मानवीय शौर्य र प्रकृतिको कोपभाजन ! –विजय चालिसे

(रचना पूर्णङ्क १२५, असार–साउन २०७० मा प्रकाशित ियात्रा )

सेतुबन्ध ! होइन क्यारे, सागरबन्ध ! आज जापान आइपुगेको नवौं दिनबिहानै खाना खाएर यही सागर बाँधेर बनाइएको नयाँ सहरमा आइपुगेको छु । समुद्र पुरेर गरेर बसाइएकोजस्तै लाग्ने यो नयाँ सहर सियोहामामागायत्रीबस्छिन् । टोकियो महानगरभित्रको यो तोयोहासी नगर समुद्र बाँधेर बनाइएको शहर थियो र अहिले गायत्री यही तोयोचुको पार्क होम्स–१३०२ मा बस्थिन। गायत्री अर्थात् मेरी पत्नी लक्ष्मीकी साहिँली बहिनी । मेरी पत्नीका चार दिदी बहिनीमध्ये नेपाल बस्ने ऊ मात्रै थिई । ऊ पछिकी माहिली जानुकी भारतको नासिकमा बसोबास गर्थिन्, साहिँली गायत्री जापान र कान्छी कल्पना अमेरिकामा । उही साहिँली बहिनी गायत्री केही अघिमात्रै टोकियोको केन्द्रमा पर्ने हिरोको पुरानो घर बेचेर यहाँ आएकी थिइन्। त्यसैले आज २०६८ सालको असोज १५ गते अर्थात् सन् २०११ को अक्टोबर २ तारिख हामी गायत्रीको नयाँ आवासमा थियौं । उनको आवास अहिले यहीँको एउटा गगनचुम्बी भवन अर्थात् सत्ताइस तले विशाल म्यान्सनका को १३ औं तलामा रहेको प्mल्याट थियो । टोकियोलाई चरक्क चिरेर बग्ने सुमिदानदी यतैभएर टोकियो खाडीमा मिसिन अघि बगिरहेको देखिन्थ्यो । केही पर पुरानो टोकियो टावरलाई बाउन्ने तुल्याउन खडा भएको अर्को नयाँ गगनचुम्वी मिनार टोकियो स्काइ ट्रीे गौरवले शिर उठाएर उभिएको थियो ।
हो, समुद्र बाँधेर–पुरेर बसाइएको रे यो सहर–बस्ती । बाँध बाँधेर समुद्रदेखि ल्याइएको ठूला नहरद्वारा निर्मित नदीसञ्जाल ओन्दाको किनारामा बसेका थिए यी अट्टालिका अर्थात् म्यान्सनहरू ! बन्दरगाहदेखि टोकियोसम्म साना जहाज र डुङ्गामा सामान ढुवानीका लागि जलमार्गका रूपमा समेत प्रयोग भइरहेका देखिन्थे ती साना कृत्रिम नदीहरू । ती कृत्रिम नदीका दुबैतिर विशाल विशाल बहुतले भवनहरूको गगनचुम्वी सञ्जाल देखिन्थ्यो । त्यही सञ्जालको एउटा अंश थियो गायत्री बसेको फ्ल्याट र म्यान्सन । तोयोहासी नदीका ठाउँठाउँमा जतातै आकर्षक पुलहरू थिए। पार्कहोम्सकै नजिकै नदीकोएउटा किनारामा थियो स्काइ फर्फेक्ट टेलिभिजन स्टेसन र अर्कोमा रिको घडीको कार्खाना ।
लाग्थ्यो यो नयाँ सहर भनिरहेको छ– तिमीहरूभन्दा पनि पछाडि त हो नि मैले अमेरिका र पश्चिमा संलग्न राष्ट्र (एलाइन पावर कन्ट्री) बाट ध्वस्त भएर तिनैको दादागिरीबाट मुक्ति पाएको ।  तिनैको भुक्तमान मैले पछिसम्म पनि सहेँ । तिनको पञ्जाबाट मुक्त भएर दिनरात नभनी इमान्दारीपूवक पसिना बगाएर आजको अवस्थाम आइपुको छु म ! हेर मैले कसरी समुद्रलाई आफ्नो मुठीमा कैद गरेको छु, आफ्नो नियन्त्रणमा राखेर सीमाबन्धन गरेको छु !
हो त, मैले पाएको कथित स्वतन्त्रताभन्दा पनि पछि विजित संलग्न राष्ट्रको लुछाइबाट बल्लतल्ल मुक्ति पाएको यो देश यिनै मानवीय शौर्यकै कारण त हो नि आजको सम्पन्न जापान बन्न सकेको । कसरी आफ्नो मुठीमा राख्न सफल भएका छन् यिनीहरू समुद्रलाई, प्रकृतिलाई ! तिनै कुनै बेलाका विजेता घमन्डी मुलुकहरूसँग आज आर्थिक सम्पन्नतामा कुम जोड्न आइपुगेको छ जापान । अनि लाग्थ्यो उनीहरूको त्यही मानवीय शौर्यको उदाहरण बनेर खडा थियोसमुद्र बाँधेर–पुरेर बसाइएको यो सहर–सियोहामा !
खानपिनपछि दिन खाली थियो हामीसँग । अबेरसम्म खर्चनुपर्ने टाढाको घुमाइ आजका लागि सम्भव थिएन । नेपाली दूतावासका कार्यवाहक राजदूत दुवसु क्षेत्रीका तर्फबाट जापानस्थित नेपाली दूतावासमा रात्रिभोज सहितको दशैं भेटघाट तथा राजदूत गणेश योन्जनको विदाइ कार्यक्रमको निम्तो थियो आजै साँझ । त्यसैले अलि टाढा जाँदा फर्कन अबेर भएर दूतावासको कार्यक्रम छाड्नु पर्ने हुनसक्थ्यो । दूतावासको निम्तो, त्यसमाथि आफ्नो कार्यकाल सकेर नेपाल फर्कने तर्खरमा रहेका मित्र गणेश योञ्जनको विदाइसमेत गाँसिएको दशैं भेटघाट ! त्यसैले यो कार्यक्रम छोड्ने कुरै भएन ।साँझ दूतावास जान बाटैमा मिसिने गरी आलोक अफिस गइसकेकोले हामीलाई दूतावास पु¥याउने जिम्मा उसले सानिमा गायत्रीलाई नै दिएको थियो । स्वयम् गायत्री कार्यक्रममा आमन्त्रित रहेकी हुँदा उसकालागि यो असहज थिएन । त्यसैले दूतावास जानेक्रममा यहीँबाट एबिसु गार्डेन प्लेसस्थित हेर्ने योजना पनि तयार थियो हामीसँग ।
धेरै कुरामा प्रसिद्ध थियो रोपोङ्गी र केन्द्रीय सिबुया नजिकैको पश्चिमी टोकियो । युवापुस्ताको आकर्षण मानिने सहर सिवुया यही क्षेत्रमा पथ्र्यो । प्रसिद्ध व्यापारिक क्षेत्र सिन्जुकु यहीँ थियो । यही पश्चिमी टोकियोमा थिएवादशाह मेइजीको नाममा समर्पित मेइजी सम्राटहरूकाचिहान अर्थात् स्राइन र सिन्जुकु, योयोगीजस्ता सुन्दर पार्कहरू !  के थिएन यस क्षेत्रमा ? एनिमेसनको प्रसिद्ध सपिङ मल नाकानो ब्रोट वे, अवलोकन मिनार ट्विीन टावर, जापानी टेलिभिजन टावर एन.एच. के.को स्टुडियो पार्क आदि अनेक । आजको हाम्रो दूतावास रुपी पशुपति जाने मेसोमा सिद्राको व्यापार गर्ने थलो भने यही एबिसु गार्डेन प्लेस थियो । यसका पनि प्रमुख आकर्षण थिए वियर म्युजियम र टोकियो फोटो म्युजियम !
एबिसु स्टेसनको पूर्वीद्वारनजिकैको अत्यन्त मनोहारी उपनगर थियो यो एबिसु । गगनचुम्वी भवनहरूको सञ्जाल, रेस्टुराँहरूको श्रृङ्खला विशाल विशाल डिपार्टमेन्टल स्टोरहरूकोचेन अर्थात् लहर एविसुका विशेषता थिए ! एविसुको विशेष आकर्षण मानिने यो एविसु गार्डेन प्लेसले आफैंभित्र एउटा नगर बसाएको थियो । यही सिङ्गो नगर बसालेको विशाल भवनभित्रै थिए एविसु वियर म्युजियम र टोकियो मेट्रोपोलिटन म्युजियम अफ फोटोग्राफी ! एविसु सहरको नामै यही एबिसु वियर कार्खानाको परिचयसँगै गाँसिएको रे । १९२८ तिर बियर कार्खानाको बिस्तारसँगै सिङ्गो सहरको बनेछ एविसु । यो गार्डेन प्लेस चाहिँ त्यही पुरानो वियर फ्याक्टरी रहेको ठाउँलाई समेत आफैंभित्र समाहित गरेर बनेको रहेछ । यो भवनको सबैभन्दा अग्लो संरचना ४७ तला अग्लो थियो । दर्शकहरूमाझमा टोकियो सहरको अवलोकनका लागि अत्यन्त लोकप्रिय थियो यो अग्लो संरचना । अनि यही एविसु गार्डेन प्लेसको एविसु वियर म्युजियमले वियर प्रेमी दर्शकलाई लोभ्याइरहेको थियो वियरका स्वाद चाख्न दिएर ।बियरको नसालु चु्ुस्कीमा हराउने बियरप्रेमीहरूका लागि यसको स्वादमा हराउने मात्र होइन, आफूले प्रेमपूर्वक पिष्उने गरेका त्यही पेयको निर्माण इतिहास समेत जान्न पाउने अवसर निश्चय नै रमाइलो थियो ! संंसारभर नै वियर कसरी बनाइन्छ, वैज्ञानिक हिसाबले यो कसरी फर्मेन्टेसन हुन्छ भन्नेजस्ता चाखलाग्दा जानकारी दिइरहेका थिए बियर म्युजियमका विज्ञहरू । अनि वियर स्टेसन रेस्टुँरेन्टमा वियरखान नलोभ्याउने त कुरै भएन यसका शोखिन ।
यो एविसुगार्डेनको प्लेसको अर्को आकर्षण थियो मेट्रोपोलिटन म्युजियम अफ फोटोग्राफी । टोकियो म्युजियम अफ फोटोग्राफीनामको यो म्युजिम आफूसँग प्रसिद्ध जापानी छविकार हाताकेयामा नाओयाले खिचेका तस्बीरहरूको विशेष प्रदर्शनीमा गमक्क फुलिरहेको थियो यतिखेर । दर्शक झुम्मिइरहेका थिए, मन खिचिएरै त होला ?नहोस् पनि किन, “नेचुरल स्टोरिज” शीर्षकमाभइरहेको यो प्रदर्शनीलेटोकियोबाट २६० किलो मिटर बाहिरको फुकुसिमा प्रिफेक्चरमा छ महिना अघिमात्र  प्रकृति सिर्जित मानवीय त्राशदीको जीवन्त कथावाचन गरिरहेको थियो । ओहो,अठार हजारभन्दा बढी मानिसको बली खाएको थियो थियो लगभग छ महिनाअघिको त्यो महाभूकम्पले । भूकम्प र भूकम्पपछि सय फिटभन्दा माथिसम्म उठेर सिङ्गा–सिङ्गा गाउँबस्तीलाई आफ्नो पेटभित्रको जठराग्निमा भष्म तुल्याउने समुद्री–सुनामीको महाविनाशसिर्जित मानवीय त्राशदीको जीवन्त अभिव्यक्ति लाग्थ्यो यो तस्बिर प्रदर्शनी ! हुन त प्रत्यक्ष देखेका थिएनौं हामीले त्यो महाविनाश । मात्र टेलिभिजनका पर्दाहरूमा हेरेका थियौं हामीले त्यो महाभूकम्प र सुनामीले ल्याएको महाविनाशको संहारक–शिव–ताण्डव ! त्यतिबेला टेलिभिजनका पर्दामा ती दृश्य देख र समाचरमा पढ्दा सुन्दा समेत आङ जिरिङ्ग हुन्थे भने तस्बीरका रूपमा आँखैले जीवन्त देख्नुको अनुभूति नितान्तः अर्कै हुनु स्वाभाविक थियो–रोमाञ्चक र त्रासदीय ! तस्बिर हेर्दाकोअनुभवले दर्शकलाई प्रत्यक्ष तिनै त्रासददृश्यमा लगेर झ्वाम्मै मिलइदिन्थ्यो सायद् छ महिना अगाडिको त्यही मनोदशामा । ओहो....कति रोमाञ्चक थियो होला यो अनुभूति ! जापानमा गएको भर्खरैको महाभूकम्पपछि खिचिएका ती तस्बिरहरू दर्शकलाई त्यही मानवीय त्राशदीको स्मृति गराइरहेका थिए । विश्वप्रसिद्ध जापानी फोटोग्राफर हाताकेयामा नायोया मूलतः प्रकृतिलाई क्यामामरामा कैद गर्नमा सिपालु मानिन्दारहेछन् । उनी तस्बिरका माध्यमबाट खानी र पहाडहरूसँग साक्षात्कार गराउँदै प्रकृतिर मानिसबीचको संबन्धको अन्वेषण गर्नमा माहिर थिए । उनकै क्यामरा र संवेदनशील आँखा र मनका प्रतिफल थिए यी महाभूकम्प–सुनामी तस्बिर !
ओहो...कति भ्रान्त रहेछ मान्छेको यो समुद्रलाई, प्रकृतिलाई आफ्नो मुठीमा कैद गरेको छु भन्ने भ्रम ! समुद्र बाँधेर बसाइएको टोकियो महानगरभित्रको तोयोहासी नगरजस्ता मानवीय शौर्य पनि आखिर प्रकृतिले चाहेमा मात्र हुने रहेछ क्यार । त्यही बताउन त भएको थिएन त्यो फुकुसिमाको महाभूकम्प र सुनामीले ल्याएको महाविनाशको संहारक–शिव–ताण्डव ! अनि लागेथ्यो प्रकृतिलाई धरै जिस्क्याउनु ठीक होइन सायद ! तर यति भएर पनि हार खाएको थिएन जापानले प्रकृतिको झापडसँग । अहिले लगभग पुरानै अवस्थामा आइसकेको छ रे त्यो प्रकोप क्षेत्र । ओहो...यति छोटो समयमा सम्पूर्ण पुनःनिर्माण ! कसरी सम्भव भयो ? बनाएको महिनाभित्रै भत्केर हिँड्न नहुने सडक र सडकपेटी त वषौं वर्ष मर्मत गर्न नसक्ने मेरालागि त्यो असम्भवै थियो, चमत्कारजस्तै । तर हर कुरा समयलाई  छाडेर राजनीति र विकासको गफ हाँक्ने म नेपालीका लागि असम्भव भए पनि हर कुरा र काम सायास अघि बढाउने यी जापानीहरूका केही असम्भव थिएन । त्यही भएर त छ महिना नपुग्दै सबै भौतिक स्वरूप पूर्ववत बनाउन सकेका यिनीहरूले !

हाताकेयामा नायोयाले क्यामरामार्फत सिर्जना गरेका फुकुसिमाको त्रासदीपूर्ण अनुभूतिबाट बिस्तारै मुक्त हुँदै हामी पनि अरु दर्शकजस्तै प्रदर्शनी कक्षबाट बाहिरियौं । यहाँबाट जापानभित्रको मेरो सार्वभौमिकताको प्रतीक दूतावास मेगुरो कु पुग्नु थियो हामीलाई । त्यसैले लाग्यौं नेपाल, बंगलादेशजस्ता केही अति कम विकसित मुलुका दूतावास रहेको मेगुरो कुतर्फ । कम खर्चमा कामकाज चलाउनु पर्ने हामीजस्तै गरिव मुलुका दूतावास मात्र छन् रे यहाँ । अरु ७२ वटा धनी देशका दूतावास र तीनवटा वाणिज्य दूतावास भने मिनातो सहरमा छन् रे ! टोकियोकै अति समृद्ध विदेशी आकर्षणको उपनगर मिनातो कु, जहाँ रोपोङ्गी टाउन, रोपोङ्गी हिल, टोकियो टावर, मिनातो मिराइ र ओसनावासी पायरजस्ता चर्चित र प्रसिद्ध कुराहरू छन् पर्यटक लोभ्याउन !
आलोक अफिसबाट एविसु गार्डेन प्लेस आइसकेको थियो । त्यसैले हामी सँगै लाग्यौं टोकियोको मेगुरो कुमा रहेको सिमोमेगुरोको फुकुकानवा होम नजिकैस्थित राजदूत निवासमा । कार्यक्रम यही आवासमा थियो । एविसुबाट हिँड्दै अलि अबेर भयो, त्यहाँ पुग्दा सवा छ बजिसकेछ  । हामी केही ढिलै भएर होला, पाहुनाहरू लगभग आइसकेका थिए ।
कार्यवाहक राजदूत दुवसुक्षेत्री पाहुनाहरूको स्वागतमा खटिएका देखिन्थे । उनी आगन्तुकहरूलाई स्वागत गर्थे र आगन्तुकको हैसियत र आफ्नो सम्बन्ध अनुरूप कसैलाई भित्रै कार्यक्रम कक्षसम्मै पु¥याएर उपयुक्त आसनमा बसाउँथे, कसैलाई सामान्य हात मिलाएर पठाउँथे र कसैलाई...। पहिलो जम्काभेट हाम्रो उनैसँग भयो । उनको स्वागतपश्चात हलमा पुग्नासाथ गण्ोशजीले खुशी प्रकट गरे, उठेरै गला लगाएर स्वागत गरे । साथमा श्रीमती राजदूत अर्थात् मीनाबहिनी छँदै थिइन् । उनको “दाइलाई जापानमा स्वागत छ” चार शब्दभित्रको आत्मीयता विदेशमा आफन्त भेटिनुको सुखद आत्मीयता थियो मेरोलागि । अझ मेरी श्रीमती लक्ष्मी र मीनाको समेत राम्रै पूर्वपरिचय हुनुको अर्को रमाइलो गाँसिएको थियो यतिबेला ! लक्ष्मी र उनको लामै कुराकानी भयो, मीना आरुबारी घरमा आएदेखिका पूर्वस्मृतिका कुरा ।
हामी अर्थात् म र लक्ष्मी पहिलो लहरको राजदूत सँगैको सिटमा राखियौं । जमघट ठूलै थियो– जापानका प्रतिष्ठित नेपाली र थोरै सङ्ख्यामा जापानीहरू ! जापानका लगभग सबै प्रतिष्ठित मानिसको उपस्थिति थियो सायद् । आफ्नो कार्यकाल समाप्त गरेर स्वदेश फर्कने तयारी गर्दै गरेका राजदूतको विदाइ र दशैं शुृभकामना आदानप्रदानको समेत संयुक्त कार्यक्रम भएकाले पनि सहभागिता ठूलै गराइएको हुनुपर्छ, मेरो अनुमान थियो यो ।
कार्यवाहक राजदूत दुबसुले कार्यक्रमा सबैलाई स्वागत गरे । कार्यक्रमको औचित्य र सान्दर्भिकताको चर्चा गरे । त्यसै क्रममा “नेपालबाट पाल्नुभएका वरिष्ठ पत्रकार, साहित्यकार विजय चालिसेर उहाँका परिवारलाई दूतावासका तर्फबाट हर्दिक स्वागत छ” भन्ने सुनेर मेरो पनि चुच्चे नाक फुलेर झनै चुच्चो बन्यो । म दूतावासद्वारा साहित्यकार–पत्रकारमा गणना गरिएर निम्त्याइएको साहित्यकार र पत्रकार भने दुवैथिइन । त्यो हैसियत राख्ने अरु नै थिए, दूतावासको मेजमानी पाउने ! सुनिन्थ्यो यसरी निम्त्याइने सौभाग्यशाली केही पत्रकार र साहित्यकार थिए, जो दूतावासको पाहुना बन्ने् हैसियत राख्थे, र वदलामा स्वदेश फर्केर आफूलाई निम्त्याउने सम्बन्धितहरूको छवि निर्माणको कार्खाना खेलिदिन्थे, पुरस्कारका उर्वर वातावरण निर्माण गर्थे र मेजमानीको गुन तिर्थे । त्यो हैसियतको आफू नभए पनि कार्यवाह राजदूतको त्यो सम्बोधन र विषेणले भित्रभित्रै खुसी नलाग्ने कुरा थिएन, आखिर मान्छे नै त हौं हामी जो लोकाचारकै लागि भए पनि गरिएको आत्मचर्चा र प्रशंसाबाट प्रशन्न हुनेगर्छ ।
“विजयजी, ११ तारिख साँझ डिनरका लागि समय मिलाउन सकिन्छ ? मेरो २१ तरिख साँझ नेपाल फर्कने योजना छ र भोलिदेखि टोकियो बाहिरका आफ्नै विदाइ कार्यक्रको निम्तामा जाँदैछु । १० तारिख मात्र टोकियो फर्कने हुँदा आजै कन्फर्म गर्दा कसो होला ?” कार्यक्रमकै बीचमा गणेशजीबाट डिनरको निम्तो पाएपछि हुन्न भन्ने कुरै थिएन । त्यसो भन्नु शिष्टता पनि हुँदैनथ्यो । त्यसैले तत्कालै मैले मित्र गणेशजीको त्यो निमन्त्रणा स्वीकारेँ । उहाँले थप्नुभयो– म फर्कनासाथ कन्ट्याक्ट गर्छु, भाउजु सहित परिवारै आउनुपर्छ ।
कार्यक्रम रोचक थियो । महामहिम राजदूतबाट टोस्ट प्रस्ताव । सबै हातहातमा पेयपदार्थ लिएर उभिए टोस्ट प्रस्तावका लागि । गणेशजीले मेरो हातको गिलासमा गिलास जोडेर भने चियर्स ! हामीले एक अर्काको सुस्वास्थ्यको कामना ग¥यौं, दशैंको शुभकामना भन्यौं र ग¥यौं निवर्तमान राजदूत महोदयको सुस्वास्थ्य र भावी जीवनको सफलताको कामना !
केहीबेर संबोधनमा वित्यो, अर्काे केहीबेर फोटो सेसनमा । त्यसपछिको कार्यक्रम भने साँच्चिकै मन जित्ने खालको रह्यो । विदेशी भूमिमा नेपाली लोकगीत र नृत्यले हामी सबैको मन नजितोस् पनि कसरी ? त्यसमाथि ती गीत नृत्यका नृत्याङ्गनाका साथै नृत्य निर्देशक समेत नेपाली थिएनन्, जापानी थिए । । त्यो सुनेपछि त हामी झनै आनन्दित बन्यौं । ती जापानी महिलाहरूले नृत्यमार्फत देखाएका नेपालप्रतिको स्नेहबाट झनै अभिभूत बन्यौं हामी । ती नृत्यनिर्देशक जापानी महिलाले नेपालमैं संगीत सिकेकी रहिछन् । पद्यकन्या क्याम्पसमा नृत्य र गायन सिकेकी रे उनले । अहिले टोकियोमैं नेपाली नृत्य सिकाउने प्रशिक्षणकक्षा सञ्चालन गरेकी छन् रे उनले ! ओहो....कति महान् छन् यी जापानी महिला ! एकातिर मेरा लाहुरे पुस्ताका कतिपय नेपाली विदेश पलायन भएर आफ्ना सन्तानलाई नेपाली भाषा–संस्कृतिबाट विमुख बनाइरहेछन् । अर्कातिर यी जापानी महिला विदेशमा नेपाली लोकगीत–नृत्यका माध्यमद्वारा मेरो नेपाली भाषा–संस्कृतिको उज्यालो दीप प्रज्वलन गरिरहेकी छन् । दिलैदेखि श्रद्धापूर्वक नमन गरेँ मैले ती जापानी महिलालाई, तीप्रतिको श्रद्धाले शिर झुक्या मेरोे !
कार्यक्रमपछिको रात्रिभोज र यो उपस्थिति वास्तवमैं मेरालागि जापानमा रहेका धेरै नेपालीहरूसँग परिचय प्राप्त गर्ने सुन्दर अवसर रह्यो । जापान निवासी अपरिचित मित्रहरू क्रमशः आउँथे, परिचयका साथै मीठा कुराकानी हुन्थे । एकपछि अर्को गर्दै हामीबीचको परिचयको घेरा अरु फराकिलो बन्दैजान्थ्यो । कतिले मेरो नाम पहिल्यै सुनेका थिए, कतिको नाम मैले नेपाल छँदै सुनेको थिएँ । अझ कति अनुहार पूर्वपरिचित हुनुको सुखद् आश्चर्यसग समेत साक्षत्कार हुँदै दियो यदाकदा । विदेशमा भएको नेपाली समुदायसँगको यति फराकिलो भेटघाट धेरै वर्ष पछिको पहिलो थियो मेरो । त्यसैले झनै रमाइलो थियो यो समय ।
त्यस्तैमा सूर्य पाठकसँग परिचयभयो र परिचयसँगै एउटा कार्यक्रमको प्रमुख अतिथिको लागि निम्तो समेत प्राप्त भयो । एमाले सम्पर्क विदेश कमिटि, जापानसँग आबद्ध रहेछन् सूर्यजी । जापान बस्ने लोकतान्त्रिक राजनीतिक संस्कृतिका समर्थक नेपालीहरूबीच क्रियाशील नेपाली डेमेक्रेटिम फोरम जापानमा बस्ने प्रगतिशील खेमाका नेपालीहरूको साझा मंचको रूपमा क्रियाशील संस्था थियो । त्यही नेसनल डेमेक्रेटिम फोरम (एनडीएफ)का तर्फबाट आयोजना हुने दशैंको टीका लगत्तै ९ तारिखका दिन दिउँसोको दशैंको शुभकामना आदानप्रदान तथा सम्मान अर्पण कार्यक्रमको प्रमुख अतिथिका लागि सूर्यजीमार्फत संस्थाका तर्फबाट अनुरोध आएकोरहेछ यो । त्यसैगरी नेपाल जापान डटकम र टोकियोस्थित पत्रकार महासंघ जापान शाखाका पत्रकार मित्रहरूबाट पनि सम्मानमा रात्रिभोज र भेटघाटका लागि समय मिलउने अनुरोध आएको छ । अझ त्यस्तै अनुरोध छ अर्को दिन अन्तर्राष्ट्रिय साहित्य समाज जापान च्याप्टरका तर्फबाट डिनर तथा सम्मान कार्यक्रमको ।
नेपाली मित्रहरूको त्यो आत्मीयतापूर्ण आमन्त्रण मेरालागि लोभलाग्दा थिए, नहुने कुरै भएन । उता मेरो घुमन्ते मनको प्रामिकता र आकर्षण भने बढी घुमघाममैं रमाउन चाहन्थ्यो । यो चाहना पनि अस्वाभाविक थिएन सायद् । त्यसैले यी आमन्त्रण र मेरो रुचिको घुमघाम बीच समयको तालमेल कसरी मिलाउने केही समस्या हुनसक्थ्यो । यो जापान भ्रमणको मेरो सबै समय व्यवस्थापन आलोकको भएकोले उससँग सल्लाह नगरी म अहिल्यै केही भन्ने अवस्थामा पनि थिइन । त्यही बेला उसले कतै बाहिर जाने पो कार्यक्रम बनाएको छ कि ? त्यसैले तिनै कुरामा अलमलिएर यतिबेला मैले केही भन्न सकिन । सबैलाई मेरो एउटै जवाफ रह्यो– आलोकसँग सल्लाह गरेर खबर गरौंला नि हुन्न ? हुन्न भन्ने कुरै थिएन । त्यसमाथि आलोक स्वयम् ती सबै संस्थासँग आबद्ध थियो र सबैसँग परिचित पनि । त्यसैले ऊसँग सल्लाह गरेर कार्यक्रम र दिन तय गर्नु उनीहरूका लागि पनि सहज थियो ।
वास्तवमा म पार्टीफ्रेन्ड्ली छैन, न त भीडभाडमैं त्यति रमाउन सक्छु म । काठमाडौंमैं पनि सकभर म पार्टीहरूबाट बच्ने गर्थेँ र गर्छु । पत्रकारिता जीवनका विभिन्न भूमिका र जिम्मेवारीका क्रममा विदेशी दूतावासदेखि अन्य विभिन्न कार्यक्रम र सरकारी गैरसरकारी संघसंस्थाका यस्ता रात्रिभोज, भेटघाट र भोजभतेरमा लौ त भने हरेक दिन आमन्त्रित हुनेगरिन्थ्यो । अहिले पनि आउँछन् कहिलेकाहीँ यस्ता निम्ता । तर म प्राय जान्नँथें र जानै परेमा पनि पूरा समय बिताउनै सक्दिन थेँ । पार्टी फ्रेन्ड्ली हुनका लागि पिउने र समय अनुकूल गफगाफ गर्ने सीप र कला आवश्यक पथ्र्यो, जुन दुबै सीप मसँग थिएन । यो कुराले यो जापानस्थित दूतावासको रात्रिभोजमा पनि छाडेन मलाई । त्यसैले म सकभर छिटै फर्कन चाहन्थें, उता श्रीमती सहित अरु समूह बनएर गफगर्नबाट अघाएका देखिँदैनथे । त्यसैले अलि अलि गर्दा गर्दैं पनि अबेर भए नै हाल्यो खानपिन, भेटघाटबाट निस्केर फर्कन । घर फर्कंदा त मध्यरातै पो भइसकेछ !

नेपाली साहित्यको अनुवादमा संस्थागत प्रयत्नको अभाव –विजय चालिसे

(गोरखापत्र २०६१ चैत १५ गतेको स्तम्भ अनैपचारिकमा प्रकाशित रचना अहिले पनि सान्दर्भिक ठानेर पोष्ट गरोके छु । )

केही वर्ष यता नेपाली वाङ्मय र साहित्यको समेत लेखन र प्रकाशन व्यापक तथा  उत्साहजनक रुपमा हुन थालेको छ । शिक्षाको प्रसारसँगै नेपाली समाजमा देखा परेका सामाजिक तथा सांस्कृतिकपरिवर्तनको प्रमुख मध्ये पुस्तक एउटा प्रमुख कारक बनिरहेको छ । तर पनि जुन गतिमा साक्षरता र शिक्षाको प्रसार भएको छ, त्यही गतिमा मानिसमा पढ्ने बानीको विकास भने हुनसकेको देखिएको छैन । क्रयशक्तिको न्युनताका कारण अझै पनि पुस्तक अधिकांश नेपालीका लागि अत्यावश्यक बस्तु नभएर शोखको विषयमैं सीमित रहेको छ । साहित्यले असल सामाजिक परम्ंपरा र संस्कृतिको निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने भए पनि यो क्षेत्रलाई राज्यले कहिल्यै अपेक्षित ध्यान दिएको देखिँदैन ।
    प्रकाशन उद्योग निकै फस्टाएको देखिए पनि तिनका प्रमुख आधार पाठ्यक्रमीय प्रकाशन, सहयोगी शैक्षिक सामग्रीका नाउँमा सजिलै परीक्षा उत्तीर्ण गर्ने विज्ञापन सहितका कुञ्जी तथा सस्ता साहित्य र मूल्यहीन रचना बन्ने गरेका छन् । राजधानीका प्राय पुस्तक र अखबार पसल, सडक छेउका पसलहरू तथा सडकमुनि र माथिका प्रत्येक आवागमन मार्गमा बेच्न राखिएका जताततै देखिने यौनजन्य विषयबस्तुका कथित साहित्य र प्रकाशनले माथिको कुराको पुष्टी मात्र गर्दैनन् हाम्रा शहरी युवा र अन्य पाठकको पठन रुचि कतातिर प्रेरित हुँदैछ भन्ने नकारात्मक संकेत समेत गरिरहेको छ । तीब्र गतिमा देखिँदै गएको यो प्रवृत्तिले खराब मुद्राले असललाई धपाएजस्तै राष्ट्रिय मानसिकता, मूल्य, मान्यता र संस्कृतिको संवाहक मानिने मूलधारको साहित्यलाई नराम्ररी प्रभावित गर्ने त होइन भन्ने आशङ्का समेत व्यक्त गरिँदैछ । सस्ता यौन साहित्यमा मात्रै नभएरसाहित्यका नाउँमा लेखिएका केही नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषाका आख्यानहरूमा समेत अनावश्यक यौन विषयको समाविष्टीको प्रवृत्ति देखिएको छ । बजार चर्चा पनि प्राय यस्तै साहित्यको बढी हुने गर्दछ । यसरी नै नेपाली लेखनका नाउँमा बाह्य संस्कार र संस्कृतिको प्रभावमा प्रयोगका नाउँमा लेखिएका कतिपय साहित्यले नेपाली मूलधारको साहित्यको आत्मा र सच्चा नेपाली जीवनजगतको प्रतिनिधित्व गर्न सक्लान्र ? यो पनि नेपाली साहित्य जगतमा कहिलेकाहीँ उठ्ने गरेको प्रश्न हो ।
    अमेरिकी तथा युरोपेली संस्कृतिमा रम्ने पश्चिमी रुचिका पाठकका लागि जतिसुकै लोकप्रिय होउन्, विज्ञहरूको धारणामा    भने तिनले नेपाली माटोको सुवास र नेपाली आत्माको प्रतिनिधित्व गर्न सक्दैनन् । मूल्यवान लेखनमा सक्रिय नेपाली माटोको सुवास र नेपाली अनात्माको स्पन्दन बोक्ने साहित्यकारको बाहिरी सम्पर्क, अङ्ग्रेजी र अन्यभाषामा लेख्ने अनुवाद गर्ने भाषिक क्षमता तथा ती काममा संलग्न गुट वा समूहसँग कुनै संपर्क हुँदैन । त्यसैले बाहिरी संसारमा वास्तविक नेपाली साहित्यको प्रतिनिधित्व गर्ने  साहित्यकारको भन्दा बाहिरी सम्पर्क हुनेहरूको पहुँच बढी हुनु स्वभाविक हो । अङ्ग्रेजी र अन्य भाषामा भएको नेपाली साहित्यको अनुवादको अवस्थाले पनि यो कुरा स्पष्ट हुन्छ । यसबाट अन्तराष्ट्रिय भाषा र बजारमा पहुँचका कारण जेजस्ता साहित्य नेपाली साहित्यका नाउँमा बाहिरी भाषामा लेखिँदै छन्, अनुवाद हुँदैछन्, बाहिरी संसारले तिनै लेखक र कृतिलाई नै नेपाली साहित्यको मानक ठान्ने संभावना स्पष्ट देखिँदैछ । विज्ञहरूको यो धारणालाई गलत ठानने अवस्था देखिँदैन । नेपाली समाजभको भन्दा बाह्य संस्कार र संस्कृतिमा रमाउने कलमबाट सिर्जित रचनामा नेपाली समजको सतही    ज्ञानमा आधारित साहित्यले वास्तविक नेपाली साहित्यको प्रतिनिधित्व गर्न सक्दैन, यो सत्य हो ।
बाहिरी जगतलाई नेपाली सभ्यताको सही परिचय दिन पनि नेपाली साहित्य, कला र संस्कृतिलाई ती समक्ष पु¥याउन जरुरी हुन्छ । नेपाली संस्कृतिको सही परिचय दिन विश्व भाषामा नेपाली साहित्यको बढी भन्दा अनुवाद र प्रकाशनको अपरिहार्यता रहने कुरा स्वतः सिद्ध छ । समकालीन विश्वमा विश्व साहित्यको हाराहारीमा पुग्ने नेपाली साहित्यिक कृति पनि सायद हामीसँग नभएका होइनन् । यो परिचय दिने सामथ्र्य राख्ने नेपाली साहित्यकार, कलाकार र संस्कृतिको क्षेत्रमा काम गर्ने नेपाली व्यक्तित्वहरूको पनि सायद उल्लेख्य उपस्थिति रहेको छ । तर यी कृति र योगदानलाई बाह्य संसारसम्म पु¥याउने संस्थागत र राष्ट्रिय प्रयास भने हुन सकेको छैन । यसको अभावमा गर्दा नेपाली साहित्य र संस्कृतिको न्युन परिचय र अझ यताका केही समयमा आएर गलत परिचय बाहिर जाने संभावना बढिरहेको छ । सञ्चारप्रविधिको विकासका कारण नेपाली कलासाहित्यले पनि उल्लेखनीय मात्रामा बाह्य संपर्कको अवसर पाउँदैछ, यो खुसीको कुरा हो । इण्टरनेटका माध्यमबाट नेपाली साहित्यको परिचय दिलाउने अनेकौं वेभसाइट, अङ्ग्रेजी र अन्य भाषामा हुन थालेका नेपाली कृतिहरूको अनुवाद र बाहिरी प्रकाशनहरूले नेपाली साहित्यको प्रकाशनमा देखाउन थालेको रुचिले नेपाली साहित्यको माध्यमबाट नेपाली संस्कृति, जनजीवन र समग्रमा नेपाली राष्ट्रिय सभ्यतालाई बाहिरी संसारमा पु¥याउने तर्फ रामै्र योगदान गर्ने संकेत देखाउँदैछन् । राज्य र राज्यको प्रतिनिधित्व रहेका संस्थागत प्रकाशनहरूले अनुवाद र प्रकाशनको कमलाई उचित महत्व नदिए पनि विभिन्न तहमा भइरहेका यस्ता काम निश्चय नै स्वागतयोग्य काम हुन् । तर यी माध्यमबाट बाह्य संसारमा पु¥याइने सामग्री सही अर्थमा नेपाली साहित्य र संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गर्न सक्षम रहून् भन्ने कुरा भने बिर्सन मिल्दैन ।
नेपाल भाषा प्रकाशिनी समिति र भाषानुवाद परिषदको निरन्तरता ठान्ने साझा प्रकाशन र नेपाली कला, साहित्य, संस्कृत र समग्र वाङ्मयको उन्नयन, मानकीकरण र अन्तराष्ट्रिय जगतमा नेपाली साहित्यिक–प्राज्ञिक पचिय दिने दायित्व बोकेर खडा भएको नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान अनुवाद र बाह्य संसारमा नेपाली साहित्यको सार्थक उपस्थिति देखाउने दिशामा त्यति उत्साहित देखिएका छैनन् । यिनका माध्यमबाट भएका नेपाली साहित्यका कृतिको अङ्ग्रेजी अनुवादका सङ्खया अत्यन्त सीमित देखिन्छन् ।  प्रतिष्ठानका प्रकाशनमा मुनामदन, प्रल्हाद, अस्वत्थामा, सात सूर्यः एक फन्को, सात नेपाली कवि र आधुनिक नपाली कविता आदि केही कृतिका अङ्ग्रेजी अनुवाद वाहेक खास काम भएको देखिएको छैन । देवकोटाका मुनामदन बाहेकका अन्य कृति बाहिरी संसारमा पु¥याएर नेपाली साहित्यको सार्थक उपस्थिति गराउनु आवश्यक छैन ? के एकेडेमीले बाहिरी संसारलाई चिनाउनु पर्ने कविता क्षेत्र मात्र हो, त्यत्तिकै र अझ त्योभन्दा बढी सशक्त नोपली गद्य र खासगरी आख्यान क्षेत्रको बाह्य पचिय आवश्यक छैन ? यस्ता अनेकौं प्रश्न खडा हुनसक्छन् । साझा प्रकाशले त अनुवाद तर्फ यतिसम्म पनि ध्यान पु¥याउन सकेको देखिँदैन । साझा प्रकाशनकै पछिल्लो सूचीपत्र अनुसार पनि यसले प्रकाशन गरेका अनुवादमा महाकविको मुनामदन, समको मृत्युपछिको अभिव्यञ्जना र सिलेक्टेड स्टोरिज फ्रम नेपाल बाहेक अरु अनुवाद भएको देखिँदैन । मुनामदनलाई दुबै प्रकाशकले आफ्नो प्राथमिकतामा पार्नुको साटो पछिल्लो प्रकाशकले महाकविकै अर्को कुनै प्रसिद्ध कृति छानेको भए एउटा थप कृतिले अनुविादको अवसर पाउँथ्यो भन्ने तर्क पनि अस्वाभाविक होइन । कविता र कथाकाका कथित प्रतिनिधिमूलक अनुवादसंग्रह पनि कति प्रतिनिधिमूलक छन् कति गुटसमूहप्रभावित भन्ने यससम्बन्धमा चलेका विवादले प्रष्ट्याएकै हुन । यसरी जिम्मेवार भनिने संस्थाहरू समेत यस दिशाम उदासीन नै देखिका छन् भन्नु बढी नठहर्ला ।
निजी क्षेत्रका केही अनुवादक र प्रकाशकका तर्फबाट बरु केही प्रयास भएका छन् । डायमण्ड शमशेरको सेतोबाघ, रमेशविकलका प्रतिनिधि कथाहरू, म.वि.वि. शाहको उसैका लागि, मनुजबाबु मिश्रको द ड्रिम एसेम्बल्ड, कञ्चन पुडासैनीको संपादनको द इमर्जिङ भ्वासेज, जीवा लामिछानेको संपादनको सिलेक्टेड नेपाली लिरिकल पोयम्स यस क्षेत्रमा उल्लेख्य प्रयास मान्नु पर्छ । यस बाहेक पनि व्यक्तिगत प्रयासमा अरू केही काम भएका छन्, केही कृतिको अङ्ग्रेजी बाहेक जर्मन, चाइनिज, फ्रेञ्च, उर्दु, जापानी, रसी र हिन्दी भाषामा समेत अनुवाद भएर प्रकाशनमा आका देखिन्छन् । यी प्रयास निश्चय नै उत्साहयोग्य प्रयास हुन् । यो प्रयासले निरन्तरा मात्र पाउन सक्यो भने पनि नेपाली साहित्यलाई अन्तराष्ट्रिय जगतमा परिचित गराउन ठूलै सहयोग मिल्ने कुरामा शङ्का छैन । तर यो प्रयासले संस्थागत स्वरूप लिनुका साथै अनुवादका लागि चयन हुने सामग्रीमा विषयगत विविधता, सही र मूल्यवान कृतिको प्रतिनिधित्व भने आवश्यक छ, जसको अभावमा वास्तविक नेपाली साहित्य र संस्कृतिको परिचय दिनसक्दैन । त्यसैले पनि राष्ट्रिय स्तरको अनुवाद संस्थाको अपरिहार्यता स्पष्ट देखिएको छ र यसका लागि राज्यले नै अग्रसरता लिनु जरु

भानुभक्तीय नेपाली भाषा — विजय चालिसे

(भानु द्विशतवार्षिकीका अवसरमा भानुप्रति श्रद्धाञ्जलीस्वरूप गोरखापत्रदैनिकमा २०३८ असार २७ गतेको अङ्कमा प्रकशित एउटा पुरानो लेख)
                           
                                       आदिकवि भानुभक्त आचार्य नेपाली भाषाको उत्तर मध्यकालीन प्रतिनिधि कवि हुन् भने महाकवि देवकोटा आधुनिक कालका प्रतिनिधि कवि हुन् । भानुभक्तका साहित्यले नेपाली भाषाको प्रसारमा जसरी महत्वपूर्ण योगदान दिएको छ, त्यसरी नै महाकवि देवकोटाका साहित्यले साहित्य र भाषाको भावपक्ष, शब्द भण्डार र मौलिकता जस्ता कुराहरुको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको पाइन्छ । त्यसैले पनि आदिकवि आचार्य र महाकवि देवकोटा दुबै महारथीलाई नेपाली भाषा र साहित्यका युग निर्माता र प्रतिनिधि कवि भत्र हिचकिचाउनु पर्ने देखिंदैन ।
    भानुभक्तकालीन भाषा मध्यकालीन नेपाली भाषाको परिष्कृत रूप हो । आजसम्म पाइएका प्राचीन पद्य सुवानन्ददासको पृथ्वीनारायण शीर्षक कविता र प्राचीन गद्यको रूप जुम्लाको कनकपत्र र ताम्रपत्र (१३९३ पुष्पमल्ल) मानिएको छ । यी प्राचीन भाषाहरु देखि भानुभक्त पूर्वका भाषाहरु सम्म हेर्दा पनि नेपाली भाषाले परिष्कृत र परिमार्जित रूप लिइसकेको पाइँदैन । हुन त कुनै एक कालखण्डमा पुग्दा परिष्कृत भाषा अर्को कालखण्डमा अपरिष्कृत हुन पुग्छ । परिष्कृत र परिमार्जन भाषाको निरन्तर चल्ने प्रकृया हो । तर पनि त्यतिखेरका भाषाहरुलाई भानुभक्तका भाषासँग भिडाएर हेर्ने हो भने त्यसमा चाहिं निश्चय नै फरक पाइन्छ, परिष्कार पाइन्छ । त्यसैले भानुभक्तको भाषिक र साहित्यिक प्रयोगमा आएर मात्र नेपाली भाषाले अझ परिष्कत र शुद्ध रूप लिएको छ भत्रे आँट गर्न सकिन्छ ।
    यस सम्बन्धमा विद्वान आचार्यहरुबाट छलफल नभएको पनि होइन । पारसमणि प्रधानले भानुभक्त ग्रन्थावली २००९ मा भत्रुभएको —‘‘नेपाली भाषाको शुद्ध रूपको जग बसाल्ने आदि कवि भानुभक्त आचार्य” हुनभत्रे भनाइप्रति प्रसिद्ध विद्वान भाषाविद् डा. बालकृष्ण पोखरेलले विभित्र प्रश्न र तर्कहरु पनि उठाउनुभएको छ ।
    डा. पोखरेलको भनाइमा, ‘‘शुद्ध के हो भत्रे निरूपण नगरी र उनीहरुभन्दा अगाडिको भाषालाई राम्रो अध्ययन नगरी शुद्ध भाषाको जनक भत्र मिल्दैन । त्यसैले भानुभक्तले अशुद्ध परम्परालाई टुङ्ग्याएर शुद्ध भाषा स्थापित गरेका हुन् भत्र सकिंदैन । तब उनले परिष्कृत नेपाली भाषाको प्रचलन गरे कसरी भत्रे ?”
    “त्यस्तै भानुभक्तले उनको भाषामा मौलिक प्रयोग नगरेर खसहरु सुदूर पश्चिममा छँदातकका मध्यकालीन प्रयोग थिया, भया, गया जस्ता भाषालाई थिए, गए, भए आदिको साटोमा प्रयोग गरेको पाइन्छ जुन प्रयोग र यी मध्यकालीन लक्षयण अझ पनि सुदूर पश्चिमका गाउँहरुका साथै पूर्वी नेपालका राइलिम्बु समाजमा फाट्टफुट्ट देखिन्छन्” भत्रे तर्क दिंदै डा. पोखरेल भानुभक्त मध्यकालीन टाँसोबाट फुत्किन सकेका छैनन् भत्रुहुन्छ । उहाँको भनाइमा “यसैकारण जुन तर्कले पारसमणिज्यूले भानुभक्तलाई शुद्ध भाषाको प्रयोक्ता सिद्ध गर्नुहुन्छ त्यही तर्क र प्रमाणले प्राग्भानुभक्तकालीन केही अन्य लेखक कविहरु पनि शुद्ध ठहरिने छन् ।”
    विद्वान भाषाशास्त्री डा. पोखरेलको भनाइलाई नत सोह्रै आना सही थाप्न सकिन्छ न त सोह्रै आना बेठीक भत्र सकिन्छ । तर के चाहिं भन्दा त्यति आपत्ति नहोला भने प्राग्भानुभक्तकालीन नेपाली भाषामा सग्लो नेपाली रूप भन्दा विभित्र भाषा र भाषिकाको सम्मिश्रण बढी देखिने हुँदा भानुभक्त कालीन नेपाली भाषासँग पूर्ण रूपमा साम्यता शायद राख्न सत्तैmन । यसैले यहाँ भानुभक्तकालीन नेपाली भाषालाई त्यति बेलाको परिवेशमा परिष्कृत भाषा भत्रे धृष्टता गरिएको हो ।
    बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको समयदेखि नै नेपाली भाषालाई एकरुपता दिने र परिष्कृत गर्ने प्रयास भए तापनि त्यति बेलाको नेपाली भाषा हिन्दी र त्यसमा अन्य भाषिकाद्वारा ज्यादै प्रभावित देखिन्छ । उदाहरणको लागि सुवानन्ददासको पृथ्वीनारायण शीर्षक कविता, कवि पत्ता नलागेको (?) सांढ््याको कविता तथा स्वयं पृथ्वीनारायण शाहको गोरखानाथ भजन र महावाणीहरु हेर्न सकिन्छ । यी दुई कविताका छोटो उदाहरण हेरौं –

मध्य      पाठन बोलिके कौन्या
रूप         कौन्या     भाति,
कौनया      आयो  आदमिहै ः
कहिये     जो  गंगा  पुनि...

(‘पृथ्वीनारायण’बाट   बुईंगल)
ण्ण्ण्
तिल्क्या मान्हौं झिल्क्या जुद्धा–
माहाँ जैसे   बिजुली झल्क्या,
यिनीमहाँ    बहुत   पल्क्या
                                        वैसे तिलक्या ।

(‘साँढ्याको कवित्त’ बाट बुईंगल )

    त्यसैगरी तत्कालीन नेपालीको गद्यको भाषातर्पm पनि विशुद्ध रूप पाउन सकित्र भत्र सकिन्छ । यसको उदाहरणका लागि पृथ्वीनारायण शाहकै दिब्य उपदेशलाई अघि सार्न सकिन्छ । अन्य उदाहरण हेर्ने हो भने कवि गुमानीको कविता हेर्न सकिन्छ—
    अटाका अण चालिया खस
    खसा रोटा बडा बाकला
    फात्तो भट्ट गुरूँस औं गहतको
    डुल्का बिना लूणका ।
    कालो साग जिनो बिना
    भुटणको पिण्डालुको नौलका
    ज्यौं त्यौं पेट भरी अकाल
    काटने गङ्गाबली रौणिका ।

                    (बुईंगलबाट‘)

    यहाँसम्म मात्र होइन यसपछिका कविले पनि नेपाली भाषाको विशुद्ध रूपको प्रयोग गरेको पाइँदैन । उदाहरणको लागि शक्तिवल्लभ अज्र्यालका कविताहरु हेर्न सकिन्छ । पोखरेलजीले देखाउनु भएको सम्भावना र उठाउनुभएको प्रश्न अनुसार एक दुई कविहरुले शुद्ध रूपको प्रयोग गरी संस्कृतमय भाषा हटाउने आशय व्यक्त गर्दै नेपाली भाषाको सम्बन्धमा वकालत गर्न तम्सिए पनि (द«ष्टब्य ः भाषा हो भनी हेलना जति गरून शब्दार्थ जान्याहरु । योगयाभ्यास नभै रहस्य मिलनु कष्टै छ शब्दार्थले ) (दैवज्ञ केशरी गोरक्षा् योगशास्त्र ।) पूर्ण रूपमा नेपाली भाषाको शुद्ध प्रतिष्ठान हुन सकेको थिएन ।
    यस प्रसंगमा डा. पोखरेलकै भनाइ अनुसार ‘‘भानुले नेपाली भाषालाई संस्कृतको थिचोमिचोबाट मुक्त्याएर विकसित तुल्याउने प्रेरणा आफ्ना पूर्वजहरुबाट प्राप्त गरेकै रहेछन् भने पनि वास्तविक रूपमा संस्कृत र हिन्दीका अनावश्यक प्रभावहरुलाई हटाएर विशुद्ध (प्रायश ः) पूर्वी नेपाली भाषालाई अंगालेर प्रचलनमा ल्याउने श्रेय त अवश्य नै भानुभक्तलाई नै छ, भलै पे्ररणा उनले आफ्ना पूर्वजहरुबाट प्राप्त गरेका होउन् ।”
    भानुभक्तको पालामा नेपाली भाषामा व्याकरण थिएन, मुख्य आधार नै बोलिचालीको भाषा अनुशासन थियो । भानुभक्तले पनि तत्सम संस्कृत र कतिपय हिन्दी शब्दहरुको प्रयोग गरेको नपाइने होइन तर उनले ती शब्दहरुको कुशलतापूर्वक नेपालीकरण गरेका छन् । जसले गर्दा त्यो प्रयोग सामान्य नेपाली जन जिब्रोले आफ्नै शब्द भैंm ग्रहण गर्न सकेको छ । हिन्दीबाट नेपालीमा तद्भवको रूपमा उनले प्रयोग गरेका ‘कह््या’ जस्ता शब्दहरु उदाहरणको रूपमा हेर्न सकिन्छ जुन शब्द हाम्रो नेपाली भाषामा स्वाभाविक रूपमा बोलिन्छ । यी प्रयोगहरु उनको सचेत प्रयोग नभएर बोलिचालीको भाषालाई अँगालेको हुन सक्छ ।
    कठिनबाट सरलतर्पm जाने भाषाको सामान्य प्रवृत्ति अनुसार नै पनि भानुभक्तको भाषाले सरलता अपनाएको पाइन्छ । प्राग्नुभक्तकालीन कविहरुको जस्तो पाण्डित्यपूर्ण भाषाको प्रयोग उनले कवितामा गरेनन् । बरू उनले सबै नेपालीहरुले सरल रूपमा बुझ्न सक्ने भाषाको प्रयोग गरे । जसले गर्दा उनको भाषा जनजीवनमा सजिलैसँग संप्रेषणीय बन्यो, सामान्य जनताबाट अलग्गिएन । शायद यही बोलिचालीको भाषालाई आफ्नो काव्यभाषा बनाउँदा उनले बढी हलन्तका प्रयोग गरेका हुन् सक्छन् । कतिपय तत्सम शब्दहरुलाई पनि यिनले हलन्त बनाएर शब्दको नेपालीकरण गर्ने प्रयास् गरेका छन् । यहाँसम्म कि अच् इ, उ को पनि खुट्टा काट्न उनी पछि हटेनन् । उदाहरणको लागि यस किसिमको हलन्त प्रयोग रामायणको  पहिलै श्लोकमा पाउँदछौं, जस्तो— एक्, दिन्, सत्यलोक्, हित् आदि ।
    अर्को कुरा कतै कतै भानुभक्तको भाषामा प्रशस्त संस्कृत शब्द देखिए तापनि कसैलाई बुझ्न गाह्रो पर्दैन जस्तो— “अत्रीको आश्रमैमा बसी रघुपतिले प्रेमले दिन् बिताई ।” यहाँ पाँच शब्द तत्सम संस्कृत र दुई मात्र नेपाली शब्द लेखिए पनि यो बुझ्न कसैलाई गाह्रो पर्दैन, त्यसैले यो क्लिष्ट छैन । यसैगरी आधा संस्कृत र आधा नेपाली शब्दहरुको  प्रयोग भएर पनि पूरै मात्रामा नेपालीपन पाइने प्रयोग भानुभक्तको  अर्को विशेषता हो जस्तो—
    ‘‘एकान्तस्थलमा सितापति थिया सीता हजूरमा रही ।”
    यसरी भानुभक्तले नेपाली भाषामा संस्कृतको प्रभाव पचाएर प्रयोग गरेका मात्र होइनन् विशुद्ध नेपाली भाषा र शैलीको पनि महत्वपूर्ण प्रयोग गरेका छन्, पर्याप्त मात्रामा । जस्तो—
    सुग्रीव हो कुन साख् म हूँ कुन कुसाख्— आदि ।
    यसरी हेर्दा भानुभक्तीय साहित्यमा नेपाली भाषाको श्रीवृद्धि  गर्ने काममा भानुभक्तमा तलका विशेषताहरु पाइन्छन् भत्र सकिन्छ

१    संस्कृतका ज्ञाता भएरपनि संस्कृत व्याकरणको प्रयोग नगरी अलिखित प्राकृत—नेपाली     व्याकरणको प्रयोग गर्नु ।
२    संस्कृत तत्सम शब्द र हिन्दी उर्दू शब्दहरुको हलन्त र अन्त्य प्रयोगद्वारा नेपालीकरणको प्रयोग     गर्नु ।
३    छन्द मिलाउनको लागि मात्रैै सधैं हलन्त उच्चारण हुने होस्, गर्छन् जस्ता क्रियाको अजन्त र अकारान्तलाई ऐकारान्त बनाएर जवर्जस्ती प्रयोग नगर्नु, जुन केही अरू कविले गरेको पाइन्छ ।
४    पूर्वी नेपाली भाषालाई अँगालेर विशुद्ध नेपाली शब्दहरुको प्रयोग गर्नु ।
५    संस्कृतका ज्ञाता भएर पनि (यसमा विवाद भएको पाइन्छ) पाण्डित्य प्रदर्शन गर्नपट्टि नलागी     सामान्य जनताले बुझ्ने साहित्यको श्रीगणेश गर्नु ।