संस्मरण अब कहिल्यै सुन्न पाउन्न म त्यो स्नेहिल स्वर ! –विजय चालिसे

(आँखा साहित्यिक मुखपत्र १८, वर्ष ४३, अङ्क १८२०३९ असोजमा प्रकाशित)


“विजय सर, भोलि  कार्यक्रम छ, कार्ड त फेला पर्नु भयो होला नै, आउनु पर्छ है !” प्राय फोनको घण्टीसँगै सुनिने उहाँको त्यो आवाज अब सुनिँदैन कहिल्यै !
उहाँ अर्थात् घटराज भट्टराइलाई म सधैं दाइको सम्बोधन गर्ने गर्थें ।  दाइ भन्थेँ मात्र होइन, आफ्नै दाजुभाइको भन्दा बढी सम्मानभाव पनि राख्थेँ उहाँप्रति । मेरा आफ्ना कुनै दाजु नहुनुको कारण पनि हुसक्छ उहाँमा म दाजुकैजस्तो अभिभावकत्वको छहारी अनुभव गर्थें र पाउँथेँ  भाइकैजस्तो स्नेह र सद्भाव ! पशुपति क्याम्पसमा उहाँकै सहयोगी शिक्षक भएको कारण उहाँ भने सधँैं मेरो नामको पछाडि “सर”को फुर्को जोडिदिनुहुनथ्यो । उहाँकै आग्रह र अभिभावकत्वमा मैले २०४२ सालदेखि निरन्तर पशुपति क्याम्पसमा आंंशिक समय पढाउँदै आएको छु । हुन त उक्त क्याम्पस स्थापनार्थ बसेको पहिलो भेलाको पनि सहभागी नरहेको होइन म, तर विभिन्न कारणले गर्दा संस्थापन कालमा प्रध्यापक समूहको सदस्य बन्न सकिन मँ । विद्यालय स्तरको शिक्षण कार्य छाडे.र गोरखापत्रमा उपसम्पादकका रुपमा प्रवेश गरी बेलायतको छ महिने तालिम लिएर फर्केको वर्ष अर्थात् २०४२ को शैक्षिक सत्रमा भने घटराज दाइकै आग्रह र आकर्षणले मलाई पनि आफ्नो परिवार बनाइ छाड्यो पशुपति क्याम्पसले । यसरी आजपर्यन्त यो क्याम्पसमा आंशिक रुपले कार्यरत रहने यो अवसर मेरो चाहनाको प्रतिफलभन्दा पनि बढी उहाँकै सदासय थियो, उहाँकै आग्रह थियो । यो म कहिल्यै बिर्सन सक्दिन ।
उहाँसँगको मेरो पहिलो साक्षात्कार भने ३०–३१ सालतिर भएथ्यो सायद चारखाल स्थित जिल्ला प्रशासन कार्यलयमा । त्यति बेला उहाँ काठमाडौं जिल्ला प्रशासन कार्यालयका अधिकृत प्रशासक हुनुहुन्थ्योजस्तो लाग्छ । मैले धेरथोर पढ्दै आएका कवि–समालोचक घटराज भट्टराईसँगको त्यो परिचय र भेट उहााको मृत्युपर्यन्त स्नेह र सद्मावको सम्बन्ध रह्यो, जुन सबैसँग रहन सक्दैन ।
    नयाँ शिक्षा प्रणाली लागु भएर पहिलो समूहको प्राइभेट परीक्षा खुले पछि एम एको प्रथम वर्षको परीक्षा उत्र्तिर्ण गरी २०३५ सालमा म राष्ट्रिय विकास सेवा अन्तर्गत डोटी पुगेँ । त्यसकै प्रतिफल निकै मिहिनेत गरेर सङ्कलन गरेका सामग्री हरूको उपयोग गरेर मैले “डोटेली लोक संस्कृति र साहित्य” शीर्षक शोधपरक कृति तयार गरेँ । त्यसमा भूमिकाका लागि अनुरोध गर्ने क्रममा मेरो मनामा आएको पहिलो नाम थियो घटराज भट्टराई । बाबा (रमेश विकल) बाट पनि त्यसका लागि स्वीकृति पाएपछि एक दिन फैकास्थित उहाँकै निवास पुगी सङ्कोच मान्दै पाण्डुलिपि दिएर भनेको थिएँ– एनडिएस बस्दा डोटीको लोक संस्कृतिसम्बन्धी एटा पुस्तक तयार गरेको छु, त्यसमा दाइले भूमिका लेखिदिनुहुन्छ कि भनेर दुःख दिन आएको ! मनमा कता कता डर थियो, एउटा सिकारु लेखकको पहिलो यस्तो कृति, कतै उहाँ फुर्सद छ्रैन, अरुलाई नै लेखाउनोस् भनेर पन्छने पो होकि । तर आफूभन्दा पछिका लेखकलाई हरतरहले उत्साह दिने घटराज दाइले पाण्डुलिपि केही बेर सर्सति हेरेर भन्नु भयो– निकै मिहिनेत गर्नुभएको रहेछ, म लेख्छु । एक हप्ता पछि लिन आउनुहोस् न है ! उहाँको त्यो स्वीकृतिबाट उत्साहित भएर फर्केको थिएँ म त्यस दिन । नभन्दै एकहप्ता पछि जाँदा भूसिमका तयार थियो । साझा प्रकाशनले पनि त्यो पाण्डुलिपि स्वीकार ग¥यो २०३९ मा प्रकाशनमा आयो मेरो “डटेली लोक संस्कृति र साहित्य” । त्रिभुवन विश्वविद्यालयले पनि लोक संस्कृति विषयक पाठ्यक्रममा सन्दर्भ पुस्तकका रुपमा समावेस गरेर मेरो यत्साह बढाइदियो र यसरी यो पुस्तक छापिनु र विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा रहनुमा पनि परोक्षमा घटराज दाइको भूमिका र सहयोगले पनि ठूलै काम गरेको हुनुपर्छ ।
त, “विजय सर, भोलि फलानो कार्यक्रम छ, कार्ड त फेला पर्नु भयो होला नै, आउनु पर्छ है !” भन्ने उहाँको त्योे आत्मीयतापूर्ण आमन्त्रण प्राप्त गर्ने सौभाग्य उहाँको असामयिक देहावसन पछि अब मैले गुमाएको छु । ममात्र होइन मजस्ता धेरै धरैले यो सौभाग्य गुमाएका छौं ? उहाँकान सान्निध्यलाभ गुमाएको छौं । अल्प तर मीतभाषी सधैं स्थितप्रज्ञ झैं लाग्ने घटराज दाईको त्यो आत्मीयता पूर्ण सम्बन्धको पूर्ति संभवतः अरुबाट संभव छैन मजस्ता धेरैका लागि ।
बासस्थल राजधानीको केन्द्रदेखि लगभग १०–१२ किलोमिटर टाढारहेको उत्तरपूर्वी गाउँ फैका, राजधानीको केन्द्रमा अवस्थित रत्नराज्य क्याम्पसमा बिहान सबेरैको अध्यापन र पशुपति क्याम्पसको सम्पूर्ण व्यवस्थापन भार ! त्यतिले नपुगेर डेढ–दुई दर्जन साहित्यिक, सामाजिक र सांस्कृतिक संस्थाहरूको जिम्मेवारीपूर्ण पदाधिकार, मजस्तो एउटा सामान्य मानिसको सक्रियताले भ्याउन सक्ने कुरा थिएन सायद । तर घटराज दाइ त्यस्तो व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो, जो धेरैका लागि असम्भव ती भारहरूलाई एक्लै सफलतापूर्वक बहन गरेर चुनौती दिन सफल देखिनु हुन्थ्यो । केही वर्ष यता जुन यातायातको सुविधा विस्तार भएको छ, शुरुमा त त्यो पनि थिएन । फैकादेखि चावहिल वा बौद्धसम्म हिँडेर मात्र बस वा त्यस्तै कुनै यातायातको साधन उपलब्ध हुनसक्थ्यो राजधानी सहर पुग्न । चाहेको भए मोटर साइकल मात्र होइन, सानोतिनो मोटर किनेर पनि त्यो कष्टमय यात्रालाई सुगम तुृल्याउने हैसियत सायद नभएको होइन जस्तो लाग्थ्यो उहाँसँग । तर सधैं सादा जीवन–उच्च विचारको दर्शनलाई आफ्नो जीवको प्रयोगशाला बनाउँदै आउनुभएका घटराज दाइ त्यस्ता कुरामा खर्चेर विलाशितापूर्ण जीवन बाँच्नुभन्दा आफ्ना साधन र स्रोतले आफ्नै वरिपरिका आश्रित परिवार, भाइभतिजा, नातागोतालाई सहयोग पु¥याउनुमैं बढी आफ्नो कर्तव्य ठान्नु हुन्थ्यो सायद र, आफू परिश्रमलाई पूजा ठानेर आननन्दित रहनुहुन्थ्यो । आफ्नै मिहिनेत, अथक परिश्रम र आफ्नो क्षेत्रमा निरन्तरको समर्पणबाट आप्mनै भरमा माथि उठेका घटराज दाइको सबैभन्दा ठूलो विशेषता र अनुकरणीय पक्ष पनि संभवतः यही थियो । उहाँको त्यो कहिल्यै नथाक्ने गतिशीलता र परिश्रम देखेर मलाई श्रद्धेय साहित्यकार श्यामप्रसाद शर्माले आफ्नो एक घण्टा विताउन शीर्षक निबन्धमा परोक्ष उल्लेख गर्नु भएका अर्का श्रद्धेय दाजु स्वर्गीय वलराम श्रमजीवीको सम्झना हुने गथ्र्यो, जसलाई निन्धमा श्यमप्रसाद दाइले सबै काम ठीक समयमा गर्ने अर्थात घडीको सुइको चालमा चल्ने समयचेतका उदाहरणका रुपमा प्रस्तुत गर्नु भएको थियो । सुविधाविहीन काँठमा बसोबास गरेर सहरी सुख सुविधाभोगीहरूसँग प्रतिस्पद्र्धामा खरो उत्रने स्वयम् मेरा पिताजीजस्तै आफ्नो प्रेरण स्रोतकामा रुपमा म स्वर्गीय भैरव अर्याल पछि घटराज दाइलाई नै पाउने गर्छु । घटराज दाइको अनेकौं पुरस्कार संस्था र साहित्यिक सामाजिक संघसंस्थाहरूसँगको सक्रिय संलग्नाता, अझ ती संघसंस्थालाई जीवन्तता दिने निरन्तरको सक्रियता साँच्चै नै अनुकरणीय लाग्थ्यो मलाई ।
त्यो व्यस्तता र सक्रियतामा पनि हरेक वर्षजस्तो नयाँ नयाँ कृतिहरूको सिर्जना– कति बेला लेख्ने होला ? यो मेरे सधैंको प्रश्न रहने गथ्र्याे । रक्सी सेवन विना आधुनिक साहित्यकार–पत्रकार बन्न नसकिने भ्रमित धारणाका बीच चुुरोटसम्मको दुव्र्यसन नभएका घटराज भट्टराई त्यस्ता भ्रान्त धारणाको ज्वलन्त दृष्टान्त लाग्नुहुन्थो मलाई ! सुन्थेँ– विहानै तीन चार बजे उठेर नित्यकर्म, पूजापाठ सकी आफैं गाई दुहेर आफैंंले तताएको एक गिलास दूध पिएपछि घर छाड्ने घटराज दाइ बेलुका घर फकँदा रात परिसकेको हुन्थ्यो । अध्यापन, क्याम्पस व्यवस्थापन, अन्य विभिन्न संस्थाहरूको मिटिङ–कार्यक्रम भेटघाटमा सिङ्गो दिन बाहिरै बिताएर रात छिप्पिएपछि घर फर्कने दैनिन्दिनमा दिभरको त्उयो थकाइ बिर्सेर रात अबेरसम्म लेखनमा हराउनुकै प्रतिफल थिए ती निरन्तरका सिर्जनाहरू; ठेलीका ठेली पुस्तक र सिर्जना–अनुसन्धानका प्राप्तिहरू ! कहिले कतै कसैबाट सुनिने गथ्र्यो– सङ्ख्या भए पनि स्तरमा त्यति गंभीरता रहेन लेखक–अन्वेषक घटराज भट्टराईमा । त्यस्तो सुन्दा लाग्थ्यो– होला, तर सङ्ख्या नभई स्तर पनि त हुँदैन । तर पनि साहित्य सेवाका नाउँमा राष्ट्रका समस्त स्रोत–सामग्रीमाथि कुण्डली मारेर सुविधापूर्ण अन्वेषण–अनुसन्धान गर्ने केही अन्वेषकका शोधभन्दा निश्चय पनि कम लाग्नैनन् मलाई घटराज दाइका शोध अनुसन्धान ! कहिले आसाम, कहिले सिक्किम र कहिले तिनै कुण्डलीमार सुविधाभोगी भाषा–साहित्य सेवीहरूको निगाहमा मात्र त्यस्ता सामग्री हेर्न पाउने साधन–श्रोतविहीन घटराज–शरद्चन्द्र–शिवरेग्मीजस्ता जस्ता सच्चा साहित्यिक खोजकर्ताहरुको योगदान ती कोठैमा सबै साधन उपलब्ध गराउन सक्षम सुविधाभोगी अन्वेषकहरूका भन्दा धेरै मुल्यवान लाग्छन् मलाई ! विभिन्न पुरस्कार र सम्मानबाट सम्मानीत, कवि, यात्रानिबन्धकार, अन्वेषणपरक जीवनीकार र समीक्षक, प्रतिभै प्रतिभा र नेपाली साहित्य, नेपाली लेखक कोश, डोल्पाकी छोट्टी, गोसाइँकुण्ड, भानुयात्रा, आशुकवि शम्भुका काव्यकृति, लुकेका कवि र कविता, माध्यमिक कालीन कवि र कविता, शम्भुरचनावली, प्राचीन पद्यसङ्ग्रह, महाकवि देवकोटाको जीवनी आदि के तिनीहरूले भनेजस्तै सबै स्तरहीन छन् त ? यसको उत्तर सायद इतिहासले दिने नै छ । एकेडेमीले लाखौंको बटेट छुटएर बनाउन नसकेको लेखक कोष एक्लै आफ्नो परिश्रममा तयार गरेर देखाइदिने घटराजको योगदाना लाग्छ, कसैले छोप्न खोजेर पनि छोप्न सकिँदैन ।
सगरमाथाको ओखलढुङ्गा सेर्नामा जन्मिएर प्रशासन सेवा त्यागी प्राध्यापन र भाषा–साहित्यलाई आफ्नो जीवनको अभीष्ट ठान्नुबाट उहाँको सेवामुखी प्रवृत्ति प्रष्ट हुन्छ । लोक सेवा दिएर प्रशासन सेवामा लागी प्रशासनिक उच्च पदमा पुगी पद, प्रतिष्ठा र जायज–नाजायज सम्पत्ति आर्जन गर्ने पढेलेखेका धेरैको इच्छा हुन्छ । ३० को दशकमैं शाखा अधिकृत बनिसकेका घटराज दाइले प्रशासन सेवमां रहेर ती कुरा प्राप्त गर्नु असम्भव थिएन । तर पद छउञ्जेल पाइने पदीय सम्मानलाई भन्दा शिक्षा–भाषा–साहित्यको समर्पणपूर्ण सेवाको बदलामा पाइने आम नेपालीको स्नेह र मायालाई नै सर्वोपरी ठान्ने उहाँको  दृष्टिबोधकै कारण हुनु पर्छ सरकारी अधिकृतको सेवा समेत त्यागेर सेवाको यो क्षेत्र रोज्नु भयो उहाँले । प्रशासनमैं रहेको भए उहाँले पद पाउनुहुन्थ्यो होला, जायज–नाजायज आर्जनले भौतिक सम्पत्ति पनि आर्जन गर्नु हुन्थ्यो होला, तर लोकप्रिय प्राध्यापक, शिक्षा क्षेत्रका सफल संयोजक र सफल अन्वेषक–सत्यिकार–भाषासेवीका रुपमा यति धेरै लोकप्रियता र इज्जत भने सायद पाउन सक्नुहुन्नथियो होला । यी दुईमध्ये एकको छनोट कुनै वाध्यता थिएन । उहाँको आफ्नै स्वेच्छाको छनोट थियो जसबाट पनि उहाँभित्रको व्यक्तित्वको पक्ष प्रष्ट हुन्छ ।
यो मुलुकको विडम्बना नै भन्नु पर्छ शोध–सिर्जना र योगदान तथा प्राज्ञिक दृष्टिले घटराज भट्टराईको कँध नभेट्ने कतिले नामको अगाडि डाक्टर (पी.एच.डी.) र प्राध्यापकको विश्वविद्यालयीय उपाधिको फुर्को गाँसने अवसर पाएका छन्, जसबाट उहाँलाई वञ्चित गरायो त्रिभुवन विश्वविद्यालयलय । एकेडेमीमा नपुगी प्राज्ञ नहुने नेपाली विडम्बनामा देखिने अर्को थप विडम्बना विश्वविद्यालयको डिग्री बेगर जति विद्धता र योग्यता भए पनि विद्वान् र प्रतिस्पद्र्धी नठानिने मानसिकताका शिकार घटराज भट्टराई आफैं बन्नु पुग्नु भयो । सतीको श्राप परेको भनिने यो मुलुकमा घटराजहरू यसरी नै पछि पर्छन् र कथित ठूलाहरूको ठेकेदारी गद्दी वरिपरि गणेशपरिक्रमा गरेर गूटउपगूटको घेरा बनाउन सफलहरू विना क्षमता–योग्यता घटराजहरूलाई पाखा पारेर सधैं दानवी अट्टहास छाड्ने गर्छन् ।  
साहित्य, भाषा–साहित्य र शिक्षा सेवामैं सम्पूर्ण जीवन उत्सर्ग गर्ने घटराजदाइजस्तो बहुआयामी व्यक्तित्व विरलै हुने गर्छन् ।
आरुबारी
कात्तिक २७, २०६३