपियरको प्रतिबिम्ब
(११) डिकेन्समय भएर हराउँछौं हामी
(१२) भूतबंगला र भूतदर्शन
(१३) लन्डन, गल्ली–गल्छेडा र साहित्य–कला अभियान
(१४) मातृत्व ः सम्बन्धविच्छेद
(१५) दुई अङ्ग्रेज परिवार ः दुई धरातल
(१६) लन्डनमा हराएको रात
(१७) ब्रिटिश म्युजियम, बुद्धप्रदर्शनी र नेपाली कलाकृति
(१८) एल्जि, मार्वलविवाद र ब्रिटिश म्युजियमको अस्तित्व
(१९) बेलायतको दुई प्रसिद्ध राजाप्रासाद
(२०) प्रजातन्त्र र जनकल्याणकारी राज्य
यस अध्ययनका निम्ति उपर्युक्त कृतिहरूमध्येबाट निम्नलिखित कृतिहरूको चयन गरिएको छ ः
१) अप्रिलको बेलायत, ब्राउनिङका कविता र हिमाली आँखा
२) हाँस्ने म वा अक्सफोर्ड ?
३) बेलायतमा दुई धाम
४) एभोनमाथिको शहर शेक्सपियरको प्रतिबिम्ब
५) लन्डनमा हराएको रात
उपर्युक्त पाँचवटै कृति निबन्धात्मक (नियात्रा) वर्गमा वर्गीकृत हुन्छन् ।
३.४.३ विजय चालिसेका प्रतिनिधि यात्रासाहित्यिक कृतिको प्रवृत्तिगत विश्लेषण
यस उपशीर्षकअन्तर्गत यात्रासाहित्यकार विजय चालिसेका क्रमशः ‘अप्रिलको बेलायत, ब्राउनिङका कविता र हिमाली आँखा,’ ‘हाँस्ने म वा अक्सफोर्ड ?’, ‘बेलायतमा दुई धाम’, ‘एभोनमाथिको शहर शेक्सपियरको प्रतिबिम्ब’ तथा ‘लन्डनमा हराएको रात’ शीर्षक जम्मा पाँचवटा स्फुटरूप कृतिहरूको विषयवस्तुगत प्रवृत्ति, यात्रागत प्रवृत्ति, प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति, वैचारिक प्रवृत्ति र भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति, यी पाँच प्रवृत्तिका आधारमा विश्लेषण गरिएको छ
३.४.३.१ अप्रिलको बेलायत, ब्राउनिङका कविता र हिमाली आ“खा
(क) विषयवस्तुगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकार चालिसेले काठमाडौंदेखि भारतीय राजधानीनगर दिल्ली हुँदै गरिएको बेलाइतको राजधानीनगर लन्डनसम्मको यात्रामा प्राप्त द्विदिवसीय अनुभवहरूको अङ्कन गरेका छन् । त्यस क्रममा उनले आफू अध्ययनका क्रममा पाँच महिनाका लागि लन्डनतर्फको यात्रामा प्रवृत्त भएको उल्लेखका साथ वायुयानको झ्यालबाट साक्षात्कृत पथवर्ती मनोरम आकाशीय एवं भू–दृश्यहरूको चित्रण तथा आफ्नो तत्कालीन मनोदशाको वर्णन गरेका छन् । त्यस्तै उनले कृतिमा महानगर लन्डनअन्तर्गतका हिथ्रो विमानस्थल, भिक्टोरिया रेल्वे स्टेसन, वाटर लु रेल्वेस्टेसन, पार्लियामेन्ट हल, बिग वेन, काउन्टी हल, रोयल फेस्टिभल हल, एलिजाबेथ हल, न्यासनल थिएटर, न्यासनल ग्यालरी, सेन्ट पोल गिर्जाघर, सेन्ट मेरी ले बों, लन्डन ब्रिज, नर्मन, एवं बेलाइतका राजा–रानीको राज्याभिषेक गरिने परम्परागत स्थलका रूपमा रहेको तथा त्यहाँका राजारानी र प्रख्यात साहित्यकार, राजनीतिज्ञ आदिको समाधिस्थलका रूपमा समेत रहेको वेस्ट मिन्स्टर एब्बे नामक विशिष्ट गिर्जाघर आदि अनेक महत्वपूर्ण स्थान, बकिङ्घम प्यालेस रोड, पार्लियामेन्ट स्ट्रिट आदि अनेक सडक, गल्ली तथा बजार, पसल, घर, होटेल एवं टेम्स नदी आदिका साथै वैभवशाली लन्डनको अत्याधुनिक सुविधासम्पन्न नागर संरचना, स्वरूप र सौन्दर्य, यातायात व्यवस्था र यातायातका साधनबारे समेत चर्चा गरेका छन् । साथै कार्यव्यस्तताका कारणले खान समेत अवकाश नमिल्ले हुँदा लन्डनका कर्मचारीहरू हिंड्दै खाँदै वा खाँदै हिंड्दै गरिरहेको वर्णन गरी त्यहाँको अतिव्यस्त नागर जीवनको चित्र समेत प्रस्तुत गरेका छन् । यसका साथै उनले कृतिमा अङ्ग्रेजी साहित्यका विशिष्ट साधक शेक्सपियर र ब्राउनिङका काव्यिक अंश उद्वृत गरी उनीहरूप्रति श्रद्धा प्रकट गरेका छन् । यस प्रकार यात्राकारले यस कृतिमा लन्डनका भौगोलिक अवस्थिति, जलवायु, प्रकृति, इतिहास, समाज, संस्कृति, धर्म, कला, साहित्य आदि विविध पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् । समग्रमा उनले लन्डन महानगरबाट आफू अत्यन्त प्रभावित भएको आशय प्रकट गरेका छन् ।
(ख) यात्रागत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकाले काठमाडौंदेखि यात्राको आरम्भ गरेका छन् र लन्डन महानगरअन्तर्गतका कतिपय स्थानको भ्रमण–अवलोकनपश्चात् युनियन ज्याक क्लब नामक होटेलको आफ्नो कक्षमा पुगेर यात्राको अन्त्य गरेका छन् । कृतिमा दिल्लीको विमानस्थलका साथै लन्डनअन्तर्गतका हिथ्रो विमान स्थल, भिक्टोरिया रेल्वे स्टेसन, वाटरलु रेल्वे स्टेसन, वेस्ट मिन्स्टर एब्बे गिर्जाघर, सेन्ट पोल गिर्जाघर, पार्लियामेन्ट हल, बिग वेन, काउन्टी हल, रोयल फेस्टिभल हल, एलिजाबेथ हल, न्यासनल थिएटर, न्यासनल ग्यालरी, सेन्ट मेरी ले बों, लन्डन ब्रिज, टावर ब्रिज, नर्मन आदि स्थान, बकिङ्घम प्यालेस रोड, पार्लियामेन्ट स्ट्रिट, ब्रिज स्ट्रिट आदि अतिव्यस्त सडक र गल्ली, प्राचीन र नवीन शैलीका असङ्ख्य अट्टालिका, भवन, होटेल र पसलका साथै इङ्लिस च्यानल समुद्र, हरिया र पहेंला गहुँ र तोरीका विस्तृत फाँट, शान्त रूपले प्रवहमान टेम्स नदी एवं त्यसमा उसैगरी गतिमान् जहाज र नौकाविहाररत असङ्ख्य पर्यटक, रेल, बस, कार र मोटरसाइकल आदि असङख्य सबारी साधनका गतिमान् लहर, अपार जनसमूहको कोलाहल र चहलपहलमय बजार, कार्यव्यस्तताका कारणले खाँदै हिड्दै वा हिंड्दै खाँदै गरिरहेका कर्मचारीगण, मार्गमा उभिएर चुम्बन आदान–प्रदानमा मग्न युगल युवासमूह आदि विविध दृश्य तथा यात्राकारलाई टेम्स नदीतर्फ मार्गको निर्देश गर्ने पुरुष आदि कतिपय व्यक्तिपात्रलाई उपस्थापन गरिएको हुँदा र पठनका क्रममा नयाँ नयाँ स्थान, दृश्य एवं व्यक्तिपात्रलाई उपस्थापन गरिएको हुँदा कृति गतिमय बनेको छ । कृतिमा यात्राकारले सहयात्रीका रूपमा नरेश नामक आफ्ना एक जना नेपाली मित्रलाई उपस्थापन गरेका छन् । त्यस्तै उनले काठमाडौंदेखि लन्डनसम्मको यात्रा वायुयानद्वारा सम्पन्न गरेका छन् भने लन्डन नगरअन्तर्गतका कतिपय स्थानको भ्रमण रेल र मोटरद्वारा तथा कतिपय स्थानको भ्रमण पदयात्राका रूपमा सम्पन्न गरेका छन् । चालिसेको उक्त यात्रा सहयात्रीका साथ सौहार्दपूर्ण वातावरणमा सम्पन्न भएको छ ।
(ग) प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति
यो लघुकाय कृति हो । आयतनका दृष्टिले यो कृति २०÷३० आकारका ८ पृष्ठमा विस्तारित छ । यसको प्रस्तुति निबन्धात्मक छ । यो प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखिएको छ र यात्राकारको निजात्मक राग र अनुभूतिले अन्वित छ । त्यस्तै चित्रात्मकता, स्वच्छन्दता, आत्मीयता, कल्पनाप्रवणता, रोचकता आदि गुणले युक्त छ । यसमा सम्बद्ध यात्रा–प्रदेशको प्राकृतिक एवं सामाजिक परिवेशको चित्रण र वस्तुवर्णन आकर्षक रूपले गरिएको छ । उसैगरी कतिपय स्थलमा तथ्यात्मक विवरणको अङ्कन गरिएको छ । साथै कतिपय स्थलमा अत्यल्प मात्रामा संवादको प्रयोग गरिएको छ र संवाद स्वाभाविक र सजीव रूपमा प्रस्तुत छ । यसका अतिरिक्त, कृतिमा एक नेपाली लोककथाका पात्र र विषय–प्रसङ्गको स्मरण एवं अङ्ग्रेजी साहित्यका विशिष्ट साधक शेक्सपियर र ब्राउनिङका कवितांशको समावेशबाट कृतिको भावसौन्दर्यमा वृद्धि भएको छ । कालिक प्रयोगका दृष्टिले यो कृति प्रायः सामान्य वर्तमान कालिक शैलीमा लेखिएको छ ।
(घ) वैचारिक प्रवृत्ति
यस कृतिमा मानवतावादी स्वर मुखरित छ । साथै आफ्नो देशका ऐतिहासिक, सांस्कृतिक एवं वास्तुकलात्मक निधिप्रतिको प्रेम र तिनको संरक्षणप्रतिको व्यग्रतासमेत वैचारिक प्रवृत्तिका रूपमा प्रतिविम्बित छ ।
(ङ) भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा जम्मा १२ अनुच्छेद छन् र ती घटीमा ७ पङ्क्तिका र बढीमा ५० पङ्क्तिका छन् । यसमा सरल, संयुक्त र मिश्र तीनै प्रकारका वाक्य तथा तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनै प्रकारका शब्दको प्रयोग गरिएको छ । त्यस्तै निपातको पनि प्रयोग गरिएको छ । भाषाशैली सरल, शुद्ध, प्रवाहमय एवं सहजसम्प्रेष्य छ र कतिपय स्थलमा कवितात्मक समेत छ । कथन प्रभावकारी छ र कतिपय स्थलमा आलङ्कारिक समेत छ । एक स्थलमा अङ्ग्रेजी भाषाको उखानको प्रयोग गरिएको छ र त्यो अङ्ग्रेजी भाषा र रोमन लिपिमा नै प्रस्तुत गरिएको छ । उसैगरी अङ्ग्रेजी कविताका अंशलाई पनि यथावत् अङ्ग्रेजी भाषा र रोमन लिपिमा नै प्रस्तुत गरिएको छ । त्यस्तै अङ्ग्रेजीभाषी व्यक्तिपात्रका संवादलाई अङ्ग्रेजी भाषा र देवनागरी लिपिमा प्रस्तुत गरिएको छ । एक स्थलमा अङ्गे्रजी भाषाको शब्दलाई वर्णविन्यासगत स्पष्टताका निम्ति रोमन लिपिमा नै प्रस्तुत गरिएको छ । यसका साथै कृतिमा कतिपय स्थलमा कोष्ठक चिन्हको प्रयोग गरिएको छ ।
३.४.३.२ हा“स्ने म वा अक्सफोर्ड ?
(क) विषयवस्तुगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले बेलाइतको क्याम्ब्रिज नगरदेखि बेलाइतकै अक्सफोर्ड नगरसम्मको यात्रामा प्राप्त अनुभवको अङ्कन गरेका छन् । त्यस क्रममा उनले पथवर्ती स्थानहरूका प्राकृतिक र सामाजिक चित्र प्रस्तुत गरेका छन् । उसैगरी अक्सफोर्ड नगरअन्तर्गतका विश्वविद्यालय, महाविद्यालय, पुस्तकालय, सङ्ग्रहालय, गिर्जाघर, उद्यान, सडक, भवन तथा टेम्स र सर्वेक नामक नदी वास्तु–कलाकृति, नागर सौन्दर्य र वातावरण आदिबारे चर्चा गर्दै उनले त्यहाँको भौगोलिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक, साहित्यिक र कला सम्बन्धी पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् । यस कृतिमा अक्सफोर्डको शैक्षिक सन्दर्भ मुख्य विषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत छ । त्यस सन्दर्भमा उनले अक्सफोर्डको नामकरण, स्थापना र संस्थापकबारे चर्चा गर्दै सात–आठ सय वर्षअघिदेखि वर्तमानसम्म अखण्ड रूपले सञ्चालित हुँदै आएको विश्वविद्यालय, महाविद्यालय र विद्यालयहरूको सुप्रतिष्ठित शैक्षिक परम्परा अक्सफोर्डको कीर्तिस्तम्भका रूपमा रहेको एवं अक्सफोर्ड बेलाइतको मात्र शिक्षाकेन्द्र नभई सम्पूर्ण युरोप महादेशकै पनि शिक्षाकेन्द्रका रूपमा रहेको तथ्यमाथि प्रकाश पारेका छन् । साथै उनले म्याथ्यु आर्नोल्ड, स्यामुएल जोन्सन, विन्स्टन् चर्चिल आदि विश्वप्रसिद्ध विद्वान्हरू अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयकै उत्पादन भएको तथ्यको अङ्कनका साथ त्यस्तो लामो परम्परा भएको र प्रतिष्ठित शिक्षाकेन्द्रले पनि आफ्नो स्थापनाकालदेखि लिएर एक शताब्दीपूर्वसम्म पुरुषवर्गको पक्षपाती भएर नारीहरूलाई पठन–पाठनका निम्ति प्रवेश निषेध गरेको र इ. १९२० देखि मात्र महिलाहरूलाई पनि उपाधि प्रदान गर्न थालेको कटु यथार्थमाथि प्रकाश पारेका छन् ।
यसका साथै यात्राकारले सान्दर्भिक रूपमा पूर्वको सहस्राब्दियौंअघिदेखिको सुदीर्घ र सुप्रतिष्ठित गुरुकुलीय शैक्षिक परम्पराको श्रद्धापूर्वक स्मरण गरेका छन् । साथै त्यो विच्छिन्न र व्यतिक्रमित हुनाका कारणले र धार्मिक अनुदारता एवं भाषिक–सांस्कृतिक साम्राज्यविस्तार सम्बन्धी दृष्टिहीनताका कारणले समेत वर्तमानमा नामशेष भएको तथा त्यसभन्दा अति कनिष्ठ भए पनि अक्सफोर्डको शैक्षिक परम्परा धार्मिक उदारता एवं भाषिक–सांस्कृतिक साम्राज्यविस्तार सम्बन्धी नीति र दृष्टिसचेतताका कारणले वर्तमानसम्म पनि अविच्छिन्न रूपले आफ्नो देश र महादेशकै समेत गौरवमय शिक्षाकेन्द्रका रूपमा सञ्चालित भइरहेको प्रसङ्गको चर्चा गर्दै पूर्वीय सुदीर्घ र सुप्रतिष्ठित गुरुकुल–परम्पराको विलोपनप्रति खिन्नता प्रकट गरेका छन् तथा पूर्वीय शैक्षिक परम्पराप्रति सम्मान र आत्मीय भाव प्रकट गर्दै त्यस सन्दर्भमा धर्म सम्बन्धी पूर्वीय दृष्टिमा चिरन्तन परिमार्जन हुनुपर्ने धारणा व्यक्त गरेका छन् ।
उसैगरी कृतिमा उनले स्वदेशप्रेम प्रकट गरेका छन् । साथै नेपाली नागर समाजका कतिपय विकृत र विसङ्गत पक्षबारे, अक्सफोर्डमा पर्यटकका रूपमा साक्षात्कृत कतिपय नेपालीहरूबारे एवं आफ्ना सहयात्रीहरूबारे समेत चर्चा गरेका छन् । समग्रमा उनले आफू अक्सफोर्डबाट अत्यन्त प्रभावित भएको आशय प्रकट गरेका छन् ।
(ख) यात्रागत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले बेलाइतको क्याम्ब्रिज नगरदेखि यात्राको आरम्भ गरेका छन् र अक्सफोर्ड नगरको परिभ्रमणपश्चात् क्याम्ब्रिजतर्फ प्रत्यावर्तनको उपक्रमको सङ्केतका साथ त्यसको अन्त्य गरेका छन् । कृतिमा पथवर्ती नगर–स्थानका साथै अक्सफोर्डअन्तर्गतका स्पायर्स गिर्जाघर, उद्यान, सङ्ग्रहालय, अक्सफोर्ड विश्वविद्यालय, एक्सटर कलेज, ओरियन्ट कलेज, क्वीन्स कलेज, न्यू कलेज आदि अनेक शिक्षण–संस्थाका परिसरलगायतका विभिन्न स्थानका साथै विविध अन्नबालीयुक्त हरिया–पहेंला खेत–फाँट, चरिरहेका गाई र भेडाका बथान, सुनियोजित सुन्दर–स्वच्छ सडक, टायल र छ्वालीले छाएका विविध स्तरका कलात्मक घरहरू, पुष्पित उद्यान, शिक्षण–संस्थाहरूका परिसरमा भ्रमणरत पर्यटकसमूह एवं तिनलाई सम्बद्ध स्थानहरूको परिचय प्रदानमा व्यस्त पथप्रदर्शकको हावभाव आदि विविध दृश्य तथा पथप्रदर्शकका साथै विश्वविद्यालय परिसरमा साक्षात्कृत खगेन्द्र नेपाली र उनको परिवार आदि अनेक व्यक्तिपात्रलाई उपस्थापन गरिएको हुँदा र पठनका क्रममा नयाँ नयाँ स्थान, दृश्य एवं व्यक्तिपात्रका बिम्ब उपस्थित हुने हुँदा कृति गतिमय बनेको छ । कृतिमा यात्राकारले सहयात्रीका रूपमा आफ्ना दुई सहपाठी मित्र अस्ट्रियावासी युवक डा. उल्फग्याङ तथा बेल्जियमकी युवति नटेलीलाई उपस्थापन गरेका छन् । त्यस्तै उक्त यात्रा उनले आफ्ना सहयात्री डा. उल्फग्याङको मोटरद्वारा सम्पन्न गरेका छन् । चालिसेको उक्त यात्रा यात्राकार र सहयात्री बीचको सौहार्दपूर्ण वातावरणमा सम्पन्न भएको छ ।
यस कृतिमा चालिसे यात्राका क्रममा साक्षात्कृत स्थान, दृश्य, वस्तु र घटना–प्रसङ्गप्रति सूक्ष्म दृष्टि भएका गम्भीर र अनुशासित प्रकृति एवं गुणग्राही प्रवृत्तिका स्वच्छन्द–यात्राप्रेमी एवं सहयात्रीप्रति हार्दिकतासम्पन्न यात्राकारका रूपमा देखिन्छन् ।
(ग) प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति
यो लघुकाय कृति हो । आयतनका दृष्टिले यो कृति २०÷३० आकारका ८ पृष्ठमा विस्तारित छ । यस कृतिको प्रस्तुति निबन्धात्मक छ । यो प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखिएको छ र यात्राकारको निजात्मक राग, अनुभूति एवं चिन्तनले अन्वित छ । साथै चित्रात्मकता, आत्मीयता, भावात्मकता, स्वच्छन्दता, रोचकता आदि गुणले युक्त छ । यसको आरम्भ यात्रारम्भसँगै नभएर यात्रामध्यदेखि गरिएको छ । यसमा सम्बद्ध यात्रास्थालकोे प्रकृतिचित्रण, सामाजिक परिवेशको चित्रण र वस्तुवर्णन आकर्षक एवं सजीव रूपले गरिएको छ । त्यस्तै कतिपय स्थलमा तथ्यात्मक विवरणको पनि अङ्कन गरिएको छ । साथै कतिपय स्थलमा स्वाभाविक रूपमले संवादको प्रयोग गरिएको छ । कालिक प्रयोगका दृष्टिले यो कृति प्रायः सामान्य वर्तमानकालिक शैलीमा लेखिएको छ ।
(घ) वैचारिक प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारको मानवतावादी स्वर मुखरित छ । साथै भाषा र धर्म–संस्कृतिको साम्राज्य भौगोलिक साम्राज्यभन्दा शक्तिशाली एवं स्थायी हुने र राष्ट्रिय उत्रति एवं संस्कृतिको मूल आधार शिक्षा नै हो भत्रे मर्मको बोध तथा राष्ट्रका भाषाप्रति ओठे भक्ति नभएर हार्दिक प्रेम र हिन्दू धर्ममा चिरन्तन परिमार्जनको आग्रह एवं नेपालको शैक्षिक परम्पराको सुदृढीकरणको चाहनासमेत यात्राकारको मूलभूत वैचारिक प्रवृत्तिका रूपमा प्रतिविम्बित छ ।
(घ) भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा जम्मा १० अनुच्छेद छन् र ती घटीमा ९ पङ्क्तिका र बढीमा ३७ पङ्क्तिका छन् । यसमा सरल, संयुक्त र मिश्र तीनै प्रकारका वाक्य तथा तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनै प्रकारका शब्दको प्रयोग गरिएको छ । भाषाशैली सरल, शुद्ध, प्रवाहमय र सहजसम्प्रेष्य छ तथा प्रायः कवितात्मक समेत छ । त्यस्तै कथन प्रभावकारी छ र कतिपय स्थलमा आलङ्कारिक पनि छ । अङ्ग्रेजी भाषाका संवादलाई पनि नेपाली भाषामा नै प्रस्तुत गरिएको छ । साथै अङ्गे्रजी भाषाका कतिपय वस्तु र व्यक्तिका नामलाई वर्णविन्यासगत स्पष्टताका निम्ति देवनागरी लिपिका साथै कोष्ठभित्र रोमन लिपिमा समेत प्रस्तुत गरिएको छ । यसका साथै अन्य कतिपय स्थलमा कोष्ठक चिन्हको प्रयोग गरिएको छ ।
३.४.३.३ बेलायतमा दुई धाम
(क) विषयवस्तुगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले अङ्ग्रेजी साहित्यका तीन विशिष्ट साधक विलियम वर्डस्वर्थ, स्यामुएल टेलर कलरिज र चाल्र्स डिकेन्सका वासस्थल रहेका समर्सेट लेक डिस्ट्रिक र टेक्सटाइल भिलेज एवं टेम्स साइड भिलेज नामक दुई स्थानमा भिन्न भिन्न मितिमा गरिएका एक–एक दिवसीय यात्रामा प्राप्त अनुभवको अङ्कन गरेका छन् । त्यस क्रममा उनले सर्वप्रथम वर्डस्वर्थ र कलरिजको वासस्थल रहेको समर्सेट लेक डिस्ट्रिक र टेक्सटाइल भिलेजको सेरोफेरोको यात्राको वर्णन गरेका छन् । क्याम्ब्रिज नगरमा अवस्थित आफ्नो आवासबाट यात्रा आरम्भ गरेका यात्राकारले समर्सेट लेक डिस्ट्रिक र टेक्सटाइल भिलेज क्षेत्रअन्तर्गतका क्रमशः नेदर स्टोवे, ग्रासमेयर, क्वान्टोक, बिनकोम्ब कम्ब, फेलर्डस, डेन्सबारो, होल्फर्ड आदि अनेक ग्राम–स्थानको भ्रमण–अवलोकन गरी उपर्युक्त साहित्यकारहरूका संरक्षित वासस्थल, साधनास्थल एवं तिनका विश्वप्रसिद्ध कृतिहरूका काव्यिक परिवेश र पात्रहरूबारे समेत चर्चा गरेका छन् र त्यहाँको भौगोलिक, प्राकृतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक तथा कलासम्बन्धी पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् । साथै उनले उपर्युक्त साहित्यकारका जीवनका कतिपय पक्षबारे, उनीहरूको पारस्परिक आत्मीय सम्बन्धबारे एवं उनीहरूद्वारा अङ्ग्रेजी साहित्यमा गरिएको योगदान आदिबारे चर्चा गरेका छन् । उसैगरी उनले वर्डस्वर्थको नाममा स्थापित सङ्ग्रहालय एवं उनका स्मृति र सम्मानमा आयोजित प्रदर्शनीबारे चर्चा गरेका छन् र कलरिजको निवासको एक भागमा हाल भट्टीपसल सञ्चालित भएको उल्लेख गर्दै त्यस स्थितिप्रति खिन्नता प्रकट गरेका छन् ।
त्यस्तै अर्का विशिष्ट साहित्यकार चाल्र्स डिकेन्सको प्रेरणास्थल र वासस्थलका रूपमा रहेको बेलाइतको अर्को महŒवपूर्ण स्थान टेक्सटाइल भिलेजको यात्रा सन्दर्भमा पनि यात्राकारले उक्त रमणीय स्थानको प्राकृतिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक र कलासम्बन्धी पक्षबारे चर्चा गरेका छन् । साथै उनले डिकेन्सको जीवनका कतिपय कटु–मधु प्रसङ्गबारे चर्चा गर्दै त्यहाँ उनका नाममा स्थापित ‘चाल्र्स डिकेन्स केन्द्र, एवं त्यहाँ तत्काल सञ्चालित डिकेन्स महोत्सव’ आदिबारे उल्लेख गरी उक्त स्थानसित सम्बन्धित डिकेन्स सम्बन्धी विविध पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् ।
यात्राकारले कृतिमा उपर्युक्त तीन जना साहित्यकारका जन्मस्थल–वासस्थल रहेका दुवै स्थानलाई धाम वा तीर्थस्थलको संज्ञा दिएका छन् तथा स्वयंलाई एक श्रद्धालु तीर्थयात्रीकै रूपमा प्रस्तुुत गरेर उक्त स्थानहरूप्रति अपार श्रद्धा र सम्मान प्रकट गरेका छन् । यसका साथै उनले उक्त सन्दर्भमा नेपाली साहित्यका मूर्धन्य स्रष्टाहरूका जन्मस्थल र वासस्थल उपेक्षित एवं असुरक्षित अवस्थामा रहेको कटु प्रसङ्गको स्मरण गरेका छन् । त्यस्तै तीर्थयात्राका लागि नेपालीहरू विदेशका देवस्थलहरूमा समेत धाउने गरेको र स्वदेशका साहित्यिक तीर्थस्थलहरूको सम्मान, सुरक्षा र सम्भारप्रति कतैबाट पनि ध्यान नदिइएको र तत्परता नदेखाइएकोमा खिन्नता प्रकट गरेका छन् । साथै त्यस सन्दर्भमा नेपालीले अङ्ग्रेजहरूबाट शिक्षा ग्रहण गर्नुपर्ने धारणा व्यक्त गरेका छन् । समग्रमा उनले उक्त स्थानहरूबाट आफू अत्यन्त प्रभावित भएको आशय प्रकट गरेका छन् ।
(ख) यात्रागत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले दुईवटा यात्राको वर्णन गरेका छन् र दुवै यात्राको आरम्भ क्याम्ब्रिज नगरमा अवस्थित आफ्नो आवासबाट गरेका छन् भने अन्त्य पनि सम्बद्ध यात्राप्रदेशबाट क्याम्ब्रिजतर्फ प्रत्यावर्तनको उपक्रमसँगै गरेका छन् । कृतिमा पहिलो यात्राको वर्णन–सन्दर्भमा समर्सेट लेक डिस्ट्रिक क्षेत्रअन्तर्गतका नेदर स्टोवे, ग्रासमेयर, क्यान्टोक, बिनकोम्ब कम्ब, फेलर्डस, पुसाम, डेन्सबरो, होल्फर्ड तथा कलरिजको घर, वर्डस्वर्थको घर र सङ्ग्रहालय,न्यू क्लियर पावर स्टेसन, गिर्जाघर, भट्टीपसल, बजार, अल्फोक्सटन पार्क, हरिणपार्क, घर, होटेल, उद्यान, वन, केल्भिन सागरतट, सरोवरहरू, आरोह–अवरोहमय विस्तृत र सङ्कीर्ण मार्गहरू, हरियालीपूर्ण वृक्षपङ्क्ति आदि स्थान, दृश्य र अनेक व्यक्तिपात्रलाई तथा दोस्रो यात्राको वर्णन–सन्दर्भमा टेक्सटाइलभिलेज र त्यसको सेरोफेरोअन्तर्गतका केस्टको–रोचेस्टर, गाड्स हिल प्यालेस र हनिमुन कटेज नामक चाल्र्स डिकेन्सका घरहरू, कुलिङ् चर्च, चक चर्च, चाल्र्स डिकेन्स सेन्टर, बजार, पसल आदि स्थान र भवनहरू एवं बजारमा क्रेता–विक्रेताको व्यस्त भीड, विभिन्न खेलको प्रदर्शन र प्रदर्शनीमा राखिएका विविध सामग्री आदि बहुविध दृश्यका साथै अनेक व्यक्तिपात्रलाई उपस्थापन गरिएको हुँदा तथा पठनका क्रममा नयाँ नयाँ स्थान, दृश्य र व्यक्तिपात्रका बिम्ब उपस्थित हुने हुँदा कृति गतिमय बनेको छ । कृतिमा यात्राकारले पहिलो यात्राका सहयात्रीका रूपमा अस्ट्रियाली युवति लुचिया, सोमालियाली युवति रुकिया र स्विजरल्यान्डेली युवक सान्द्रो आदि आफ्ना सहपाठी मित्रहरूलाई तथा दोस्रो यात्राका सहयात्रीका रूपमा आफ्नी अर्की सहपाठी मित्र अङ्ग्रेज युवति सुजानलाई उपस्थापन गरेका छन् । यात्राकारले उक्त यात्राका साधनबारे कृतिमा कतै पनि उल्लेख गरेका छैनन् । उनका उक्त दुवै यात्रा सहयात्रीहरूका साथ सौहार्दपूर्ण वातावरणमा सम्पन्न भएका छन् ।
यस कृतिमा यात्राकार चालिसे साहित्यकारहरूसित सम्बद्ध एवं साहित्यिक कृति र पात्रहरूसित सम्बद्ध स्थानहरूलाई तीर्थस्थलका रूपमा, ती स्थानका यात्रालाई तीर्थयात्राका रूपमा र त्यस्ता स्थानका यात्रा–सन्दर्भमा आफूलाई तीर्थयात्रीकै रूपमा लिने एक अत्यन्त श्रद्धावान् र भावुक यात्रीका रूपमा देखिन्छन् ।
(ग) प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति
यो लघुकाय कृति हो । आयतनका दृष्टिले यो कृति २०÷३० आकारका १० पृष्ठमा विस्तारित छ । यस कृतिमा भिन्न भिन्न मिति र स्थानमा गरिएका दुईवटा यात्राको वर्णन गरिएको छ । कृतिको आरम्भ यात्रारम्भबाट नभई तद्विषयक भूमिकाबाट गरिएको छ । यसको प्रस्तुति निबन्धात्मक छ । यो प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखिएको छ तथा यात्राकारको निजात्मक राग, अनुभूति र चिन्तनले समन्वित छ । त्यस्तै आत्मीयता, भावात्मकता, स्वच्छन्दता, रोचकता, कल्पनाप्रवणता आदि गुणले युक्त छ र प्रशस्त मात्रामा चित्रात्मक छ । प्रकृतिक र सामाजिक परिवेशको चित्रण तथा वस्तुवर्णन आकर्षक एवं सजीव रूपले गरिएको छ । उसैगरी कतिपय स्थलमा तथ्यात्मक विवरणको पनि अङ्कन गरिएको छ । कतिपय स्थलमा संवादको प्रयोग गरिएको छ र त्यो स्वाभाविक र सजीव छ । कृतिमा दुवै यात्राका वर्ष र महिनाको मात्र उल्लेख गरिएको छ दिनाङ्कको छैन । कालिक प्रयोगका दृष्टिले यो कृति प्रायः सामान्य वर्तमानकालिक तथा अपूर्ण र पूर्ण भूतकालिक संयुक्त शैलीमा लेखिएको छ ।
(घ) वैचारिक प्रवृत्ति
स्वदेशका तीर्थस्थलको उपेक्षा गरी पुण्यार्जनका निम्ति विदेशका तीर्थस्थलतर्फ मात्र धाउने प्रवृत्तिको विरोध,स्वदेशी सांस्कृतिक वैभवहरूप्रति अपार प्रेम तथा पर्यटनका सन्दर्भमा स्वदेशका धार्मिक, साहित्यिक, सांस्कृतिक एवं पर्यटकीय महŒवका स्थलहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने र राष्ट्रका गौरवका रूपमा रहेका साहित्यिक विभूतिरूका निवासलाई पनि तीर्थस्थलकै रूपमा लिएर तिनको सुरक्षा, सम्भार र सम्मान गरी विदेशी पर्यटकहरूलाई समेत तीप्रति आकर्षित तुल्याएर आफ्नो राष्ट्रका त्यस्ता अमूल्य सांस्कृतिक वैभवहरूको प्रतिष्ठा विस्तार गर्नुपर्ने आग्रह यस कृतिमा यात्राकारका वैचारिक प्रवृत्तिका सारका रूपमा प्रतिविम्बित छन् ।
(ङ) भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा जम्मा २० अनुच्छेद छन् र ती घटीमा ५ पङ्क्ति तथा बढीमा ३३ पङ्क्तिका छन् । यसमा सरल, संयुक्त र मिश्र तीनै प्रकारका वाक्य तथा तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनै प्रकारका शब्दको प्रयोग गरिएको छ । भाषाशैली सरल, शुद्ध, प्रवाहमय र सहजसम्प्रेष्य छ र प्रायः कवितात्मक समेत छ । त्यस्तै कथन प्रभावकारी छ र कतिपय स्थलमा आलङ्कारिक पनि छ । अङ्ग्रेजी भाषाका संवादलाई पनि नेपाली भाषामा नै प्रस्तुत गरिएको छ । त्यस्तै कृतिमा कतिपय स्थलमा निपात र अनुकरणात्मक शब्दहरूको प्रयोग गरिएको छ । साथै कतिपय स्थलमा अङ्गे्रजी भाषाका नामिक पद र पदावलीलाई देवनागरी लिपिमा प्रस्तुत गर्नुका साथै वर्णविन्यासगत स्पष्टताका लागि कोष्ठभित्र रोमन लिपिमा समेत प्रस्तुत गरिएको छ । कोष्ठक चिन्हको प्रयोग कृतिमा अन्य कतिपय स्थलमा पनि गरिएको छ ।
३.४.३.४ एभोनमाथिको शहर ः शेक्सपियरको प्रतिबिम्ब
(क) विषयवस्तुगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले लन्डनदेखि अङ्ग्रेजी साहित्यका विशिष्ट साधक शेक्सपियरको जन्मस्थान ‘स्ट्र्याटफोर्ड अपन एभोन’ सम्मको एक दिवसीय यात्रामा प्राप्त अनुभवको अङ्कन गरेका छन् । त्यस क्रममा उनले शेक्सपियरको जन्मस्थलको भ्रमण–अवलोकन गर्नका निम्ति आफू लामो समयदेखि लालायित रहँदै आएको आशय अभिव्यक्त गर्दै र आफ्नो उक्त यात्राकालीन आल्हादपूर्ण मनोभाव समेत व्यक्त गर्दै शेक्सपियरकालीन गाउँ र उत्तरकालीन नगर स्ट्र्याटफोर्डको भौगोलिक, प्राकृतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवं साहित्यिक पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् । साथै उक्त नगरअन्तर्गतका होस् हेन्ली सडक, शटरी आदि स्थानमा अवस्थित र वर्तमानसम्म यथावत् रूपमा सुरक्षित शेक्सपियरको जन्मघर, उनले अध्ययन गरेको ग्रामर स्कूल, वृद्धावस्थामा निवास गरेको घर न्यू प्लेस, उनको समाधिस्थल भएको होली ट्रिनिटी चर्च, उनका नाममा स्थापित शेक्सपियर अध्ययन केन्द्र, शाही शेक्सपियर नाट्यशाला, शेक्सपियर इन्स्टिच्युट, उनको पैतृक सम्पत्तिका रूपमा रहेको आर्डोन जङ्गल आदि शेक्सपियरसित सम्बन्धित अनेक स्थलहरूका साथै उनकी माता मेरी आर्डेन हुर्के–बढेको घर, उनकी पत्नी एन ह्याथवेको घर, उनकी छोरी सुजानका पतिको घर, उनकी नातिनी एलिजाबेथको घर आदि उनका परिवारजनका निवासहरू तथा पेरिस चर्च, एभोन नदीको पुल, आदि ऐतिहासिक, पुराताŒिवक, धार्मिक, सांस्कृतिक, कलासम्बन्धी र वास्तुकलासम्बन्धी विविध महŒवपूर्ण र सुरम्य स्थलहरूका बारेमा चर्चा गरेका छन् । त्यस्तै उनले शेक्सपियरको जीवनका विभिन्न प्रसङ्गका बारेमा समेत चर्चा गरेका छन् । साथै शेक्सपियरको जन्मस्थल वर्तमानमा पनि पूर्णतः शेक्सपियरमय रहेको उल्लेख गर्दै उक्त स्थानलाई ‘साहित्यिक तीर्थस्थल’ संज्ञा दिएका छन् र उक्त स्थानको भ्रमण–अवलोकनका निम्ति प्रतिवर्ष असीवटा देशका गरी तीन लाखभन्दा बढी पर्यटक आउने गरेको प्रसङ्ग उल्लेख गरेका छन् । यसैगरी यात्राकारले कृतिमा शेक्सपियरका पूर्ववर्ती बेयर्ड, डोल्यान्ड, बेकन, स्पेन्सर, मार्लो आदि अङ्ग्रेजी साहित्यका विशिष्ट नाटककारहरूका बारेमा पनि चर्चा गरेका छन् । साथै उनले सान्दर्भिक रूपले नेपालका कतिपय साहित्यिक विभूतिहरूको स्मरण गर्दै तिनका वासस्थलको समुचित संरक्षण, सम्भार नगरिएको र तिनलाई साहित्यिक तीर्थस्थलका रूपमा प्रतिष्ठा प्रदान गर्ने दिशातर्फ हालसम्म कुनै प्रयास नभएको तथा ती नितान्त उपेक्षित अवस्थामा रहेको कटु प्रसङ्गको चर्चा गरेका छन् र त्यस सन्दर्भमा अङ्ग्रेजहरूबाट नेपालीले शिक्षा ग्रहण गर्नुपर्ने धारणा प्रकट गरेका छन् ।
समग्रमा उनले उक्त स्थानको भ्रमण–अवलोकनबाट आफू अत्यन्त प्रभावित एवं आल्हादित भएको आशय व्यक्त गरेका छन् ।
(ख) यात्रागत प्रवृति
यस कृतिमा यात्राकारले लन्डनदेखि यात्राको आरम्भ गरेका छन् र स्ट्र्याट्फोर्ड नगरअन्तर्गतका विभिन्न स्थानहरूको परिभ्रमणपश्चात् लन्डनतर्फ प्रत्यावर्तनको उपक्रमको सङ्केतका साथ त्यसको अन्त्य गरेका छन् । कृतिमा पथवर्ती वारविक शायर आदि स्थानका साथै स्ट्र्याटफोर्ड अपन एभोन नगरअन्तर्गतका होस् हेन्ली सडक, शटरी नामक बस्ती, शेक्सपियरको जन्मघर र सङ्ग्रहालय, वृद्धावस्थामा निवास गरेको घर न्यू प्लेस, उनले अध्ययन गरेको विद्यालय, उनको समाधिस्थल भएको होली ट्रिनिटी चर्च, पेरिस चर्च, शेक्सपियर अध्ययन केन्द्र, शाही शेक्सपियर नाट्यशाला, शेक्सपियरको पैतृक उद्यान, उनकी माताले बाल्यकाल बिताएको घर, उनकी पत्नीको माइतीघर, छोरी–जुवाइँ र नातिनीका घर, एभोन नदीको पुल, प्रवहमान एभोन नदीमा नौकाविहाररत पर्यटकसमूह र जलक्रीडारत राजहंसहरू, बहुविध फूलले शोभायमान उद्यान, गतिमान् रेलगाडी आदि अनेक स्थान र दृश्यलाई उपस्थापन गरिएको हँुदा तथा पठनका क्रममा नयाँ नयाँ स्थान र दृश्यहरूका बिम्ब उपस्थित हुने हुँदा कृति गतिमय बनेको छ । यात्राकारले लन्डनदेखि स्ट्र्याटफोर्ड सम्मको यात्रा रेलगाडीद्वारा सम्पन्न गरेका छन् भने स्ट्र्याटफोर्ड नगरअन्तर्गतका विभिन्न स्थानको परिभ्रमणका सन्दर्भमा कृतिमा कुनै पनि सवारीसाधनको उल्लेख नगरिएको हँुदा उक्त परिभ्रमण उनले पदयात्राकै रूपमा सम्पन्न गरेको प्रतीत हुन्छ । त्यस्तै सहयात्रीका रूपमा कुनै पनि व्यक्तिलाई उपस्थापन नगरिएको हँुदा उक्त यात्रा उनले एकाकी रूपमा सम्पन्न गरेको देखिन्छ ।
(ग) प्रस्तुतिगत प्रवृति
यो लघुकाय कृति हो । आयतनका दृष्टिले यो कृति २०÷३० आकारका ७ पृष्ठमा विस्तारित छ । कृतिको आरम्भ सोझै यात्रारम्भबाट नभई तद्विषयक भूमिकाबाट गरिएको छ । यसको प्रस्तुति निबन्धात्मक छ । यो प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखिएको छ तथा यात्राकारको आत्मराग र अनुभूतिले समन्वित छ । साथै आत्मीयता, भावात्मकता, स्वच्छन्दता, कल्पनाप्रवणता, रोचकता आदि गुणले युक्त छ र पर्याप्त मात्रामा चित्रात्मक छ । यसमा प्रकृतिचित्रण, परिवेशचित्रण एवं वस्तुवर्णन सजीव रूपमा गरिएको छ । त्यस्तै कतिपय स्थलमा तथ्यात्मक विवरणको अङ्कन गरिएको छ र यात्राको दिनाङ्कको पनि अङ्कन गरिएको छ । कालिक प्रयोगका दृष्टिले यो कृति प्रायः सामान्य भूतकालिक शैलीमा लेखिएको छ ।
(घ) वैचारिक प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले बेलाइतले शेक्सपियरको निवासका साथै उनले प्रयोग गरेका सामग्रीहरूको श्रद्घापूर्वक समुचित संरक्षण–सम्भार गरी उनको जन्मस्थललाई साहित्यिक तीर्थस्थलको प्रतिष्ठा प्रदान गरेजस्तै प्रत्येक राष्ट्रले साहित्यिक क्षेत्रका आफ्ना महान् विभूतिहरूका आवासको संरक्षण एवं तिनले प्रयोग गरेका सामग्रीहरूको सङ्ग्रह र सम्भार गरी तिनका जन्मस्थललाई राष्ट्रका गौरवमय र महिमामण्डित साहित्यिक तीर्थस्थलको प्रतिष्ठा प्रदान गरेर विश्वका श्रद्घालु पर्यटकहरूको आकर्षणका केन्द्रका रूपमा परिचित तुल्याउनुपर्ने सन्देश प्रस्तुत गरेका छन् । उनको यस कृतिमा प्रतिविम्बित वैचारिक प्रवृत्तिको सार पनि यही नै हो ।
(ङ) भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा जम्मा १५ अनुच्छेद छन् र ती घटीमा ४ पङ्क्ति र बढीमा २१ पङ्क्तिका छन्। यसमा सरल, संयुक्त र मिश्र तीनै प्रकारका वाक्यको एवं विशेष गरी सरल र संयुक्त वाक्यको प्रयोग गरिएको छ । त्यस्तै तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनै प्रकारका शब्दको प्रयोग गरिएको छ । यसमा प्रयुक्त भाषाशैली सरल, शुद्ध, प्रवाहमय र सहजसम्प्रेष्य छ तथा कतिपय स्थलमा कवितात्मक समेत छ । उसैगरी कथन प्रभावकारी छ र कतिपय स्थलमा आलङ्कारिक समेत छ । अङ्ग्रेजी भाषाका कतिपय नामिक पद र पदावलीलाई देवनागरी लिपिका साथै वर्णविन्यासगत स्पष्टताका लागि कोष्ठभित्र रोमन लिपिमा समेत प्रस्तुत गरिएको छ । यसका साथै कोष्ठक चिन्हको प्रयोग अन्य कतिपय स्थलमा पनि गरिएको छ ।
३.४.३.५ लन्डनमा हराएको रात
(क) विषयवस्तुगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकार चालिसेले लन्डन महानगरअन्तर्गतको केनिङ्टन रोड नामक स्थानदेखि निकोल रोड नामक स्थानमा गएर पुनः केनिङ्टन रोडमा प्रत्यावर्तित हुँदासम्मको रातभरिको यात्रामा प्राप्त अनुभवको अङ्कन गरेका छन् । त्यस क्रममा उनले आफू लन्डन महानगरमा बसेका अवधिमा एक साँझ बी.बी.सी. लन्डनको नेपाली सेवामा कार्यरत खग्रेन्द्र नेपाली नामक एक प्रख्यात नेपाली सज्जन र उनको परिवारद्वारा निमन्त्रित भएर उनीहरूको आतिथ्य ग्रहण गर्नका लागि केनिङ्टन रोडमा अवस्थित आफ्नो लजबाट प्रस्थान गरी लन्डनको केन्द्रीय भागदेखि बाहिर निकोल रोड नामक स्थानमा अवस्थित नेपालीको तत्कालीन निवासमा गएर राति त्यहाँबाट आफू बसेको लजतर्फ प्रत्यावर्तनका क्रममा त्यस महानगरको भूगोलबारे अनभिज्ञ र दिग्भ्रान्त समेत हुनाका कारणले चार घण्टासम्म हराएको र एक अङ्ग्रेज सज्जनको सौजन्य र सहयोग प्राप्त गरी येनकेन प्रकारले बिहानीपख आफ्नो लजको कोठामा आइपुगेको सन्त्रासपूर्ण घटना–प्रसङ्गको वर्णन गरेका छन् । त्यस्तै उनले यस कृतिमा लन्डन महानगरको केन्द्रीय एवं बाह्य भागअन्तर्गतका यात्राकृत केनिङ्टन रोड ल्याम्बेथ नोर्थ, पार्लियामेन्ट स्ट्रीट, वेस्टमिन्स्ट्र् ब्रिज, टेफलगार स्क्वायर, हार्लेस्डेन, निकोल रोड, युस्टन, वाटरलु, एलिफन्ट एन्ड क्यासल, ग्रिनबिच आदि स्थानहरूको उल्लेखका साथै लन्डनको भौगोलिक अवस्थिति, जलवायु, नागर सौन्दर्य, यातायात व्यवस्था, रेल, भूमिगत रेल, बस आदि यातायातका साधन र तिनका अनेक विश्रामस्थल तथा त्यहाँ रातका समयमा हुने आपराधिक गतिविधि आदि विविध पक्षमाथि प्रकाश पारेका छन् । यसका साथै उनले लन्डनमा कार्यरत र हार्दिकतासम्पन्न अनेक नेपाली जनका बारेमा चर्चा गरेका छन् । उसैगरी उनले कृतिमा लन्डन महानगरसित सम्बद्घ आफ्नो पूर्वस्मृतिको अङ्कनका साथै अन्य श्रुत घटना–प्रसङ्गको समेत उल्लेख गरेका छन् तथा त्यहाँ मध्यरातमा चार घण्टासम्म हराउँदाको आफ्नो भयग्रस्त मनोदशाको चित्र सजीव रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।
समग्रमा यात्राकारले उक्त यात्रा–प्रसङ्ग आफ्नो जीवनको अविस्मरणीय घटनाका रूपमा रहेको उल्लेख गरेका छन् ।
(ख) यात्रागत प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारले लन्डन महानगरको कनिङ्टन रोडको ल्याम्बेथ नोर्थ नामक स्थानमा अवस्थित एउटा लजबाट यात्राको आरम्भ गरेका छन् र त्यस महानगरको निकोल रोडमा अवस्थित खगेन्द्र नेपालीको निवासमा पुगेर पुनः केनिङ्टन रोडको त्यसै लजमा प्रत्यावर्तित भई यात्राको अन्त्य गरेका छन् । कृतिमा केनिङ्टन रोड, पार्लियामेन्ट स्ट्रीट, वेस्टमिन्स्टर ब्रिज, ट्रेफल्गार स्क्वायर, हार्लेस्डेन, निकोल रोड, युस्टन, वाटरलु, एलिफन्ट एन्ड क्यासल, ग्रिनबिच, अनेक ट्युव स्टेसन, बस विश्रामस्थल, आदि स्थान र झिलिमिली बलिरहेका सडक–बत्ती, धावनरत भूमिगत रेलगाडी, मादक पदार्थ सेवन गरेर लर्खराउँदै गरेका कतिपय यात्री आदि दृश्यका साथै लन्डनमा कार्यरत र यात्राकारद्वारा साक्षात्कृत पूर्वपरिचित जगदीश घिमिरे तथा खगेन्द्र नेपाली नामक नेपाली सज्जन र तिनका परिवारजन, सहयोगी प्रवृत्तिका बस कन्डक्टर, रातिको समयमा महानगरमा हराएर सङ्कटमा परेका यात्राकारलाई आफ्नो मोटरमा राखेर रेल्वे स्टेसनसम्म पु¥याई सहयोग गर्ने एक अपरिचित अङ्ग्रेज सज्जन एवं यात्राकारलाई आत्मीयतापूर्वक स्वागत गर्ने लजका कर्मचारी ग्राहम आदि अनेक व्यक्तिपात्रलाई उपस्थापन गरिएको हुँदा र पठनका क्रममा नयाँ नयाँ स्थान, दृश्य तथा व्यक्तिपात्रहरूका बिम्ब उपस्थित हुने हँुदा कृति गतिमय बनेको छ । कृतिमा यात्राकारले सहयात्रीका रूपमा कसैलाई पनि उपस्थापन गरेका छैनन् । उनले गमन कालमा सार्वजनिक बसको तथा प्रत्यावर्तन कालमा केही टाढासम्म आतिथेय खग्रेन्द्र नेपालीको मोटरकारका साथै सार्वजनिक बस, एक अपरिचित अङ्ग्रेज सज्जनको मोटरकार र पुनः सार्वजनिक बसको प्रयोग गरेका छन् । यात्राकार चालिसेले उक्त यात्रामा गमनकार्य सामान्य मनोदशामा र प्रत्यावर्तन कार्य प्रायः आतङ्कित र सन्त्रस्त रूपमा सम्पन्न गरेका छन् ।
(ग) प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति
यो लघुकाय कृति हो । आयतनका दृष्टिले यो कृति २०÷३० आकारका ५ पृष्ठमा विस्तारित छ । कृतिको आरम्भ यात्रारम्भबाट नभई तद्विषयक भूमिकाबाट गरिएको छ । यसको प्रस्तुति निबन्धात्मक छ । यो प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखिएको छ र यसमा पाठकलाई द्वितीय पुरुषको आदरार्थी सर्वनामद्वारा सम्बोधन गरिएको छ । यो प्रायः वर्णनात्मक छ र निजात्मकता, चित्रात्मकता, रोचकता आदि गुणले युक्त छ । यसमा कतिपय स्थलमा संवादको पनि प्रयोग गरिएको छ । संवाद स्वाभाविक र सजीव छन् । त्यस्तै वस्तुवर्णन आकर्षक रूपले गरिएको छ तथा कतिपय स्थलमा तथ्यात्मक विवरणको पनि अङ्कन गरिएको छ । साथै कतिपय स्थलमा पूर्वस्मृतिको अङ्कन समेत गरिएको छ । त्यस्तै कृतिमा यात्राको मितिको अङ्कन पनि गरिएको छ परन्तु त्यस सन्दर्भमा महिना र दिनाङ्कको मात्र अङ्कन गरिएको छ, वर्षको अङ्कन भने गरिएको छैन । कालिक प्रयोगका दृष्टिले यो कृति प्रायः भूतकालिक शैलीमा लेखिएको छ ।
(घ) वैचारिक प्रवृत्ति
यस कृतिमा यात्राकारको मानवतावादी स्वर मुखरित छ । साथै नवीन स्थानको यात्रामा भित्र परिवेश र समयका कारणले सृजित हुनसक्ने दिग्भ्रम एवं दृष्टिभ्रमबाट जोगिनका निम्ति यात्रीहरू सदा सजग र सचेत हुनुपर्ने सन्देश समेत प्रस्तुत छ ।
ङ) भाषा–शैलीगत प्रवृत्ति
यस कृतिमा जम्मा १३ अनुच्छेद छन् र ती घटीमा २ पङ्क्ति एवं बढीमा १९ पङ्क्तिका छन् । यसमा सरल, संयुक्त र मिश्र तीनै प्रकारका वाक्यको प्रयोग गरिएको छ । तीमध्ये मिश्र वाक्यको प्रयोग प्रायः न्यून मात्रामा गरिएको छ । त्यस्तै तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनै प्रकारका शब्दको प्रयोग गरिएको छ । भाषाशैली सरल, शुद्ध, प्रवाहमय एवं सहजसम्प्रेष्य छ । कथन प्रभावकारी छ र कतिपय स्थलमा आलङ्कारिक समेत छ । अङ्ग्रेजी भाषाका संवादलाई पनि नेपाली भाषामा नै प्रस्तुत गरिएको छ । यसका साथै एक स्थलमा लोकोक्तिको पनि प्रयोग गरिएको छ । उसैगरी कतिपय स्थलमा कोष्ठक चिन्हको समेत प्रयोग गरिएको छ ।
३.४.४ विजय चालिसेको प्रवृत्तिगत मूल्याड्ढन
विदेशी परिवेशको यात्रावर्णन, युरोपको बेलाइत देशका विभिन्न स्थानको भ्रमण तथा सम्बद्ध यात्रास्थलहरूको बहुपक्षीय चित्रण, शैक्षिक पक्षबारे तथा साहित्यकार र तीसित सम्बन्धित स्थानहरूबारे विशेष चर्चा, शैक्षिक र साहित्यिक सन्दर्भमा बेलाइत र नेपालको तुलना तथा बेलाइतको समुन्नत शैक्षिक एवं साहित्यिक संस्कृतिबाट प्रभावित भएर स्वदेशमा त्यस प्रकारको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति अपार व्यग्रता, बेलाइतको राजधानी महानगर लन्डनमा कार्यरत कतिपय नेपालीका बारेमा चर्चा, स्वदेश, स्वभाषा एवं स्वजाति–प्रेमका साथै स्वदेशका ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक एवं वास्तुकलाका निधिप्रति अपार प्रेम र तिनको संरक्षणको आग्रह, भाषा र धर्म–संस्कृतिको साम्राज्य भौगोलिक साम्राज्यका अपेक्षा अधिक शक्तिशाली एवं स्थायी हुने मर्मको बोध, हिन्दू धर्ममा चिरन्तन परिमार्जनको आग्रह विजय चालिसेका मूलभूत विषयवस्तुगत प्रवृत्ति र उपलब्धि हुन् ।
यात्रास्थलका रूपमा नगराञ्चल एवं ग्रामाञ्चलको चयन र विशेषतः शिक्षा एवं साहित्यसित सम्बन्धित स्थानहरूको चयन, साहित्यकारहरूसित सम्बद्ध एवं साहित्यिक कृति र पात्रसित सम्बद्ध स्थानहरूप्रति तीर्थस्थलका रूपको श्रद्धाभाव, यात्राका क्रममा साक्षात्कृत स्थान, दृश्य, वस्तु एवं घटनाप्रसङ्गप्रति सूक्ष्म दृष्टि, स्वच्छन्द यात्राप्रियता, गुणग्राहिता एवं सहयात्रीप्रति सुह्द्भाव चालिसेका मूलभूत यात्रागत प्रवृत्ति र उपलब्धि हुन् ।
त्यस्तै लघु आकार, प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दु, निबन्धात्मकता र संस्मरणात्मकता, निजात्मक राग, अनुभूति र चिन्तनको समन्विति, चित्रात्मकता, भावात्मकता, कल्पनाप्रवणता, स्वच्छन्दता, रोचकता आदि गुणको, समावेश, वस्तुवर्णनमा आकर्षकता, तथ्यात्मक विवरणको अङ्कन, पूर्वस्मृतिको अङ्कन, अल्प मात्रामा संवादको प्रयोग, लोककथाका पात्र र विषय–प्रसङ्गको तथा कतिपय कविहरूका कवितांशको समावेश र प्रायः सामान्य वर्तमानकालिक एवं सामान्य भूतकालिक शैलीमा विषयवस्तुको उपस्थापन उनका मूलभूत प्रस्तुतिगत प्रवृत्ति र उपलब्धि हुन् ।
यथार्थवादी जीवनदृष्टि,मानवतावादी विचार,यथास्थितिको विरोध तथा सुधारको आग्रह चालिसेका मूलभूत वैचारिक प्रवृत्ति र उपलब्धि हुन् ।
उसैगरी छोटो र छरितो अनुच्छेदविन्यास, प्रायः सरल र संयुक्त वाक्यको प्रयोग, तत्सम, तद्भव र आगन्तुक तीनवटै प्रकारका शब्दको प्रयोग, सरल, शुद्ध, प्रवाहमय, एवं सहजसम्प्रेष्य भाषाशैली, प्रभावकारी र आलङ्कारिक कथन, स्वल्प मात्रामा लोकोक्तिको प्रयोग, कतिपय स्थलमा रोमन लिपिको समेत प्रयोग तथा कोष्ठक चिन्हको पनि प्रयोग उनका मूलभूत भाषा–शिल्पगत प्रवृत्ति र उपलब्धि हुन् ।
३.५ निष्कर्ष
यस अध्यायमा प्रतिनिधि यात्रासाहित्यकारका रूपमा चयन गरिएका स्रष्टाहरूमध्ये आ–आफ्ना विशेषताका दृष्टिले सबैमा उच्चता छँदै छ तथापि सापेक्षित अध्ययनबाट के निष्कर्ष निस्कन्छ भने कोही विषयवस्तुगत प्रवृत्तिका दृष्टिले, कोही यात्रागत प्रवृत्तिका दृष्टिले, कोही प्रस्तुतिगत प्रवृत्तिका दृष्टले र कोही भाषा–शैलीगत दृष्टिले सबल र दुर्बल देखिन्छन् ।
उपर्युक्त चार जना प्रतिनिधि यात्रासाहित्यकारमध्ये विषयवस्तुगत प्रवृत्तिका दृष्टिले बहुविध विषय प्रयोग तथा बहुआयामिक विषय क्षेत्रको प्रयोगका आधारमा लैनसिंह बाङदेलको प्रथम स्थान रहेको छ । यस सन्दर्भमा बाङदेलपछि क्रमशः यादव खरेल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती र विजय चालिसे विवेचित भएका छन् ।
यात्रागत प्रवृत्तिका दृष्टिले यात्राको क्षेत्रगत विस्तार एवं निरन्तरताका आधारमा लैनसिंह बाङदेलको प्रथम स्थान रहेको छ । यस सन्दर्भमा उनीपछि क्रमशः यादव खरेल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती र विजय चालिसे विवेचित भएका छन् ।
त्यस्तै प्रस्तुतिगत प्रवृत्तिका दृष्टिले यादव खरेलको प्रथम स्थान रहेको छ । यस सन्दर्भमा खरेलपछि क्रमशः लैनसिंह बाङदेल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती र विजय चालिसे विवेचित भएका छन् वैचारिक प्रवृत्तिका दृष्टिले लैनसिंह बाङदेलको प्रथम स्थान रहेको छ । उनीपछि क्रमशः गङ्गाप्रसाद उप्रेती, विजय चालिसे र यादव खरेल विवेचित भएका छन् भने भाषा–शैलीगत प्रवृत्तिका दृष्टिले यादव खरेलको प्रथम स्थान रहेको छ । उनीपछि क्रमशः विजय चालिसे, गङ्गाप्रसाद उप्रेती र लैनसिंह बाङदेल विवेचित भएका छन् ।
यस प्रकार विविध प्रवृत्तिगत दृष्टिले तुलनात्मक आधारमा यी चार जना प्रतिनिधि यात्रासाहित्यकारमध्ये यात्रासाहित्यको गुणात्मकताको निर्वाहका आधारमा क्रमशः लैनसिंह बाङदेल, यादव खरेल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती एवं विजय चालिसे विवेचित भएका छन् ।
