श्रीभावर लेकमा मृत्युस्पर्श ! –विजय चालिसे

(मधुपर्क–५६१, वर्ष ४८ अङ्क १० मा फागुन २०७२ मा प्रकाशित) २०३६ माघ २८ गते, साँच्चिनै त्यो दिन मृत्युको संत्रासले नजिकैबाट छोइएको थिएँ म । धेरै पुरानो त्यो सम्झना मनको क्यानभासमा तैरिएको छ आजसम्म । यतिपुरानो यात्राको सम्झना यात्रासंस्मरण हुन्छ, हुँदैन मलाई थाहा छैन तर धेरै वर्षपछि पल्टिएका यी विगत पन्नामा लाग्छ, मेरा यात्राका गतिशीलता छन् र छन् भ्रमणआर्जित अनुभूतिका स्पन्दन पनि छ ! अघिल्लो वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालयको राष्ट्रिय विकास सेवामा डोटीबाट फर्केपछि लगत्तै जुटेको सुदूरपश्चिमका तीन जिल्लाको भ्रमणमा थिएँ म यतिबेला । सन्दर्भ थियो प्रवेशिका परीक्षाको प्रश्नपत्र तीनजिल्लाका सम्बन्धित जिल्ला शिक्षा कर्यालयमा सुरक्षित पु¥याइदिनु । शुरुमा त द्विाविधा थियो । काम अलि जोखिमको । तर डोटी, बझाङ र बैतडी गइसकेको भएपनि दार्चुला नितान्त नौलो थियो । त्यसमाथि पनि दार्चुलाको नाउँबाट केटाकेटीदेखि नै सम्मोहित थिएँ म । पिताजी म आठ वर्षको छँदै पुग्नु भएको थियो दार्चुृला १९९८ सालको कुनै समय । हजूरबा मालको डिठ्टा भएर दार्चुला बस्दा पुग्नुभएका पिताजीले त्यहीँका एकजना प्रतिष्ठित अवस्थी परिवारका खिमानन्दसँग मीतलाउनु भएको थियो । तिनै मीतबा कहिलेकाहीँ आरुबारीमा झुल्किने गर्नुुहुन्थ्यो । कहिले जेठी छोरी नारा साथ हुन्थिन, कहिले आफूमात्रै । नारा पछि सानो ठिमीमा शिक्षासम्बन्धी अध्ययनगर्दा केही दिन यहाँ पनि बसेकी थिइन । विहेपछि जोशी बनेकी नारा अहिले महेन्द्रनगरमा आफैं प्रतिष्ठित जीवन बिताइरहेकी छन् र सुदूरपश्मिकी स्थापित शिक्षिका र आशालाग्दो साहित्यिक प्रतिभाको परिचय स्थापित गर्दै अघि बढिरहेकी छन । एउटा लघुकथा सङ्ग्रहको प्रकाशन गरिसकेकी छन् उनले । त्यतिबेला म मीतबाद्वारा काखमा लिएर सुम्सुम्याउने न्यानो मायाबाट बढी छोइन्थेँ ंसायद । आकर्षणको अर्को दरिलो कारण भने उहाँ आउँदा खानपाइने दार्चुलाका स्थानीय र अरु हलुवाई पसलका थरीथरी मीठा मिठाई पापा बन्थे । तिनै आकर्षणले मीतबा आउँदा हामीमा पनि खुसीयाली आउँथ्यो । प्राय घरमैं नबस्ने पिताजीलाई कहिलेकाहीँ आउने मीतबाको जस्तो हामी केटाकेटीलाई काखमा खेलाएर माया देखाउने समय कहाँ हुनु । सके त्यही अभावको बालमनोविज्ञानले हामीलाई मीतबाको आगमन बढी आकर्षक बन्ने गथ्र्याे पनि ! सानैदेखि मनको कुनै कुनोमा रहेको यही मीतबाको दार्चुला आकर्षणका कारण जोखिमकै भएपनि यो कामको जिम्मा लिएर बझाङ हुँदै बैतडी आइपुगेको थिएँ मेरो वाल्यकालीन कल्पनाभूमि दार्चुला पुग्न ! माघ २५ गते काठमाडौंबाट ११ बजे नेपालगन्ज उत्रिएर पन्धै्र मिनेटमा अर्को विमानद्वारा मध्याह्नतिर बझाङको माटो छोएदेखि नै यात्राका एकपछि अर्को रोचक यथार्थसँग साक्षात्कार हुँदै थिएँ । विमानस्थलमैं यस्तै रमाइलो यथार्थ पर्खिरहेको थियो । त्यो यथार्थ थियो बझाङगी समाजको सम्भ्रान्त दम्भ ! विमानस्थलमा उत्रिएपछिको मेरो पहिलो काम थियो प्रश्नपत्रको गोप्य पोका जिल्ला शिक्षा कार्यालयसम्म लगिदिने भरिया खोज्ने । हातमा नाम्लो बोकेर बसेको एकजना भरियालाई अनुरोध गरेँ– “जिल्ला शिक्षा कार्यालय पु¥याउनुपर्ने, जाने हो” प्रश्नकर्तातिर राम्ररी हेर्दा पनि नहेरी जवाफ मिल्छ– “हामी जान्या होइन.....!” एकजना होइन, दुईजना होइन । जतिलाई सोध्यो एउटै जवाफ– – “हामी जान्या होइन.....!” त्यो देखेर निकै अघिदेखि मेरो समस्या नियालिरहेका एकजना मेरो नजिकै आए । काठमाडौ ंितरैका जस्तो देखिन्थे । उनले भने– तपाईँ यता नौलो देखिनुहुन्छ । यहाँको कुरा राम्ररी बुझ्नु भ’को छैन । यी ठकुरी भरिया आफूलाई खान्दानी ठकुरी ठान्छन्, पुराना शासक वर्गका सन्तान । हिङ नभएपनि हिङ्को टालो त छ नि भन्ने मानसिकताबाट ग्रसित यी ठकुरीलाई दरबारी भाषाको प्रयोग गर्नुपर्छ ।” अनि उनैले मलाई अर्को एकजना भरियाको नजिकै लगेर भने– “यी नेपालबाट आएका गोर्खाली पाहुनाकन जिल्ला शिक्षा कार्यालय पुग्नुपर्ने रे, अलिकति सामान लगिदिने हो कि बाउसाप् !” उनले प्रयोग गरेका शब्द यिनै थिए कि थिएन््, अहिले यकिन भन्न सक्दिन । तर भाव भने यस्तै थियो । दरबारिया र खान्दानी ठकुरी परिवारमा प्रयोग हुने शासकीय भाषा ! त्यति भन्नु के थियो, उनी भारी समाउन तयार भइहाले । प्रष्ट थियो, भारी बोकेरै जीवन बाँच्न वाध्य भए पनि उनीहरू आफूलाई अझै सम्भ्रान्त ठकुरी शासक ठान्छन् र खान्दानी गौरवको भ्रम बोकेर बाँच्छन् । सम्भ्रान्तताको अझै विद्यमान् त्यो भ्रामक यथार्थसँग साक्षात्कार गरेर शिक्षा शाखाको आतिथ्यमा बित्यो त्यो रात ! यहाँ बुझाउनुपर्ने कुरा हिजै जिम्मा लगाइसकेको थिएँ । अब को पहिलो गन्तव्य थियो बैतडी । त्यहाँ प्रश्नपत्रको पोका जिम्मा लगाएर त्यही जिम्मेवारी पूरागर्न पुग्नुपर्ने मेरो दोश्रो गन्तव्य दार्चुला ! त्यसैले जिल्ला प्रहरी कार्यालय र शिक्षा कार्यालयले व्यवस्था गरिदिएका प्रहरी र भरिया एकएक जना साथ लिएर भोलिपल्ट माघ २६ गते विहान ११ बजेतिर बझाङको चैनपुर छाडँ ! अहिले त्यतैका बासिन्दालाई समेत कथा लाग्ला । तर त्यतिबेला यी भूभागका यात्रा कम रोमाञ्चक थिएनन । कम कष्टकर बन्दैनथे यस्ता यात्रा । मोटर बाटोको त कल्पनै नगरा,ैं पैदल यात्राका लागि समेत सहजमार्ग कतै थिएन । रात बिताउन बास पाउनु चिठ्ठा पर्नु सरह ! त तिनै रोमाञ्चक र कष्टकर यात्राको मार्गमा प्रवृत्त थिएँ म यतिबेला । बझाङ आउँदा जस्तो विमानको सुविधा थिएन अबको यात्रामा तर पनि सोचेजति कठिन थिएन थिएन आजको हिँडाइ । सेतीको कलकलसँगै किनारैकिनार लमतन्न पस्रिएको बाटो हिँड्दा हिँड्दा कहिल्यै नसकिने । कतिबेला साँझ निम्त्यायो त्यो पट्यारिलो बाटोले, राम्रो हेक्का समेत थिएन । त्यसमाथि जति अगाडि बढे पनि न नदी किनारामा लम्बेतान पस्रिएको त्यो बाटो कतै टुङ््िगन्छ, न बस्ने बासै भेटिन्छ । आठ बजे झोता पुग्दा समेत भरपर्दो बास भेटिएन । एउटा झुप्रोबाहिर पुरानो मोट्टो मागेरै मेरो सयनको व्यवस्था गरे सहयोगी साथीहरूले । बास खुला आकासमुनि धूलोमाथिको थोत्रो मोट्टो, खान्की बाटाम किनेको माछा र भरियाले बोकेको चामलको सामल जोरजाम पारेर तिनै सहयोगीले तयार गरेका चौरासी व्यञ्जन ! माघको महिना, खुला आकाश मुनिको रात्रिशयन ! चिसोले कठ्याङ्ग्रिएर मरिने त होइन ? मन आशङ्कित भए पनि अर्को कुनै उपाय थिएन तर अचम्म ! खासै चिसो अनुभव भने भएन । थोत्रो मोट्टोबाट आक्रमणमा उत्रिएका उपियाँका टोकाइ भने रातको चिसोभन्दा पनि असह्य थियो । जसरीतसरी रात बित्यो । यो मानिस परिआउँदा जस्तोसुकै परिस्थितिसँग पनि सम्झौता गरेर बाँच्ने सामथ्र्य राख्छ भन्ने यतिखेर मैले सिकेको अमूल्य पाठ थियो यो । कष्टकर रात्रि विश्रामपछि विहान साढे छबजे नै छाडियो झोता, रोमाञ्चक अनुभ समेटेर ! बाटोमा बजु¥यालहरूको हातले बुनेको सुन्दर भाङ्ग्रो चिनोस्वरूप किनेर हिजोदेखि लगातार पछ्याइएको सेतीकिनार छाड्यौं । त्यहाँबाट एकघन्टा जतिमा पुगियो तत्कालीन रायल गाउँ पञ्चायतमा पर्ने चौडामको एउटा सानो दोकानमा । सेतीको किनारा पछ्याउँदै जाँदा तलारा–ढुङ्गाड हुँदै डँडेल्धुरा पुगिन्थ्यो । हामी त्यो छाडेर बैतडीको झुलाघाट जाने बाटो समात्यौं– कलङ्गागाडको किनारै किनार ! यही चौडानको दोकानमा खाना खाएर लागियो बाटो । बाटोभरि डँडेल्धुरा जाने–आउने भरिया र भेडाबाख्राको दोहोरो लाम छ । अहिलेसम्म त्यति उकालो चढ्नु परेको थिएन, गाडपारि पुगेपछि भने हामीलाई ठाडो उकालो पर्खिरहेको थियो । बगाउनु बगायो पसिना त्यो थोरै तेर्साे, धेरै उकालो बाटोले ! हिँड्दा हिँड्दा साँझ पाँच बजिहाल्यो देउलेक पुग्दा । हिजो हिँडेदेखि भेटेको सर्वाधिक सुन्दर ठाउँ थियो देउलेक । पाँच कक्षासम्मको पढाइहुने स्कुल र हेल्थ पोष्टसमेतको सुविधा कमै गाउँमा हुन्थे त्यतिखेर ! त्यहाँबाट अलि अघि बढेर चिरडुङ्गीको एउटा दोकानमा जु¥यो आजको बास ! भरिया र प्रहरी मिलेर खाना त बनाए, तरकारी केही छैन । पारितिर बाक्लै हिउँपरे छ, यहाँसम्म हिउँको हावाले टिप्पा दिइरहेछ । त्यत्तिकैमा त्यही पसलसँगैका एकजना बम थरका मानिस आए, नाउँ बिर्सिएँ । नौलो मानिस देख्दा जिज्ञासा जाग्नु स्वाविकै थियो । उनै अघि सरे कुराकानीका लागि । सुृरुमा टप्न खोजेका थिए । उनी त्यही द्यौलेक गाउँ पञ्चायतका प्रधानपञ्च रहेछन् । पछि राम्रै कुराकानी भयो । चिसोबाट कसरी बच्ने जस्तो लागेको थियो, तिनै बमले चाहिँदैन भन्दाभन्दै कुस्त ओढ्ने ओच्छ्याउने पठाइदिए । रात आरामले कट्यो । देउलेकको बास छाडेर लेर्मामा चिया खाँदै थियौं, एउटा नमीठो खबर रेडियोबाट तरङ्गित हुँदै सिंगो वातावरण भिजाउन आइपुग्यो । अस्ति २६ गते नेपाली जागृत्तिको शङ्खघोष गर्नेमध्येका श्रद्धेय कवि धरणीधर कोइरालाको निधन भएछ । चियास सकेर केहीबेर तेर्सोलाग्दा नलाग्दा उकालोले चुनौती दिइहाल्यो । माघ महिनामा समेत पसिनाले नुहाएका हामीलाई बित्थड भन्ज्याङले चिसो हावाको सिरसिरसहित न्यानो स्वागत र केही राहत दियो । भन्ज्याङमाथि सिरसिर बग्दो हावा, दायावायाँ चाँदी झैं टल्किने धवल हिमशिखरको बीचबाट अघि बढिरहेका हामी ! साँच्चि नैं सुन्दरथियो प्रकृति । उकालो चड्दाको गर्मीलाई बिस्तारै हिउँको ठन्डीले धपाउँदैथियो । विहानको साढे आठ बजेको थियो, हामी भन्ज्याङ छाडेर फेरि अघि बढ्यौं । बीचमा फेलापरेको सानो चियापसलमा चियाको तलतल मेटियो । त्यही पसलमा मासु देखेछन् थापाले; फर्मास गरिहाले – अलिकति मासु पनि लिउँ सर !” लौ न त भनेर मासु किनी हिँड्ने तर्खर ग¥यौं । थापा भने आँखा छलेर रक्सी धोक्न थाले छ ! यति गिलाँसको सकेर आइहाल्छु भनेको थापा अहिले आउला छैन, भरे आउला छैन । माथि थली पुगेर भरिया खाना बनाउन थाल्यो, बोकेको मासु समेत उही जँड्याहा थापाको साथमा । के गर्नु हरामदेखि दैव डरा भनेजस्तै भयो । बाटो हिँडनेले दिएको अलिकति घिउसँग भात खाएर भोक मेटाइयो । खाना खाएर १२ बजेतिर उकालो लाग्नासाथ हिउँ जमेको चिप्लो बाटो सुरु भइहाल्यो । हिँड्ने त के कुरा, कहिल्यै हिउँ नदेखेको मान्छे– लगभग एकफिट हिउँ जमेको चिप्लो न चिप्लो उकाली ओराली– जीवनकै कष्टकर यात्रा थियो मेरालागि यो आजको यात्रा । जमेको हिउँ फलाम झैं साह्रो, खुट्टै नअड्ने गरी सुलुत्त चिप्लिहाल्ने । भ्रियाले टुप्पो ताछेर हिउँमा गाड्दै टेक्न भनी बनाइदिएको लट्ठी पनि केहीबेरमैं कुच्चिएर गाडिँदै नगाडिने भयो ! खुट्टा एकठाउँमा अड्दैन, चिप्लिएर लडियो भने बाह्र–पन्द्र सयफिट तल भिरमा खसेर हाडखोर समेत फेला नपर्ने ! चारहात खुट्टा टेकेर बामेसर्दै, छेउछाउको बुटयान समातेर अघि बढ्नुको विकल्प थिएन । त्यसै गरेर अघि बढ्दै थिएँ । हातले भर लिएको बुट्यानको हाँगा चँुडियो । चिप्लिँदै पाँच फिट जति तल खस्नपुगेँछु ! तै जीवनसङ्घर्षको आयु सकिएको रहेनछ र एउटा अर्को सानो बुट्टोमा अडकिन पुगेछु । नत्र सयौं फिट तल खसेर..... ! भरियाले सकी नसकी हातदिएर माथि तान्यो र लामो सास तानेँ– तै बाँचियो ! अझैं सकिएको थिएन सङ्घर्षपूर्ण यात्रा । बामे सर्दै अर्को पन्द्रमिनेट जति चढेपछि बल्ल सकिएछ, लगभग एक घन्टाको हिउँ जमेको ज्यानमारा उकालो ! त्यहाँ मुत्युलाई पराजित गरेर अघि बढेको यात्रा त्यो श्रीभावर लेक पार गर्दैं बैतडीको चौखाम पञ्चायतस्थित श्रीभावरमा पुगेर रोकियो केहीबेरका लागि । योसँगै बझाङको भूमिले पनि बिदा माग्यो । तीन दिनको रोचक बझाङ यात्रापछि बल्ल भेटियो बैतडी ! बझाङको बाटो विकट भनेको, उताको पनि कम थिएन ! कहिले ठाडौ उकालो चढ्छ, कहिले ठाडै झर्छ ओरालो फेदीतिर ! जीवन पनि त यही उकाली ओरालीको यात्रा न हो । हामी जीवनकै पर्याय यो बाटोसँगै कहिले उकालो चढ्छौं, कहिले ओरोलो झर्छाैं । यात्रा रोकिँदैन । आखिर यात्रालाई निरन्तरता त दिनु नै छ ! बिहानदेखि हराएको पुलिस थापा बेलुका चार बजे बल्ल हामीलाई भेट्न आइपुग्छ ! साफ झपारँे, तेरो हाकिमलाई कम्प्लेन गरेर कडा सजाय दिउँछु भनँे । थेत्तरो पुलिस खुट्टा समातेर रुन पो थाल्यो– साप्, एकपल्टलाई माफपाउँ । अब यस्तो गर्दिन ।” उसको यस्तै यस्तै माफीनामाका शब्द, लर्बराएको स्वर र आँखाबाट निस्केका आँसुका धारा सच्चा थिए कि, जाँडमा मातिएको प्रलाप– मलाई थाहा थिएन । मनमा रिसको राँको बलेपनि लाग्यो– बिचरो जिल्ला छाडेर वर्षौं बिदासम्म नपाइ आफन्त र पे्रयसीको न्यानो अँगालो सम्झँदै बिताउन बाध्य साधारण प्रहरी ! उसको मनोविज्ञान सम्झेँ मैले एकपटक आफैंलाई उसको ठाउँमा राखेर । अनि कुरा अघि नबढाउने आश्वासन दिएपछि बल्ल खुट्टा छाड्यो । त्यहाँबाट अघि बढेर सातबजेतिर पुगियो बल्लबल्ल राउलेश्वर गाउँ पञ्चायतको राउलीबरायल । त्यहीँका अर्का पुलिस केशव जोशीले एउटा पसलको माथिल्लो तलामा मेरोलागि बासको व्यवस्था गरिदिए । हिउँको चिसोले होला एउटा खुट्टा रातभर दुखिरह्यो । वैतडी सदरमुकाम पुग्ने लक्ष राखेर विहानै राउलीबरायल छाडियो । खोलाको बाटो, कतै उकालो कतै ओरोलो । मस्याचौरमा एघार बजेतिर खाना खाएर अघि बढ्दा बाटामा एटा भव्य नर्सरी देखियो । गएको वर्ष त्यसबाट साठी लाखको बीउ बेर्ना विक्री भएको थियो रे । रमाइलो थियोे गाउँ । वर्षेनी झ्याउ मात्रै भारततिर लाखौंको निकासी हुँदोरहेछ । झ्याउ सङ्कलन गरेर रामै्र आमदानी गर्दारहेछन् यहाँका मानिस । एक केजी झ्याउको अढाईदेखि साढे तीन रूपियाँसम्म पारिश्रमिक पाउँदारहेछन् । यहाँसम्म आएपछि सूदूर पश्चिमाञ्चलकै प्रसिद्ध देवी निगालासैनी भगवतीको मन्दिर पुग्नैप¥यो । त्यसैले मइसा चौरमा खाना खाएर लाग्यौं देहीमाडौ । पूर्व पश्चिम लम्बिएको मन्दिर, हेर्दा पनि कलात्मक र भव्य थियो । मन्दिर बहिर प्रवेशद्वारको छेउमैं अर्को एउटा सानो मन्दिर थियो । मन्दिरमा सिंहासनारूढ अष्टभुज भगवतीको भव्य मूर्ति ! यो पछि बनेको रे । मुल मन्दिर अगाडि शिवलिङ्ग र शिवजीको मूर्ति थिए । देवीको पूजाआजा चलाउन स्थानीय नाप अनुसार करिब २० राइडा (करिव ८ रोपनी) गुठीजग्गा रहेछ । असोज पूर्णिमा र कात्तिक, पुस, चैत गरी वर्षमा चारपटक देवीको भव्य जाँत (जात्रा) लाग्ने मन्दिर क्षेत्रमा दोहोरो लाइनको बाक्लै बजार देखिन्थ्यो ! त्यहाँबाट अघि बढेर चारबजेतिर पुगियो सदरमुकाम । बैतडीको सदरमुकाम खलङ्गा गढी भनिए पनि यतिबेला जिल्लाका सरकारी कार्यालयहरू शाहीलेक, खलङ्गा र गोठालापानीमा छरिएका थिए । शाही लेक बझाङबाट आउँदा सुरुमै पूर्वपश्चिम लम्बेतान पस्रिएको थियो । वीरेन्द्र बहुमुखी व्यवसायिक माध्यमिक विद्यालय यहीँ थियो । २०११ सालदेखि यस क्षेत्रमा विद्याको उज्यालो बाँड्दै आएको थियो यसले । नजिकै एउटा निम्नमाध्यमिक र प्राथमिक विद्यालय पनि थिए । शाहीलेक भन्दा पश्चिमतिर निकै उचाइमा अवस्थित थियो गढी । तलैदेखि निकै बाक्लो बजार, चारैतिर खुला देखिने रमाइलो ठाउँ ! यहीँबाट तल झर्दा गोठालापानी जाने बाटैमा पथ्र्यो शहीद दशरथचन्दको सालिक ! उनको घर पनि त यही बास्कोटमा रहेछ ! प्यूठानका गिरिराज रिजाल कामु जिल्ला शिक्षा अधिकारीका रुपमा कार्यरत थिए । पुलिस र भरिया दुवै झुलाघाट पुग्ने भी बिदा भए । रिजालजी बडो रमाइला र मिलनसार ! उनकै भान्छामा खानपिन गरेर अतिथि कक्षमा बिताइयो आरामले रात । विहान चिखा खाएर जिशिअसँगै प्रमुखजिल्ला अधिकारी भेट्नजाँदा काठमाडौ ंजिल्ला शिक्षा कार्यालयका पूर्वपरिचित अधिकृत भुवनेश्वर जोशी भेटिए । खाना जिल्ला शिक्षा अधिकारीकहाँ नै खाएर कार्यालयकै पियन र एकजना प्रहरी साथ लिई लागियो दार्चुलातिर । गोठालापानीबाट डरलाग्दो ओरालो झर्दै कन्सनगाड पुगेर फेरि झालाकोटको ठाडो उकालो चढ्नु कम कष्टकर थिएन । पीपलकोट भन्ज्याङ, शिल्लेक खानी पार गर्दै नुवालीदोली पुगेपछि भने एकजना ज्येष्ठ नागरिक भेटिए अर्जुन कार्की । उनको हार्दिक स्वागतले सबै थकाइ बिर्साइदियो । भोक र थकाइले लोथ भएको बेला उनले प्रेमपूर्वक दिएका बनाउँदा बनाउँदैको तात्तातो ताजा गुड (चाक्कु वा सख्खर)सँग त्यहीँ किनेको केरा अमृतभन्दा कम लागेन ! ठाडो उकालो ओरालो पार गरेर ठीकगाड तर्न नपाउँदै त्योभन्दा पनि ठाडो उकालो पर्खिरहेको थियो सेल्ली र चम्तडी उता । चौलानीगाड भेटिएपछि नदी किनारै किनारको बाङ्गोटिङ्गो हुँदै बगर भएर आयो समथर बाटो । हिँड्दा हिँड्दा साँझ परिसक्यो बास कतै भेटिँदैन ! टर्चको मधुरो प्रकाशमा अघिबढ्दै जाँदा बाटामा फाट्टफुट दोकान देखिन्छन्, तर सबै बन्द !ं बास बस्ने ठाउँ कतै छैन । खुट्टा दुखेर असह्य भैसक्यो । हिँड्दा हिँड्दा चौलानीगाड, धाप र बाङ्गा बगर काटेर बल्ल बल्ल नौ बजेतिर गोकुले पुगेपछि बल्ल सास आयो । गोकुले सुदूर पश्चिमका बैतडी र दार्चुलादेखि भारतको मथुरा र अरु सीमावर्ती सहरसम्म उत्तिकै परिचित र प्रसिद्ध धार्मिक स्थल ! बैतडी र दार्चुलाको सीमास्थलमा थियो यो । यहाँ हरेक महाशिवरात्रिको अवसरमा तीनदिनसम्म भव्य मेला लाग्दोरहेछ । यस क्षेत्रकै ठूलो र प्रसिद्ध मेला ! संयोगले यतिबेला शिवरात्रिकै अघिल्लो साँझ आइपुगेको छु म । सम्पूर्ण बगर पालैपाल र मानिसको भीडले भरिएको छ । चारैतिर चिया, मिठाई, खाना, लत्ताकपडा– चूरापोतेका पसलै पसल । अधिकांश भारततिरका व्यापारीहरूले उतैबाट सामान ल्याएर बेच्दा रहेछन् । कतै कतै स्थानीय उत्पादन पनि देखिने ! बगर लाल्टिन र मेन्टोलको मधूरो उज्यालोमा नुहाएको छ । चहलपहले भर्खरै बैंस छोएजस्तो देखिन्छ । भोलि दर्शनगर्न र मेला भर्न जम्मा भएका छन् आजै हजारौं मानिस । कोही दर्शनार्थी, कोही दुकानदार र कोही वर्षभरको सामल जोगाडगर्न आएका स्थानीय बासिन्दा ! साँझ मस्तीमा थियो, हामीभने थकाइले अधमरो । केशव (साथ आएको अर्को प्रहरी) ले हुलाकका हाकिमलाई भेटेर बस्ने बासको व्यवस्था गरेपछि बिसाएँ थकित शरीरि ओछ्यानमाथि । हुलाकका हाकिम भनेका वैदार बूढा रमाइला र सहयोगी पनि । उनैले खाना बनाइतुल्याई ख्वाए, आरामले बिताइयो रात । “मान्छे कहाँ कहाँबाट त आउँछन्, मौकाले आइपुगिएकोछ । आज यतै बसेर मेला हेरौं सर ! भोलि लागौंला दार्चुला, हुन्न ?” केशव अनुनयकै स्वरमा अनुरोध गर्छ । भरियाले पनि उसैलाई साथ दिएपछि लाग्यो– हो त नि मौकाले आइपुगिएको छ । एकदिन बस्दा थकाइ पनि त मर्छ ! मेरो स्वीकृति पछि दुवैको अनुहारमा खुशी देखियो । हुनपनि यताका मानिसका लागि शिवरात्रिका दिन गोकुलेको शिवदर्शन गर्नपाउनु अत्यन्त महत्वको कुरा ठानिन्थ्यो । बैतडी र दार्चुलाको सीमा चौलानी गाडको बगरमा थियो गोकुले । नदीवारि बैतडी र पारि दार्चुला जिल्ला । मेला लाग्ने बगर पनि पनि त्यसरी नै दुवैतिर विभाजित । “तीनचारपुस्ता अगाडि स्थापना भएको भन्छन् मन्दिर ! पहिला यहाँ बगरमैं थियो । पाँचवर्ष अगाडि आएको बाढीले भत्कायो । अनि यहीँकै महानन्द विर्जीले दश हजार खर्च गरेर बनाएका यो केदारेश्वर मन्दिर !” एकजना स्थानीय भद्रपुरुषले जानकारी दिए । यसकै वारिपटि अर्को शिवालय थियो । २००२ सालतिर त्यहीँका स्वर्गीय रामचन्द निर्माण गरेका यो रमेश्वर शिवपञ्चदेव मन्दिरमा चतुरवर्गाकार बुर्जा देखिन्थे । पक्की र आकर्षक मन्दिरबीच एउटा ठूलो र चार कोणमा अरु चारवटा साना मूर्ति थिए । सुन्दर फूलबारी थप आकर्षण थियो । यी दुवै मन्दिर उस्तैउस्तै देखिन्थे । मेला आखिर मेलै हो । हरेक मेलाको प्रमुख आकर्षण खानपिन रामरमाइलो नै हँुदोरहेछ, चाहे धार्मिक होस् वा अन्य व्यापारिक मेला ! यहाँ पनि यस्तै थियो । मन्दिर पुगेर दर्शन गर्ने भन्दा खानपिनमैं मस्त देखिन्थे धेरैजसो । त्यो पनि मादकपदार्थ विक्री हुने पसकै वरिपरि ! अनि यसको अत्यधिक सेवनले झैझगडा निम्त्याउने भैहाल्यो ! देउडा र नाचगानको चहलपहल भने खासै देखिएन । भोलिपल्ट विहान परिरहेको झम्झम् पानीमैं बाटो लाग्यौं एकएकवटा प्लाष्टिक ओढेर । बाटो उस्तै । केही बेर समथर हिँड्दा नहिँड्दै नान्तडको चिप्लो उकाले भेटिहाल्यो । चिप्लियो भने आठ नौ सय फिट तल भिरमा खसेर हाडखोर समेत फेला नपर्ने अवस्था थियो । त्यसमाथि बाटो भुलिएछ ! केहीबेर जङ्लेबीच हराएर बाटो फेला पर्दा जति खुशी कहिल्यै लागेन ! भोकले पेटमा छुत्ती खेल्दै थियो । बल्ल बल्ल गोकुले पञ्चायतकै अर्को गाउँ आगर पुगेपछि एउटा घरमा चामल र रायोको साग फेला प्यो । साथीहरूले खानपिनको जोरजाम गरे । खाना खाइवरि आगर छाड्यौं । खोलाकिनारको ढुङ्ग्यानै ढुङ्ग्यान बाटो हिँडेर बर्मिडे गाउँ उताको उकालो चढ्दा त थकाइले चुर बनाइसकेको थियो । ३ बजेतिर निसिलेको भञ्ज्याङकोथाप्लोमा बाटोको दुवैतिर किनारमा देखिएका ढुङ्गाका राससँगै भरियाले एउटा साँचो घटना भन्दै किम्वदन्ती सुनाए । धेरैवर्ष अगाडि एकजना साधु यहीबाटो हुँदै मध्यवर्षां मा आइपुगेछन् । वर्षाको बेला लेकमा हिँड्दा रुखरुखबाट झेरेका जुकाबाट बच्नु कम कठिन हुँदैन । मान्छेको शरीर ढपक्कै ढाकेर रगत चुस्छन् । ती साधुलाई पनि त्यस्तैभयो । उनले चाहिँ “जुकाले पनि बाँच्नका लागि खान पाउनुपर्छ” भन्दै जोगिने कुनै उपाय गरेनछन् । अनि त के थियो, यही भन्ज्याङमा आइपुगेपछि उनको मृत्यु भएछ । त्यसैले अरु जीवको लागि आत्मत्यागसमेत गर्न पछि नपरेका तिनै योगीको सम्मानमा थुपारिएका रे यी ढुङ्गा ! दायाँवायाँ ठूलो लेक । हिस्रक जनावरको प्राबल्य । दुवैतिर हिउँले ढाकेका अग्ला अग्ला पहाड र तिनैबाट आएका सिरेटोसँगै मुटु छेड््ने हिउँको चिसो ! चिप्लो ओरालो बाटो सकेर केहीबेर वगरैबगर हिँडेपछि भेटिएको एउटा चियापसलको चियाले केही भए पनि त्राण दियो । पाँच बजेतिर धापगाउँ पुगेर बिसाइयो आजको यात्रा ! दार्चुलाको यो धापगाउँ तलतिर महाकाली अर्थात् शारदा नदी बगिरहेको थियो उता नदीपारि इख्याइरहेको थियो झकीझकाउ भारतीय शहर धार्चुलाले ! ं विहान सबेरै धाप छाडेको, दश बजेतिर त सदरमुकाम खलङ्गा पुगिहालियो । यता पुग्ने जोकोहीलाई नमीठो लाग्ने– महाकाली पारि भारतीय क्षेत्र झकीझकाउ छ, यता फुंग उडेको ! उता पक्की सडकमा दिनहुँ बस गुड्छन् । ठूलो बजारमा आवश्यकताका सबै कुरा उपलब्ध छन् । अस्पताल छ, औषधि पसलहरू छन् । होटेल रेस्टुरा र मनोरञ्जनका लागि सिनेमाघर छन् ! यता आफ्नोतिर हे¥यो केही छैन । जे कुरामापनि उतैको भरपर्नु पर्ने वाध्यता रहेछ ! आफ्नो जिम्मेवारी बिसाएर मोहन दाइलाई भेट्न घरेलु अफिसतिर लागियो । मोहन दाइ अर्थात मोहन मिश्र । त्यतिबेला उहाँ त्यहीँको घरेलु कार्यालयमा प्रमुख हुनुहुन्थ्यो । भाउजुलाई डाक्टर देखाउन धार्चुला जानुभएको रहेछ, क्वार्टरमा रविन मात्रै । रविन (आजका वि.वि.सी. सञ्चारकर्मी रवीन्द्र मिश्र) त्यतिबेला विदा मनाउन काकाकहाँ यता दार्चुला आएका रहेछन् । मोहन दाइ मेरा गुरु, प्रवेशिका परीक्षाताक मैले उहाँसँग अङ्ग्रेजी ट्युसन पढेको थिएँ । त्यतिबेला मनुज दाइ (मनुजबाबु मिश्र) पाकिस्तान हुनुहुन्थ्यो । मन्जु, रविनहरू केटाकेटी नै थिए । तिनै रविनलाई दार्चुलामा देखेर खुशी लाग्ने नै भयो । केहीबेरमा मोहन दाइ आइपुगेपछि बसाइ पनि यतै हुने भयो ! गाउँका अर्का एकजना दाइ कृष्णप्रसाद ढुङ्गाना समेत यहीँ जिल्ला कार्यालयमा भेटिएपछि त रमाइलोको सीमा नै भएन । आजै सूर्यग्रहण परेकोले त्यो पनि हेरेर सानै देखिको आकर्षण मीतबा महेन्द्रनगर बस्न थालेकाले उनकै भाइ गणेशदत्तलाई भेटेर मेटियो मनको एउटा धोको ! २०७१ चैत १७ गते विजय निवास, आरुबारी

चार लघुकथा

–विजय चालिसे
एकः सारे जहाँसे अच्छा......! (सुलेख साहित्यिक मासिकको पूर्णङ्क १०, माघ २०७२ मा प्रकाशित) कुनै एउटा गाउँमा विरोधको कार्यक्रम चलिरहेको थियो । प्राकृतिक स्रोत साधन र परिश्रमी बासिन्दाको पसिनाले सिञ्चित त्यो गाउँको माटोले युगौंदेखि सुन फलाउँदै आएको थियो । उनीहरूले फुलाएका सुन भने सधैं उच्चासनका मालिक र पारि गाउँतिरबाट पसेका र नया मुखियाहरूले नै आपसमा बाँडचुँड गर्थे । पसिना बगाउने भोकानाङ्गा परिश्रमी गाउँलले भने तिनकै खटनको मुठीमानो मंैै चित्त बुझाउन वाध्य थिए, त्यो पनि दया ठानेर ! धेरै खाएपछि चिनी पनि खल्लो भन्छन् । युगौंदेखि थिचिएका गाउँले अलि अलि कुरा बुझ्न थालेका थिए । त्यो बुझेर मालिक–मुखियाहरू भने छटपटाउँथे । “लौन अब के गर्ने ? यी भोकानाङ्गाले हाम्रो कर्तुत बुझ्न थाले भने ? कसरी जोगिन्छ हाम्रो सानसौकत ?” यसको समाधान खोज्न उनीहरूले पल्लाघरे पल्लाघरे बडामुखिया अर्थात् बडेभैया गुहारेपछि उताबाट सरसल्लाह मात्रै नभएर मनग्गे जनबल र धनबल समेत जुटाइदिए । यताकाले गर्नु पर्ने उताको खटनपटन र आदेशउदेश मानिदिनु मात्रै थियो । सल्लाह अनुसार नै यताकाले एकएकवटा साधु बिरालाको मुखौटा बनाउन लगाए । त्यही मुखौटो ओढेर अर्कैलाई दोषको भारी बोकाउने अभियान चलाए । कार्यक्रमका लागि पल्लाघरेकै कान्लो जोडेर भव्य समियाना पनि खडा गरियो । कार्यक्रम सुरु भयो । सहयोग गर्न आएका छिमेकी गाउँका त हुने नै भए, यताका भोकानाङ्गा गाउँले पनि कुरा सुन्न भनी ठूलै सङ्ख्यामा जम्मा भए । समियानाले घेरिएको को भव्य मञ्चमा अधिकांश केही वर्षअघि यताको गाउँ पसेका पाहुना बासिन्दा, केही थारै यतैका पुराना मालिक–मुखियाहरू विराजमान हुँदै गए । उद्घोषकले स्वागत होकि के पो हो गीत बजाए । गीतको धून बज्न सुरुभयो । मञ्चासिन नेतागण छिमेकाभिमुख भएर गीतमा साथ दिनथाले– सारा जहाँसे अच्छा........। मञ्चको त्यो मधौरु स्वरलाई भने तल बस्ने तिनै शोषित गाउँलेको चखिलो आवाजले स्वाट्टै छोपिपदयो – नेपाल गाँव मेरा ! दुईः कला ऊ एउटा कलाकार थियो । साइनबोर्ड पेन्टिङ गर्ने कलाकार । “सर....उपहारस्वरूप म तपाइँको एउटा पोट्रेट बनाउँछु ।” एकदिन मलाई देख्नासाथ उसले भन्यो । “हुन्छ नि त, बनाउनोस् ! बरु कति लाग्ला पािरश्रमिक ?” मलाई थाहा छ सच्चा कलाको कुनैमूल्य हुँदैन । तर ऊ एउटा साइनबोर्ड पेन्टर । उसको सृजन कति नै सशक्त होला र ? त्यसमााथि यही उसको व्यवसाय । यस्तै सोचेर पारिश्रमिकको कुरा उठाएको थिएँ । “होइन सर....म पारिश्रमिक लिन्न ! सरलाई उपहार टक्र्याउन मनलागेर मात्रै बनाउन लागेको ! केही दिनपछि नभन्दै ऊ साधारण सिसाको फ्रेम हालेको १२×८ जतिको एउटा पोट्रेट लिएर आयो । फोटो हेरेर उतारिएको प्रतिकिृतिमा खासै विशेषता नभए पनि फोटो उतारमा भने दुरुस्तै देखिन्थ्यो । “फ्रेम बनाउन लागेको खर्च चाहिँ म दिन्छु नि । कतिलाग्यो होला ?” सबै खर्च उसैलाई गराउन अप्ठ्यारो लागेर फेरि भनेँ । “सर करै गर्नुहुन्छ भने नौ हजार दिनोस् न त !” कुनै विकल्प बाँकी नराखी फ्याट्टै भन्यो । म आफ्नो आर्थिक अवस्था हेर्दा निकै महँगो लाग्ने त्यो उपहार हातमा बोकेर टोलाइरहेँ ! तीनः दामसम्मान ऊ विदेशी सरकारले चलाएको एउटा आइएनजिको जागिरे समाजसेवी ! हेलिकोप्टरमा घुमेर दुर्गम क्षेत्रको सेवामा सरदरमुकाम बसेर कुनाकन्दराका दुखी विपन्नहरूको दुःख पढ्नु उसको पेशा ! त्यो दुखलाई कसरी सम्बोधन गर्दा तिनलाई दाताको दीर्घकालीन रणनीति अनुसार उपयोग गर्न सकिन्छ भन्ने प्रतिवेदन तयार गर्नु उसको पेशा । त्यस वापत पाइने पारिश्रमिक सामान्य कल्पनाभन्दा कता हो कता धेरै । धनको कुनै कमी थिएन, थियो भने मानको ! आफैंले भत्ता र पारिश्रमिक ख्वाएर प्रोजेक्टको प्रचारमुखी साहित्य लेखाएका लेखकहरूले आपूmभन्दा धेरै सम्मान पाएको देख्दा उसलाई छट्पटी हुन्थ्यो । प्रायोजित लेखनका महारथिहरू त्यही छट्पटी देखेर पटकपटक सल्लाह दिन्थे– लेख....केही लेख....! दाम खर्च गर, नाम दिलाउने हामी छदैछौं ! ऊ अलमलिन्थ्यो– के लेख्ने ? लेख्नुको नाममा केटाकेटी छँदा बाबुआमालाइ चिठी र पछिहुँदो विदेशीलाई रिझाउने प्रपोलज बाहेक केही लेखिएन । त्यसमाथि नाम कमाउने गरी लेख्ने रे ! नपत्याइकनै सोध्यो – खर्चले मात्रै होला र ? कति लाग्ने हो ....? “पुनर्लेखन, सम्पादन, ठूलै होटलको विमोचन खर्च ! ठूला अखबारमा विज्ञापन र तिनका समीक्षक, चर्चाकारलाई पारिश्रमिक ! निर्णयकर्ताको पूजा अर्चनामा खाम र उपहार ! पुरस्कारको स्तर अनुसार खर्च !” तर्कसहित मोटै अङ्कको जानकारी पाए । केही समयपछि कनीकुथी तयार पारेको पाण्डुलिपिसँग ठूलैसम्मान र पुरस्कारकारका लागि खर्च खामेर जिम्मा लगायो । केही महिनापछि पुस्तकका बारेमा ठूलाठूला साहित्यकार, स्तम्भकारका प्रशंसात्मक उद्धरणसहित छापिएको सुन्दर आवरणयुक्त कृति ठूलै होटेलमा लोकार्पण भयो । नेतादेखि अभिनेतासम्मले कृति र कृतिकारको धुवाँधार प्रशंसा गरे । सुनेर आफैं छक्क प¥यो– ए यस्तो पो लेख्यारे’छु मैले ? हरेकदिन ठूला पत्रपत्रिकाका पृष्ठ उसकै पुस्तकको विज्ञापन र प्रशापूर्ण चर्चामा रङ्गिए । विकासे समीक्षक र अखबारी चर्चाकारलाई भ्याइनभ्याइ थियो । एकदिन उसको खुशीको सीमा रहेन । दशैंको मुखैमा नेपाल कै ठूलो मानिने एउटा पुरस्कार उसकै नाउँमा घोषणा भयो । ऊ अब दाम मात्र होइन, रातारात नामको समेत मालिक बनिसकेको थियो ! चरः सहमति ठेकेदार बाबु प्रचण्डानन्द वन्याञ्चल प्रदेशबाट क श्रेणीको निर्माण कम्पनीको प्रमाणपत्र लिएर फर्केका थिए । उनीहरू नै मिलेर भत्काएको पुरानो घर बनाउने पहिलो टेन्डर पनि त्यही नयाँ कम्पनीले पायो । निर्माणको मुख्य जिम्मेवारी पाएपनि चाहिने धरौटी जम्मा गर्न नसकेकोले अधिकारीहरूले सहायक ठेकेदारहरूसँग मिलेर काम गर्नुपर्ने बन्देज राखियो । भखैरै छिमेकबाट विशिष्ट ज्ञान र अनुभव बोकेर सहर पसेको त्यो कम्पनी सहायक ठेकेदारहरूलाई के गन्थ्यो ? अरु सबैलाई निकम्मा भन्दै एकलौटी कामगर्न थालेपछि कुरा बिग्रियो । समयमा कुनै काम हुन सकेन, उल्टो रकम हिनामिनाको आरोप लाग्यो । काम पुरै नभई सम्झौता भङ्ग भएपछि अर्को चरणको ठेक्का मागियो । आआफ्नो पक्षमा ठेक्का पार्ने अभियान नै चल्यो । सबैले समितिका सदस्यहरूलाई प्रभावित गर्न अनेकौं वाचा गरे । नयाँ ठेक्का पाएमा जग हालेको वर्षैदिनमा सकेसम्म सबैको चाहना अनुरुप, नभए पनि धेरैले मनपराएको डिजाइनमा सुहाउने रङ्गरोगनसहितको घर बनाइसक्ने वाचा गरे । बाबु प्रचण्डानन्द एन्ड निर्माण कम्पनीले पनि ठेक्का प्राप्तिको प्रतिज्ञापत्र जारी ग¥यो– “पुरानो घर भत्काउने काममा हाम्रो ठूलै योगदान रहेकोले नयाँ बनाउने जिम्मा हामीले नै पाउनुृ पर्छ ! ध्वंश पछिको निर्माणमा हामी जति अरु कोही अनुभवी नभएकोले यसपटक पनि हामीलाई घर बनाउने जिम्मा दिनोस् । ठेक्का पाएर जगपूजा गरेको छ महिनाभित्रै ढोका, कोठाचोटा, भान्छा–भण्डारको खाका बनाइसक्छौं । बाँकी छ महिनामा सिंगारपटार सकेर सुम्पनेछौं ! सबै कुरा सबैको सल्लाहमा गर्छौ, सबैको मतो मिलेन छ भने नियम अनुसार भए पनि टुङ्गो लाउछौं । यो हाम्रो भीष्मप्रतिज्ञा हो !” समितिका अधिकारीहरू विश्वस्त हुन सकेनन् । त्यसैले अरु नै दुई ठेकेदार कम्पनीलाई मुख्य जिम्मेवारी दिए । बाबु प्रचण्डानन्दएन्ड निर्माण कम्पनी लगायत अरुले सहायक ठेकेदारी मात्र पाए । घर भने अझै बन्न सकेन । कारण थियो– बाबुप्रचण्डनन्द एन्ड निर्माण कम्पनीको अडान । उनीहरूको भनाइ थियो सहमति गर्ने हो भने हाम्ले भनेजस्तै हुनुपर्छ । रौबराबर यताउता भए पनि हामी मान्दैनौ । हामी नै नियम हौं, हामी नै प्रक्रिया ! विजय निवास, आरुबारी

ANITA’S DETERMINATION

(Published in Arunima Smarika -2072)

Vijaya Chalise

Anita was very much interested in drawing. Looking at the pictures drawn by a neighbourhood uncle, she also dreamt of drawing such pictures. Since the uncle was an artist, he was always busy in his art. Many people used to come from different places to visit him. Seeing that, her desire of becoming an artist grew even more.

“How nice it would be if I could draw like uncle!” She used to think looking at the beautiful strokes of uncle. Most of the time, she used to watch him draw. ‘If I could really draw such nice pictures…’ Alas! But both her hands didn’t work. She had polio at a very small age due to which her hands were crippled and therefore, she couldn’t use pen-pencil properly, leave alone drawing. Although she couldn’t write, she was a class four student in the village school. She had learnt to write A,B,C,D… with the help of her feet, putting pen/pencil in between her toes. And despite that her hands were crippled, she was very good in her studies.

Far from the city, there was not even a single health post in her village few years back and no one used to come to villages and distribute vaccines of polio and other diseases like they do it today. When people went sick, the only way of treatment was through sorcerers. And many lost their lives only because of that.

“You are very much interested in drawing pictures, aren’t you? If we have will to do something, then nothing can stop us, did u get me Anita? When there is a will, there is a way.” The uncle told Anita after knowing about her deep interest in drawing.

“I am pretty interested uncle but my hands don’t work. So, what should my interest worth?” Anita said sadly.

“Don’t lose hope my child. You write ABCD with your feet, don’t you? So you can try using brushes with your feet and practice drawing also! I am sure you can draw beautiful pictures with your feet very soon.” The uncle encouraged her.

Her spirit was enlivened by the uncle’s encouragement. But, in a condition when it was difficult to write even simple ABCDs, the idea of using brushes and drawing with her feet seemed next to impossible for her at first! Even then, she slowly started to practice using brushes with her feet.

“Look at her! A crippled is trying to draw pictures with feet. It’s like filling water in a bottomless tumbler.” The neigbour Rajiv was very boastful and thought no one knew as much as him. Though he was good in studies and drawing, many didn’t like him because of his that habit.

“Rajiv, don’t make fun of others. This same Anita will one day excel you in drawing and then let’s see how your arrogance shatters.” Rajiv’s elder sister Sarita tried to make him understand. But Rajiv was least convinced that Anita could also draw some day.

Now Anita was fully engrossed in holding brush between her toes and drawing pictures with her feet. Rajiv’s ego and Uncle’s encouragement had even more strengthened her determination of drawing good pictures at any cost.

With fear of getting teased by her school friends, Anita had practiced the use of toes and feet to hold brush and draw pictures in her home only. Sometimes she used to show those uneven lines of strokes to the uncle and he used to encourage her by saying – “Very good! Just work on to make this line more straight; this edge is not fine, put some more practice and it will be even better.” In this way, Anita kept on practicing drawing.

After six months, a drawing competition was to be held in school. No one could take pictures drawn at home. Everyone had to draw in front of the teachers on the school ground. There were ten participants including Rajiv and Anita. All the participants sat in a row on the garden and started using brushes and pencils to draw different pictures. Seeing the crippled Anita also sitting on the same row, Rajiv was teasing her shrugging his nose. But Anita was least concerned about Rajiv’s gestures and was busy on her own work of art. Teachers were walking here and there inspecting their drawings. Little afar was the neighbourhood uncle sitting.  Since uncle was a famous artist, so principal had called him to see the drawings and present award to the winner. Anita’s excitement grew no bounds seeing uncle as it was because of his encouragement that she had started practicing drawing with her feet. The drawing time of one hour was up. The teachers took drawings and started checking.

Everyone was wondering when the result of competition would be out. After teachers inspected and evaluated every drawing, head sir, other teachers and uncle all sat in a row on bench.  Everyone’s heart was pounding thinking who would come first. Anita was not hopeful at all, she didn’t believe that the drawing made by her anyhow would be better than her friends who drew by hand. She had participated only for practice.

Finally waiting was over. Head sir announced the result – “If anyone has will and strength to do anything, then nothing can stop him/her to do that.  Anita has proved this. Her drawing has stood first among all. So please congratulate her everyone.” Not only Anita, many of them didn’t believe what head sir said. But after sometime, everyone came to know that head sir was right. All the drawings were kept on exhibition and truly, the drawing made by Anita without hands and only with her feet was extraordinarily best.

“Congratulations Anita. Your determination has won. Keep on drawing more beautiful pictures than this. All the best.” These words said by uncle while giving prize brought tears of joy in Anita’s eyes.

Translated by- Jayanta Sharna

नेपाली लोकवार्तामा नारीवादी चेतना

–विजय चालिसे
(बहुआयाम कार्तिक २०७२ मा प्रकाशित)

विषप्रवेशः
लोकवार्ता वा लोसंस्कृति नयाँ कुरा नयाँ अवधारणा होइन । यो मानव समाजको विकासक्रमसँगै सामान्य लोकजीवनले भोगेका यथार्थ, गरेका अनुभव भएबेहोरेका असमानता, पीडा र उत्पीडन आदि लोक अनुभवको जीवन्त अभिव्यक्ति हो । मौखिक शब्द, दृष्टान्त वा अनुकरणद्वारा प्रंक्षेपित आदिम समाजको साहित्य, भौतिक संस्कृति तथा रीतिरिवाजलाई लोकवार्ता भनिन्छ१ भन्ने भनाइले पनि लोकवार्ता वा लोकसंस्कृति श्रुतिपरम्पराबाट एकबाट अर्को पुस्तामा सर्दै विकसित भएको तथ्य पुष्टि गर्दछ । यसैले लोकसाहित्य वा लोकवार्ताको अस्तित्व अति प्राचिन कालदेख नै रहँदै आएको प्रष्ट छ । उता आजको सन्दर्भमा बहुचर्चित रहेको नारीवाद जोन स्टुअर्ट मिलजस्ता स्वतन्त्रताप्रेमी दार्शनिकबाट नारीको दमन (१८६९) कृतिमार्फत धेरै पछि उठन् थालेको विषय हो । यो आन्दोलनले अठारौं शताब्दीतिर शुरु भएर सन् १९६० पछि मात्रै साइमन द बुभाजस्ता नारीचिन्तकहरूको. नेतृत्वमा स्पष्ट पहिचान प्राप्त ग¥यो । त्यसैले “यस शताब्दीको उत्तरार्ध यता प्रारम्भ भएर सशक्तरूप धारण गर्ने पाश्चात्य मुलुकका अनेक आन्दोलनहरूमध्ये एक हो स्त्री स्वातन्त्र्यवाद”२ । उता लोकवार्ता नारीवादी आन्दोलनभन्दा धेरै अगाडिदेखि मानव सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै विकसित हुँदै आएको अभौतिक सम्पदा हो ।
हाम्रो जस्तो पिछडिएको राष्ट्रको अध्ययन परम्परा सुदीर्घ र वैज्ञानिक दृष्टिले व्यवस्थित हुन सकेको पाइँदैन । यही कारणले गर्दा सहजमार्ग अवलम्वन गर्ने क्रममा हामी सबै कुरा पश्चिमबाट आएको भन्ने मान्यतालाई नै अन्तम सत्य मान्दै आएको छौं । कुनै पनि पश्चिमा अध्यनको साँचो वा मापदण्डमा ढालेर गरिने अध्ययन प्रणालीले हाम्रो राष्ट्रियतामा आधारित मूल्यपरम्परालाई पूर्ण न्याय गर्न सक्दैन । नारीवादी दृष्टिकोण तथा नारीशोषण, लिङ्गभेद र मुक्तिका सम्बन्धमा पनि यो कुृरा लागू हुन्छ । त्यसैले पश्चिमी नारीवादी आन्दोलनभन्दा धेरै अगाडिदेखि श्रुतिपरम्पराहुँदै प्रचलनमा रहेको लोकवार्तामा नारीवादी दृष्टिकोण वा नारी शोषण र नारी मुक्तिको कामना मुखरित भएको छ कि छैन ? यो प्रश्नको उत्तर खोजिनु आवश्यक छ । नारीवादी लेखन पश्चिमबाट शुरुभएको भन्ने मान्यता रहे पनि हाम्रो लोकवार्तामा नारीवादी दृष्टिकोणको प्रशस्त मात्रामा अभिव्यक्त भएका छन् । यस तथ्यले पनि गम्भीर अध्ययनको अपेक्षा गर्दछ । हाम्रा लोवार्ताविद्हरूको ध्यानाकर्ष गर्नु मात्र हो यो आलेखको ।


लोकवार्ता, लोकजीवन र अभौतिक सांस्कृतिक सम्पदा
अङ्ग्रेजी भाषामा प्रयुक्त ‘फोकलोर’ शब्दको पर्यायका रूपमा नेपाली भाषामा प्रयोग हुँदै आएको लोकवार्ताले लोककला, लोकअनुष्ठान, लोकव्यवहार लोकसाहित्य, लोकविश्वास आदि पक्षलाई समेट्दछ भने समकालीन विश्वमा विकसित प्रभावशाली सिद्धान्तहरूमध्ये एउटा प्रमुख समाजवैज्ञानिक सिद्धान्त मानिने ‘नारीवाद’ ले नारीको सामाजिक, आर्थिक, राजनीति र समग्र अवस्थाको सुधारका लागि उपयोगर्ने उद्देश्यका साथ समाजमा नारी र पुरुषको विद्यमान् अवस्थाको विश्लेषण गर्दछ ।
‘लोक’ पूर्वपद लागेर ‘लोकवार्ता’, ‘लोकसंस्कृति’, ‘लोकजीवन’, ‘लोकसाहित्य’ जस्ता समस्तशब्दहरूको निर्माण भएको छ । ‘लोक’ शब्दको प्रयोग जनता र जाति विशेषको अर्थमा हुँदै आएको छ । संस्कृत व्याकरण अनुसार लोक दर्शने धातुमा घञ् (अ) प्रत्यय लागेर (लोक+घञ् (अ)=लोक) बनेको यो धातुको अर्थ  ‘देख्नु’ वा ‘हेर्नु’ हुन्छ । त्यो हेर्ने वा देख्ने समस्त सामान्यजनको आमजीवनलाई नै यथार्थमा ‘लोकजीवन’ भन्न सकिन्छ । त्यसैले त्यही ‘लोक’ का समान्य जनीवनले स्वतःस्फूर्त रूपमा गर्ने गरेका अभिव्यक्ति, सिर्जना, विधिव्यवहार, रहनसहन, अर्थात् लोकजीवनका सामान्य जनसमुदायको समष्टिगत ज्ञानवैभव लोकसंस्कृति वा लोकवार्ता हो । लोकवार्ता अन्तर्गत भौतिक संस्कृति (भाँडावर्तन, कलाकौशल, आवास, पोशाक आदि) र अभौतिक संस्कृति (चाडवाड, नृत्य, रीतिथिति, र अनुष्ठान तथा तिनमा अभिव्यक्त लोकसाहित्य आदि) दुवै पर्दछन् । ३
लोकजीवनसँग युगानुकूल भएर आफ्नै आत्मा र आफ्नै मुटुको स्पन्दनमा आफ्ना जीवनशैलीलाई सरस र सुन्दर तथा सुखमय र कल्याणामय बनाउनका खातिर तिनीहरूद्वारा सिर्जना गरिएको मनोवैज्ञानिक अभिव्यक्तिले लोकसंस्कृतिको रूपधारण गर्न पुग्यो जसभित्र थरी थरीका लोकविश्वास, लोकमान्यता र लोकपरम्पराहरू, लोकरीतिरिवाज र लोकप्रथाहरू तथा उखानटुक्का, गाउँखानेकथा, दन्त्यकथा, लोकगीत आदि समावेश हुन आउँदछन् ।४
सङ्क्षेपमा भन्नुपर्दा संस्कृति मानवीय सचेत सिर्जना र व्यवहारका यावत कुरा समाहितगर्ने समग्र मानवीय शिल्पचातुर्य हो, जुनभाषा, चिह्न, सङ्केत, विश्वास, परम्परा, भेषभूष, खानपान, रहनसहनआदिका रूपमा मूर्तिकरणहुन्छ । प्रत्येक जाति, प्रत्येक ठाउँ र प्रत्येक देशको आफ्नै परम्परागत व्यवहार हुन्छ र यसैबाट जातीय तथा समष्टिगत राष्ट्रिय सभ्यताको निर्माण हुन्छ । अनन्तपूर्वदेखि आचारविचार आदिमा विकसित हुँदै आएको समाजको यथार्थ स्वरुप झल्कने मौलिक संस्कृति कला–साहित्य, दर्शन–भाषा, धर्म–सामाजिक रीतिस्थिति आदि मूल्यपरम्पराको माध्यमबाट विकसित लोकवार्ता राष्ट्रिय सभ्यताको बाहक पनि हो ।




नारीवाद र लोकवार्ता ः
नारी अस्मिता र नारी स्वतन्त्रताप्रति प्रतिबद्ध मान्यता; सिद्धान्त वा आन्दोलन (फेमिनिजम)५ । यस शताब्दीको उत्तरार्ध यता प्रारम्भ भएर सशक्तरूप धारण गर्ने पाश्चात्य मुलुकका आन्दोलनहरूमध्ये एक हो । समकालीन विश्वमा विकसित प्रभावशाली सिद्धान्तहरूमध्ये एउटा प्रमुख समाजवैज्ञानिक सिद्धान्त मानिने नारीवादले नारीको सामाजिक, आर्थिक, राजनीति र समग्र अवस्थाको सुधारका लागि उपयोगर्ने उद्देश्यका साथ समाजमा नारी र पुरुषको विद्यमान् अवस्थामागि विश्लेषण गर्दछ ।६
  नारी अधिकारको खोजीमा जोन स्टुअर्ट मिल लिखित “नारीको दमन (१८६९)” बाट अठारौं शताब्दीतिर शुरु भएको यो नारीवादी आन्दोलनले सन् १९६० पश्चात साइमन द बुभाजस्ता नारीचिन्तकहरूको नेतृत्वमा स्पष्ट पहिचान प्राप्त ग¥यो । आज नेपाली सन्दर्भमा प्रचलित यो पश्चिमा नारीवादी आन्दोलन सम्भवतः छिमेकी देश भारत हुँदै हामीकहाँ प्रवेश गरेको हुनुपर्दछ । यसरी लोकवार्ताको विकासका लागि अत्यन्त आवश्यक पक्ष रहे पनि नारीवादी सिद्धान्त र यसको पहुँचको निकटतालाई भने भर्खरैजस्तो मात्रै मान्यता दिइएको पाइन्छ ।७
अहिले आएर लोकवार्ताविद्हरू महिला अनुभवमाथि केन्द्रित हुँदै विभिन्न सांस्कृतिक सन्दर्भहरूमा उनीहरूले गरेका विविध अनुभव र अभिव्यक्ति बारे अध्ययन गर्न थालेका छन् । सन् १९६० को नारी स्वातन्त्रतावादी आन्दोलनबाट आएका नारी आन्दोलनका पक्षधर लोकवार्ता अध्ययेताका साथै नारीलोकवार्ताकारहरूले लोकवार्ता अध्ययनको क्षेत्रबिस्तार तथा यसको कार्यप्रक्रियाको पुनःपरिभाषित गर्ने उद्देश्यबाट पूर्वस्थापित मान्यतामाथि प्रश्न उठाउन थाले ।  
यसरी प्रवेश गरेको नारीवादी आन्दोलनलाई यदाकदा नेपाली समाजमा नारीले भोग्दै आएका सही अर्थका समस्या नारी सशक्तिकरण, शोषण अत्याचारबाट मुक्ति, स्वास्थ्यशिक्षा र अवसरका समानताजस्ता नारी स्वतन्त्रताको अर्थमा भन्दा बढी उपभोक्तावादी जीवनशैली, अभ्यास र उन्मुक्तततालाई नारीवादी आन्दोलन ठान्ने प्रवृत्ति बढिरहेको देखिएको छ ।
“संस्कृतिलाई साध्यको दास होइन, यो ती साध्य स्वयम्का लागि सामाजिक आधारका रूपमा हेरिनुपर्दछ ।” भन्ने स्वीकार गर्दै वल्र्ड कमिसन अन कल्चर एन्ड डेभलपमेन्ट (१९९५) ले संस्कृतिले मानवीय अस्तित्वको अर्थ दिने हुँदा विकासका आधुनिक आयाममा मानव विकासका अभौति अर्थात् सांस्कृतिक पक्षको समान महत्व रहने कुरालाई महत्व दिएको यहाँ स्मरणीय छ ।
यिनै पृष्ठभूमिमा वर्तमान नारीवादी आन्दोलनले उठाएका विषहरूमा नेपाली लोकवार्ताले कतिसम्म आवाज दिएको छ, तिनमा नारीआवाजको प्रतिनिधित्व भएको छ छैन भन्ने जस्ता प्रश्न स्वाभाविक हुन् । सामान्य अध्ययनमा समेत यसको उत्तरमा सकारात्मक सङ्केत पाइन्छ । नेपाली जातीय संस्कार र संस्कृतिका विविध पक्षमा कतिपय असल र आवश्यक तत्वहरू विद्यमान् रहेका छन् । तर पनि यस भित्रका पितृसत्तात्मक चिन्तन र शक्ति नियन्त्रणको मनोविज्ञानले उत्पन्न गरेको नारी तथा पुरुषबीचको असमानता, द्वन्द्व, नारी उत्पीडन, हिंसा, बालविवाह, बहुविवाह, अनमेल विवाहजस्ता दमन र थिचोमिचोलाई थोरै भए पनि नेपाली लोकवार्ताले स्वर दिएको प्रष्ट छ । समाजमा जुन मात्रामा उत्पीडन र अत्याचार हुन्छ, त्यही मात्रामा नभए पनि यस्ता चिन्तनप्रवृत्तिका विरुद्ध केही न केही विरोध र विद्रोहले निकास खोजेकै हुन्छ । लोकजीवनका अनुुभव, अनुभूति र समस्याहरूको परम्परागत अभिव्यक्तिका माध्यम लोकसाहित्यका विविध विधामा झिनै भएपनि ती असमानता, उत्पीडन आदिलाई लिएर आवाज उठ्नु स्वाभाविक हो; र ती आवाज पश्चिमी नारीवादको आन्दोलन उठ्नुभन्दा धेरै अगाडिदेखि नै मुखरित हुँदै आएका हुन् ।
यस आलेखको उद्देश्य यी समग्र प्रश्न र पक्षहरूको विस्तृत अध्ययन गर्नु होइन, यसतर्फ विद्वत् वर्गको ध्यान आकृष्ट गर्नु मात्र हो । किन भने हाम्रो सन्दर्भमा गर्नु पर्ने धेरै काम बाँकी नै छ । आजसम्म हामीले सबै कुरा अरुकै धारणा, दृष्टिकोण र सन्दर्भमा विकसित सिद्धान्त–अवधारणाको आधारमा गर्दै आएका छौं । त्यसैले हाम्रो आफ्नो सन्दर्भमा विगत केलाउनु र सांस्कृतिक–सामाजिक आन्दो्लनको इतिहासमाथि थप र गंभीर अध्ययन विश्लेषणको आवश्यकता बारे ध्यानाकर्षण गर्नु नै यसको उद्देश्य हो ।
नेपाली लोकवार्तामा नारीवादी चेतना र सशक्तिरण ः
लोकसाहित्य जनह्रृदयको उद्गार८ भएकोले यसमा नरी शोषण र त्यसरी शोषित नारीको मुक्तिकामी स्वरले वाणी पाउनु अत्यन्त स्वाभाविक छ । मानिसले आफ्नो भूल गल्तीबाट पाएका शिक्षाहरू तथा आफूले जीवनसङ्घर्षमा पाएका अनुभवहरूलाई लोकसाहित्यको रूपमा सँगालिदिएको छ ।९ यसले लोकजनको सुख–दुःख, हर्ष विस्मात र समाजका आर्थिक, सामाजिक विसङ्गतिहरूलाई लोकवार्ताका विभिन्न विधा मार्फत वाण्ीा दिँदै आएको छ । तिनै लोकसाहित्यका मध्यमबाट प्राचिन लोकजीवनले भोग्दै आएका मनका विषाद्, सामाजिक विसङ्गति, नारीले भोग्नु परेका कष्ट र प्रताडना आदिलाई मनग्गे आवाज दिएर लोकसाहित्यले यस विपरित जनचेतना वृद्धि गर्दै सुधारका लागि जनमत निर्माण गर्नमा सहयोग पु¥याउँदै आएको छ । लोकथाजस्ता लोकसाहित्यले परम्परा निर्वाह मात्र नगरेर परम्पराको निर्माण पनि गर्ने गर्दछ ।१०
कुनै पनि समाज जड हुँदैन । त्यसमा गलत परम्परालाई विस्थापित गर्ने नयाँ परम्परा निर्माणको प्रक्रिया निरन्तर चलि नै रहेको हुन्छ । त्यो परम्परा निर्माणको यात्रा नेपाली समाजमा पनि निरन्तर चलिरहेको छ र त्यसमा आवश्यक विरोध र विद्रोहको बीजरूपलाई लोकसाहित्यले यथार्थपरक तथा अनुभूतिजन्य लोकवाणीका माध्यमले सिञ्चन गर्दै आएको छ । समाजमा कुनै पनि नयाँ परम्परा निर्माणका लागि विरोध र विद्रोह आवश्यक हुन्छ र नेपाली लोकसाहित्यमा प्रकट भएका आवश्यक नारी छट्पटी, असन्तुष्टी, विरोध र विद्रोहको स्वरले पनि प्रत्यक्ष–परोक्षमा गलत परम्पराको विरोधमा सचेतता निर्माण गर्दै आएकोछ; नयाँ परम्पराको निर्माणमा लोकचेतना बढाउने काम गर्दै आएको छ ।
महाभारतको जुवाको खालमा हारिएकी द्रैपदीको “आफैं हारेर दास बनेका पतिले आफूलाई खालमा थाप्ने अधिकार कसरी पाए” भन्ने आशयको विद्रोही प्रश्नदेखि आजका चेलीबेटी बेचबिखन र वैदेशिक रोजगारीमा पराइ भूमि पुगेर भोगेका यातनाका लोकअभिव्यक्तिहरूलाई के हाम्रो पूर्वीय सन्दर्भमा नारीवादी चेतनाको स्वर मान्न सकिँदैन ? लोकसाहित्यका विधा लोककथा, लोकगीत–लोकपद्य, लोकगाथा, लोकनाट्य, लोकोक्ति, उखान, टुक्का, गाउँखाने कथालगायत सबैमा नारी शोषण र विद्रोहको केही न केही झिल्को भेटिन्छ ।
  लोकसाहित्यमा जनजीवनको पीडा–सङ्र्षको सामाजिक यथार्थ समाहित हुन्छ । झ्याउरे गीत, देउडा, घाँसेगीत, आदिमा अभिव्यक्त नारी जीवनका दुःख–पीडा र त्यसबाट खोजिएका मुक्तिकामनाका भावले नारी आन्दोलन शङ्खघोष गरेका छैनन् र ? हेरौं तलका दुई लोकगीत जसले जन्मदेखि नै दुःःख भोग्दै आएका नारीजीवनको यो असन्तुष्टिमा त्यसबाट मुक्तिको छट्पटी प्रष्टै देखिन्छ ः
एउटा दानो जामिरैको तीन बिसौची चुक,
जम्र्याइदेइ दुःखैछन् मङ्न कैल हुनन् सुख ।११
×
और सबै बझाङकी मै एक्ली छान्नाकी,
कैलै सुदिन फर्कन्ना कि इसाइ दिन् जान्ना कि ?१२
अगाडि नै उल्लेख गरियो– लोकगीत–लोकगाथामा बहुविवाह, बालविवाह, दाइजोप्रथा र जारीप्रथा, चेलीको धन खाने प्रचलन, एकलमहिलाको अवस्था, सतीप्रथा घरेलु हिंसा आदि नारी समस्याका प्राय सबै पक्षको सजीव चित्रणद्वारा सामाजिक यथार्थको प्रकटीकरण गरिनुका साथै तिनका माध्यमबाट यस्ता असमानताजन्य नारी उत्पीडनको विरोधमा समेत लोकमतको सिर्जना गर्न प्रत्यक्ष–परोक्ष योगदान पु¥याएका छन् । जस्तो गण्डकी प्रदेशमा प्रचलित लोकनाटक घाटुमा पति राजाको मृत्युपश्चात रानी अम्वावतीको शतीगमन जस्ता प्रसङ्गले कालान्तरमा शती प्रथा उन्मूलन गर्ने चेतनाको विकासमा केही न केही योगदान गरेन होला त ? यसरी नै हरिमल्ल राजा र भव मल्ली रानीको गाथा होस् वा मनकोइला रानीको गाथा, यस्ता प्राय लोकसाहित्यले नारीवादी आन्दोलन चासोका विषय बालविवाह र वहुविवाहजस्ता लोजीवनका नकारात्म पक्षले राम्ररी अभिव्यक्ति पाएका छन् । जस्तोः  
एकबीस पाँचैका हरिमल्ल राजा
चर पुगी पाँचैकी भव मल्ली रानी
यी दुईको विवाह भयो ।१३
माथि नै उल्लेख गरियो, गरीवीले ल्याएका खरावीहरूमध्ये जारी प्रथा र चेलीको धन खाने प्रचलन पनि हो । जारी बुझाउने वाध्यतामा कतिले घरबार गुमाउनु परेको छ, कतिले यसको नाजायज फाइदा उठाइरहेका पनि छन् । यरी नै चेलीको धन खानेजस्ता कुप्रथले अनमेल विवाह मात्र होइन मुखमोजिमको धन बुझाउन नसक्ने बाबसआमाका कति चेलीहरू वर नपाएर अविवाहितै रहनु परेका घटना नेपाली समाजका यथार्थ हुन् । यी कुप्रथा र तिनका दुष्प्रभावहरूलाई नेपाली लोकगीतले प्रशस्त मात्रामा स्थान र वाणी दिएका छन् । ती आवाजले नारीमाथि भइरहेका यस्ता कुप्रथाको अन्त्यका लागि परोक्ष जनमत सिर्जना गर्ने काममा अवश्य नै धेरथोर सहयोग पु¥याएको हुनुपर्छ । यो प्रयासलाई नेपाली सन्दर्भमा पश्चिमा नारीवादी आन्दोलनभन्दा पनि अगाडिदेखि चलेको लोकआन्दोलन मान्दा फरक नपर्ला ? जारी प्रथा र चेलीको धन खाने प्रथासम्बन्धी यी दुई लोकगीतका उदहरण हेरौं ः
काँलाई छ बालेको बत्ती काँलाई छ देवती
पैसा छन् ता छन्काई लैजा मेरा नाउँको खेती । १४ ×
कलेना मुख्येकी चेली मालभन्नी मालै हो
मुख्खेकी धनचडी भै गै अरुखी कालै हो ।  १५

टुङ्ग्यौनी
    सुरुमैं भनेजस्तो हाम्रो जस्तो पिछडिएको राष्ट्रको अध्ययन परम्परा सुदीर्घ र वैज्ञानिक दृष्टिले व्यवस्थित हुन नसकेको कारणले गर्दा सहज मार्गको अवलम्वन गर्ने क्रममा हामी सबै कुरा पश्चिमबाट आएको भन्ने मान्यतालाई सहजै स्वीकार गर्दै आएका छौं । नारीवादी दृष्टिकोण तथा नारी शोषण, लिङ्गभेद र मुक्तिका सम्बन्धमा पनि यो कुृरा लागू हुन्छ । यही पृष्ठभूमिमा यहाँ श्रुतिपरम्पराबाट पश्चिमी नारीवादी आन्दोलनभन्दा धेरै अगाडिदेखि प्रचनमा रहेको लोकवार्तामा नारीवादी दृष्टिकोण वा नारी शोषण र नारी मुक्तिको कामना मुखरित भएको छ कि छैन भन्ने कुरा सरसरती हेर्ने सामान्य उद्देश्य राखिएको छ ।
नेपाली समाजमा सहरी जनसंख्याको सम्पन्न तथा नवधनिक वर्गको एउटा हिस्सा आधुनिक नारीवादका नाउँमा बाहिरी संस्कृतिको अन्धाधुन्द अनुकरण गरिरहेको छ । यही समाजको अर्को सर्वाधिक ठूलो हिस्सा आर्थिक सामाजिक शोषणको हतियारका रूपमा विकसित गलत संस्कार र व्यवहारलाई नै वास्तविक संस्कृति ठानेर अझै शोषण–उत्पीडनको जीवन भोगिरहेको छ । अमेरिकी नेतृत्वले अघि बढाएको खुला बजार अर्थव्यवस्था र भूमण्डलीकरण प्रक्रियासँगै विकसित भएको उपभोक्तावादको छद्म प्रभाव नारीवादी आन्दोलनमा समेत पर्दै गएको छ । तसर्थ यस्ता दुष्प्रभावबाट बच्न र सही अर्थमा नारी मुक्तिका लागि सशक्तिकरण प्रयासका साथै नारीवादी आन्दोलनलाई हाम्रो आफ्नै सामाजिक धरातलीय मूल्य अनुरुपको सही बाटो दिन हाम्रा आफ््नै परम्परागत प्रयासबारे शोधखोज र अध्ययन तर्फ थप प्रयास जरुरी छ ।  
सन्दर्भ
ज्ञ। त्जभ ल्भध भ्लअष्अयिउभमष्ब द्यचष्तबलष्अब, खय।ि ष्ख, ीयलमयलस ध्ष्ििष्बm द्यभलतयल एगदष्किजभचक, ज्ञढडज्ञ।
२. भट्टराई, गोविन्दप्रसाद (डा.), नारीवादी समालोचना, पश्चिमी बलेसीका बाछिटा,नेराप्रप्र २०६१ ।
घ। त्जभ ऋबmदचष्मनभ भ्लअष्अयिउभमष्ब, द्धतज भमष्तष्यल, ग्।प्।, ऋबmदचष्मनभ ग्लष्खभचकष्तथ एचभकक, ज्ञढढज्ञ।
४. नेपाली साहित्यकोश, नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०५५ ।
५. नेपाली बृहत् शब्दकोष (२०६०), नेराप्रप्र ।
ट।  ऋचयककmबल, ब्कजभिथ, ब् ँझष्लष्कत त्जभयचथ बलम ँयपियिच, ब्कप।ऋयm,  जततउस्ररअबिककष्अष्ति  ।
ठ। प्यगकबभियक, ल्ष्अयभि, बक त्रगतभम दथ ष्ल ँझष्लष्कत त्जभयचथ बलम ँयपियिचभ, बकप।अयm, जततउस्ररअबिककष्अष्ति।)  
८. उपाध्याय, कृष्णदेव, लोकसाहित्यकी भूमिका २०३४, साहित्य भवन प्रालि. इलाहवाद ।
९. चालिसे, विजय, डोटेली लोकसंस्कृति र साहित्य (दोस्रो संस्करण २०६५), साझा प्रकाशन काठमाडौं
१०. दिवस, तुलसी, नेपाली लोककथाः केही अध्ययन २०३३, नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं ।
११. गिरी, जीवेन्द्रदेव, लोक साहित्यको अवलोकन २०६७, एकता प्रकाशन, काठमाडौं ।
१२. चालिसे, विजय, ऐ....ऐ........।
१३. गिरी, जीवेन्द्रदेव, ऐ.....ऐ.....।
१४ चालिसे, विजय ऐ.....ऐ.....।
१५ चालिसे, विजय ऐ.....ऐ.....।