माध्यमिक साहित्यका केन्द्रीय प्रतिभा मोतीराम भट्ट — विजय चालिसे

(युुनकिोडमा परिणत गर्दा बिजोगै भएछ ।)

(नेपाली साहित्य र पत्रकारिताका महान् प्रतिभा मोतीराम भट्टको १४८ औं जयन्तीका अवसरमा श्रद्धाञ्जलीस्वरूप मधुपर्क मासिकको वर्ष १४, अङ्क ४, भदौ २०३८ मा प्रकाशित एउटा आलेख ! यो समालोचना होइन, एउटा पुरनो लेख हो । यसका कतिपय कुरामा नयँ जानकरीहरू पनि प्राप्त भएा हुनसक्छन् ।)

  नेपाली साहित्यको प्रारम्भ र विकासक्रममा विभिन्न प्रतिभाहरूको योगदान रहेको पाइन्छ तापनि त्यस क्रम र कालखण्डलाई सूक्ष्म रूपमा हेर्दा भने त्यसमा पनि केन्द्रीय व्यक्तित्वको रूपमा युगपुरूषहरूको अझ ठूलो हात र हिस्सा रहेको हुन्छ । हाम्रो साहित्यका माध्यमिक कालका यसरी नै दुर्इृ केन्द्रीय व्यक्तित्वको रूपमा प्रष्ट देखापरेका छन्– कवि मोतीराम भट्ट र आशुकवि शम्भुप्रसाद ढुंगेल । नेपाली साहित्यलाई प्राचीन साहित्यको बाटोबाट माध्यमिक कालमा नयाँ प्रवृत्ति र प्रयोगबाट प्रभावकारी मोड दिने मोतीराम आपूm–पूर्वका साहित्यिक अनुसन्धाता मात्र नभई प्रथम जीवनी–लेखक बत्र पुग्छन् र अझ मौलिक र नवीन धाराका काव्यकृतिहरूद्वारा नेपाली साहित्यलाई सिंगार्न पुग्छन्, अनि श्रृंगारिक उच्चतामा प्रतिस्थापन गर्न पुग्छन् । उता शम्भुप्रसाद यसै प्रयासलाई साहित्यको विविध विधामा सफल प्रयोग गर्दै विकसित रूप दिन पुग्छन् । नेपाली साहित्यमा श्रृंगार रसका कविताहरूको शुरूआत हीन व्याकरणी विद्यापतिको पाँच नायिकाको साथसाथै गोपिकास्तुति र कृष्ण–चरित्र आदिबाट र माध्यमिककालीन साहित्यको पूर्वरूप आदिकवि भानुभक्तदेखि देखापरे पनि सर्वप्रथम श्रृंगार–कविका रूपमा पतञ्जली गजुरेललाई र माध्यमिक साहित्यको शुरूवाट चाहिं मोतीरामको समयलाई मात्र सकिन्छ । किनभने गोपिकास्तुति र कृष्ण–चरित्र जस्ता रचनाहरूमा श्रृंगार रसको प्रयोग पाइए पनि त्यो प्रयोग मानवीय रतिरागात्मक श्रृंगारको रूपमा नभएर ईश्वरीय चरित्रहरूको व्यवहारको रूपमा गरिएको देखिन्छ । त्यसैले पनि नेपाली कवितामा नयाँ मोड ल्याएर प्रारंभिक धारालाई दिशान्तर गर्ने मोतीराम भट्टकै समयदेखि नेपाली साहित्यको माध्यमिक काल शुरू हुनुको साथै वास्तविक रूपमा श्रृंगार–युगको पनि प्रारम्भ भएको पाइन्छ । मोतीराम भट्ट श्रृंगार रसका मात्र नभएर माध्यमिक कालकै सफल र उत्रायक कवि भएकोले उनले दुवै क्षेत्रमा सफल प्रयोग गर्दै नेृृत्व दिएको अनुभव हुन्छ । पिकदूत र श्लोकसंग्रहका कविताहरू, संगीत चन्द्रोदयका गजलहरू यसको प्रमाण रूपमा अघि सार्न सकिन्छ । अनि अझ मोतीराम भट्ट मूलतः श्रृंगारिक कवि भएर पनि उनका कविताहरूमा त्यस्तोविन अश्लोलताको गन्ध्र पाईंदैन–सीमा उल्लंघन गरिएको अनुभव हुत्र । उपमा अलंकारको सफल प्रयोगमा कवि मोतीराम भट्ट शलील र शालीनताकासाथ श्रृंगारको खोलो बगाइदिन्छन्— सरल, सरस र मार्मिक रूपमा । हेरौं श्लोक–संग्रहको एक सानो नमूना —

ताहाँ चन्द्र भया चकोर म त हुँवर्षा तिमी मो मयुरर्बत्ती ह्वौ तिमी ता म ता पुतलि हुँ यो जान प्यारी जरूर्

तीमी पूmल् भमरो म हूँ रस तिमीमौरी म हूँ रस् लिन्यानङ मासू झईं भै गयो तब यहाँव्यर्थै कती लेखन्या ।।

पे्रमी–प्रेमीकालाई भमरो र पूmलको रूपमा वर्णन गर्दै कवि प्रेम–व्यापारलाई चित्त आनन्द गर्ने माध्यम मान्छन् र बगैंचामा फुलेका पूmल र त्यसमा डुल्दै–डुल्दै रस र सौन्दर्य पान गर्न व्यस्त भमरोको प्रणय–लीलालाई विरहाग्नि हरण गर्ने सफल माध्यम देख्छन् भ्रमर गीतमा—

 अब त रस कलीको हल्लि हल्ली  चुसौंला कलि कलि रस ल्यूँला वल्लि वल्ली घुमौंला ।       रसिक जनहरूको चित्त आनन्द होला ।सफल विरह–अग्नी एक पल्मा हरौंला ।।

माथि नै भनियो–कवि मोतीराम भट्ट सुदर–सुन्दर उपमा दिन सफल छन् । त्यति मात्र होइन सौन्दर्यवर्णन र सफल—दृश्यवर्णनमा पनि उनी ज्यादै सफल देखिन्छन् । यसको उदाहरणमा वसन्त पञ्चमीको दिनमा उल्लासमय वातावरणमा सरस्वती–मन्दिर जान लागेका सुन्दरीहरूको बयान र ‘कनक भैंm तन यो बिसको भनूं’ जस्ता कवितांशहरूलाई अघि सार्न सकिन्छ—

सुन्दर् सुन्दरि गोल बाँधि पूmलको माला लिंदा हातमा    दर्शन्को मनसुब् गरेर हिंडन्या दस् देखि बिस् सम्मका  ।  यस्तो देखि तहीं गयौं सबजना जम्मा भई साथमा  क्या लेख्नू मइले कलम् र मसिले क्या क्या मजा बारमा ।।

ड्ड               ८              ८             ८  

कनक   भैंm तन यो बिसको भनूँछबिस उन्तिस या तिसाको भनूँ !कउन  अक्कलिका    भरमा परूँ   तिस भन्या विस हुन्छ कसो गरूँ ! ।।

कवि मोतीराम भट्ट नारीहरूको कामोत्तेजक रूप देखाउने खालको नखसिख वर्णनमा मात्र विश्वास गर्दैन् । यस्तो खालको श्रृङ्गार–प्रवृत्तिको आलोचना गर्न कवि पछि हट्दैनन् । नारीलाई केवल प्रशंसापात्र मात्र बनाएर अनेकौं चारित्रिक दोष दिने जस्ता पक्षको  विरोध गर्छन् र नारीलाई काम–पुतलाको रूपमा मात्र चित्रण गर्ने र सौन्दर्य नाममा कोरा नखसिख वर्णन गर्दै वेश्याको रूपमा चित्रित गर्ने कविलाई मोतीराम शत्रुका रूपमा हेर्छन् । हेरौं—

कति कहनु यि गफ्पी सफ्फीको बात मैलेमकन यिनिहरूको छैन पत्यार ऐल्हे ।हुन त कविहरू यी मानिन्या हुन् सबैकातर रिपु सरि यी छन् नारिको लाइ पैmका ।।

विक्रम संवत् १९२३ भाद्र कृष्ण औंसीमा जन्मिएर तीस वर्षको छोटो जीवनकालमा पनि महत्वपूर्ण साहित्य सेवा गरी अमर बत्र सफल भएका कवि मोतीरामको मृत्यु पनि जन्मकै तिथिमा भएको थियो–विक्रमको १९५३ भाद्र कृष्ण औंसीकै दिनमा ! ६ वर्षको उमेरदेखि काशी–बनारसमा बसेर हुर्किएका कवि भट्टको शिक्षा–दीक्षा र साहित्य–संगीतको साधना पनि त्यहीं नै भएको थियो । संस्कृत र उदूँको समेत अध्ययन गरेका कवि मोतीराम पन्द्र वर्षको उमेरमा नेपाल आउँदा रसिया गाएको देखेर श्रृङ्गारिक कविता लेख्ने प्रेरणा पाउँछन् र अझ परिष्कृत लय र छन्दमा श्रृङ्गार–साहित्यको भण्डार भर्न पुग्छन् । त्यति मात्र होइन, त्यतिबेलाको नेपाली साहित्यमा साहित्य र साहित्यकारको न्यूनता देखेर पद्मविलास पन्त, काशीनाथ, रङ्गनाथ, चेत सिंह, तेजबहादुर राना जस्ता साथीहरूको कवि–मण्डली बनाउन पुग्छन् र समस्या–पूर्तिको माध्यमबाट कविता लेख्न घच्घच्याउँछन् । त्यति मात्र होइन साहित्यको श्रीवृृद्धिमा मुद्रणको महत्वपूर्ण भूमिका अनुभव गरेर उनी रामकृष्ण वर्माको सहयोगमा भारत जीवन प्रेस खोलेर आपूm मेनेजर बन्छन् । अनि सबैभन्दा पहिला त्यतिबेला लुप्तप्रायभ इसकेको आदिकविको रामायणको बालकाण्ड खोजी प्रकाशनमा ल्याउँछन् र त्यसपछि क्रमशः सातैवटा काण्ड खोजेर छाप्छन् । साहित्य र मुद्रणमा कार्यरत कवि भट्ट नेपाली–पत्रकारिताकै प्रथम गुरू समेत बत्र पुग्छन् ‘गोरखा भारत जीवन’ अखबार प्रकाशनमा ल्याएर । अब मोतीराम विदेशी भूमिमा बसेर साहित्य र प्रेसको विकास मात्र नेपाली साहित्य र जनचेतना वृद्धिमा पर्याप्त नहुने देखी  विक्रमको १९४४ मा काठमाडौं फिर्ता आउँछन् र त्यसको पछिल्लो  वर्ष ठहिटीमा आफ्नो र कृष्णदेव पाण्डेको संयुक्त प्रयासमा मोतीकृष्ण कम्पनीको स्थापना गर्छन् र नेपाली साहित्यलाई बिर्सिनसक्नु गुन लाउन पुग्छन् । ‘गजेन्द्र मोक्ष, प्रल्हाद भक्ति आदि गरिएका मदेखि पैदा भएका जति ग्रन्थ छन् , तिनै मेरा अमर सन्तान हुन् ।’ भन्दै आफ्नो आमालाई जवाफ दिने मोतीराम श्रृङ्गार रसको विकासमा आपूm मात्र लगनशील नभई समय–समयमा आफ्ना मित्रहरूलाई पनि घच्घच्याउँदै, प्रेरित गर्थे भत्रे कुरा स्पष्ट देखिन्छ । १९४६ माघमा आफ्ना मित्र पद्मविलास पन्तलाई लेखेका कवितात्मक पत्रबाट पनि यो कुरा प्रष्ट हुन आउँछ —

श्रृङ्गारमा पनि अली मन दीनु सस्तो   ऐल्हे बखत् चुकिदिया पछि हुत्र उस्तो ।  यस्तो अरज असल हो भनि मित्र जात्रू  श्रृङ्गारमा पनि सिलोक अपार लेख्नू । ।

कवि मोतीरामको योगदान उनका मौलिक रचनाहरू, प्रेस–स्थापना, पत्रकारिता आदि त छँदैछन्, यसबाहेक पनि उनको अझ बढी योगदान नेपाली साहित्यका आदिकविको खोजी र उनको जीवनीको लेखन हो भत्र सकिन्छ । हुनत यसमा विवाद पनि नपाइने होइन । कतै–कतै भानुभक्तले मोतीरामबाट कल्पना–प्रसूत साहित्यिक प्रतिभा हुन् र नभए पनि रामायणको अनुवाद बाहेक भानुभक्तका भनिएका अन्य फुट्कर कृति मोतीराम आपैंmले लेखेका हुन् समेत भनिएको पाइन्छ । (द्रष्टवः भानुभक्तदेखि तेस्रो आयामसम्म मोतीराम भट्टबारे घोल्लिदा–ताना सर्मा) । तर यसबारे भानुभक्तको सम्पूर्ण पगरी उनीबाट खोसेर मोतरामलाई लाइदिने सशक्त र बलिया प्रमाणहरू शायद अहिलेसम्म पाइएका छैनन्— आशंकासम्ममै सीमित रहेकोले भानुभक्तको सम्पूर्ण व्यक्तित्वलाई नकार्न सकिने ठाउँ छैन । तर यतिसम्म चाहिं त पक्कै मात्र सकिन्छ—भानुभक्तलाई भानुभक्तको रूपमा र अझ आदिकविको रूपमा चिनाउने, जनमानसमा भिजाउने र अनुवाद नै भए पनि नेपाली साहित्यको महत्वपूर्ण कृति भानुभक्तको रामायणलाई नेपालीको घर—आँगनमा गुञ्जाउने श्रेय चाहिं शतप्रतिशत नै मोतीरामलाई जान्छ जुन योगदान उनका कवि–व्यक्तित्वभन्दा कुनै हालतमा पनि कम मात्र सकित्र । कविता, गजल र भजनहरूका स्रष्टा मोतीराम भट्ट राष्ट्रिय भावनाले ओतप्रोत कवि पनि हुन् । विभित्र कृतिहरू र असंख्य फुट्कर कविता, गजल र भजनका लेखक मोतीरामको प्रसिद्ध कृतिमा पिकदूत उल्ल्ेखनीय मानिन्छ । हुनत कवि कालिदासको मेघदूतको प्रभावमा गरिएको यो रचना पूर्णतः मौलक गरेका हाम्रो तत्कालीन समसामयिक चित्रण, नेपाली भावधार आदि र नेपाली उखान टुक्काहरूको लोभ लाग्दो प्रयोगले अविस्मरणं हुन पुगेको छ । कति राम्रोसँग उनको कवितामा उखान टुक्का जस्ता बाग्धाराहरूको प्रयोग गरेका छन्ः उदाहरणको लागि हेरौं —

       जो होचो उसका परेछ मुखमा घोचो भने भैंm भयो ।

८         ८              ८                  ८

तिर्खा जस्कन लाग्छ पोखरी पनि त्यै खन्छ भत्रे उखान् 

न्सुन्दामा नखनी भयेन मनमा लाग्यो गरूँ के बयान् ।।

अन्त्यमा गंगाको स्तुति गरिएको कविताको एक अंश उपसा अलंकारको सुन्दर प्रयोगको एक आचमनी लिनु सुखकर होला ः—

गंगा  स्वर्णमयी अंगूठी शिवको काशी जडाऊ सरी नाना सिद्ध र देवता गणहरू ध्यान् गर्दछन् तीर बसी । मानो दिव्य जुहार भैंm झलकने देखेर मन् हर्दछिन् पापीको लहरी बडा लहरले हर् हर् गरी गिर्दछिन् ।