शरणार्थी समस्याः नागरिक हक र तेस्रो मुलुकमा व्यवस्थापनको प्रश्न

उपप्रधानमन्त्री तथा परराष्ट्र मन्त्री केपी ओली शर्मा ओलीले भोलि र पर्सि थिम्पुमा हुने भुटानी प्रधानमन्त्रीसँगको वार्तामा आफ्ना शरणार्थीहरू फिर्ता लान भुटान तयार छ वा छैन भन्ने कुराको अन्तिम जवाफ खोज्ने बताउनु भए पनि अल्मल्याउँदै पर्ख र हेरको नीति अवलम्बन गर्दै आएको भुटानका तर्फबाट स्पष्ट जवाफ पाउने संभावना कमै देखिन्छ । यस प्रश्नमा भुटानको सकारात्मक जवाफ प्राप्त भएमा शरणर्थीहरूको सम्मानजनक फिर्तीका लागि समयसीमा सिनर्धारणकमो अनुरोध गर्ने र नकरात्मक उत्तर पाएमा अन्य विकल्प खुला गर्ने भन्ने उपप्रधानमन्त्री तथा परराष्ट्रमन्त्री ओलीको भनाइ सार्व जनिक भै सकेकोछ । यसबाट शरणार्थी समस्यामा भुटानी ससरकारको सकारात्मक जवाफ आएमा दुई देश बीचको सम्बन्धमा कटुता उत्पन्न हुन सक्ने अनुमान गर्न सन्छि । साथै भुटानले आफैंद्वारा शरणार्थी बनाइएका आफ्ना नागरिकलाई फिर्ता लान नमानेमा नेपालले सोच्न सक्ने ती अन्य विकल्पमध्ये तेस्रो मुलुकमा पुनःस्थापन गर्ने शरणार्थीसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय उच्चायोग समर्थित अमेरिकी प्रस्ताव पनि पर्ने अनुमान गर्नु कठिन नहोला । स्मरणीय छ, नेपालले संयुक्त राष्ट्रसंघको मञ्चमा प्रकट गरेको भुटानी शरणार्थी समस्या भुटानी समस्या भएकोले उसैले सुल्झाउनु पर्ने धारणाप्रति भुटानले आफ्नो असन्तुष्टि व्यक्त गरेर नेपाल सरकारसमक्ष असहमति जाहेर गर्नुका साथै व्यस्ताको कारण भूटानी प्रधामन्त्रीले आफू बैठकका लागि काठमाडौं आउन नसक्ने जानकारी समेत गराए थियो । यसपल्टको १६ औं मन्त्रीस्तरीय बैठक क्रमअनुसार काठमाडौंमा हुनु पर्ने भए पनि भुटानी प्रधानमन्त्री आउन नसक्ने भनिएपछि नेपालले थिम्पुमैं भए पनि बैठक बस्न आग्रह गरेको थियो र त्यही अनुसार भोलि र पर्सिको मिति तय भएको हो । यसबाट पनि स्पष्ट हुन्छ भुटानी पक्षबाट नेपालले चाहेजस्तो हुन्छ वा हुन्नको भन्दा कूटनीतिक खाले गोमटोल खालकै जवाफ आउने संभावना बढी छ जसले गर्दा आफूमाथि लाग्दै आएको अन्य जाति र भाषा समाप्त गर्ने रणनीति अन्तर्गत निकालिएका भन्ने आरोपको सोझै पुष्टि नपाओस र सबै आफ्ना नागरिक विदेशमैं विलीन हुनुपर्ने वाध्यता सिर्जना हुनका लागि पनि पर्याप्त समय मिलोस् ।

स्मरणीय छ, नेपाली प्रशासनिक कमजोरीबाट लाभ लिएर कतिपय भुटानी नागरिक अहिल्यै नेपाली नागरिक बनिसकेका हुनसक्ने संभावा अस्वीकार गर्न सकिन्न । अर्कातिर पूर्वी नेपालमा शरणार्थी जीवन विताइरहेका भुटानीहरूमध्ये विभन्न क्याम्पका गरी चार वर्षभित्रमा ६० हजारसम्मलाई अमेरिकामा स्थायी बसोबास गराउने प्रस्तावले पनि यो भुटानी आन्तरिक चाहनाकै पूर्ति गर्ने निश्चित छ । शरणर्थीसम्बन्धी उच्चायुक्त लगायत युरोपेली संघले समेत यसको स्वागत गर्नु र क्यानाडा तथा अस्ट्रेलियाले केही हजार शरणार्थीहरूलाई आ–आप्mनो मुलुकमा स्थायी बसोबास गराउन सकिने उदारता देखाउनुले पनि भुटानी नागरिकका सम्मानपूर्वक आफ्नो मुलुक पान पाउने अधिकारको सम्मान नहुने स्पष्ट देखिइ सकेको छ । झट्ट हेर्दा तेस्रो मुलुकमा पुनःस्थापनको यो प्रस्ताव लामो समयदेखि अनिश्चित भविष्य बाच्दै नेपालका शरणार्थी शिविरहरुमा नागरिकता विहीन जीवन विताइरहेका भुटानीहरूको अवसर र भविष्यको निश्चितताका लागि सकारात्मक नै देखिन्छ । सस्तो मानवीय श्रमका लागि आप्रवासको उदारतापूर्वक ढोका खोल्ने अमेरिकी नीति अनुरुप त यो पटक्कै अस्वभाविक होइन पनि । अमेरिकी प्रस्तावपछि भुटानी शरणर्थीहरूबीच नै देखिएको विभाजित मतभेदले पनि यसको पुष्टी गरिसकेको छ । बिस्तारै नेपलभित्रै विलीन भएर जनसङ्ख्याको ठूलो भार थपिने संभावनाबाट सचेत नेपालका लागि पनि यो प्रस्ताव त्यति प्रतिकुल नहोला । तर देश र नागरिकता गुमाएर अर्को देशको दोस्रो तहको नागरितालाई भन्दा आप्mनै देशमा ससम्मान फर्कन पाउनु पर्छ भन्ने दृष्टिकोण राख्ने भुटानी शरणार्थीहलाई भने यस्तो प्रस्ताव र यस्तो खाले वैकल्पिक समाधान अवश्य पनि रुचिकर देखिएको छैन । त्यसैले उपप्रधामन्त्री ओलीले भन्नु भएजस्तै भुटानी शरणार्थी समस्या नेपालको होइन भुटान सरकार र भुटानी जनताको आन्तरिक समस्या हो । यसैले विश्व मानव अधिकार र प्रजातान्त्रिक हकका प्रवक्ता मानिने शक्तिराष्ट्रहरूले ससम्मान स्वदेश फिर्तिको मान्य समाधानका लागि भुटानलाई दवाव दिनु पर्ने हो । स्पष्ट छ, नेपालले त भुटानबाट खेदिएर भारत पसेका नेपाली मूलका ती शरणार्थीहरूले प्रजातान्त्रि मुलुक भारतमा समेत शरण नपाएर खेदिए पछि मात्र मानवीय आधारमा आश्रय दिएको हो । त्यसैले भुटानी नागरिकले आफ्नो देश ससम्मान फर्कन पाउनु नेै समस्याको वास्तविक समाधान ठानिनु पर्ने हो । तर आफूलाई प्रजातन्त्रको प्रवक्ता दावी गर्ने विश्व तथा क्षेत्रीय शक्ति राष्ट्रहरूको प्रयास पनि केही शरणर्थीहरूलाई आफ्नो मुलुकमा होइन नागरिकका हैसियतमा आप्mनो मुलुक फर्कन पाउने उनीहरूको नगरिक हक बहाली गराउने पक्षमा लक्ष्यियत हुनु पर्ने हो, तर यस विपरित उनीहरूबाट विडम्बनापूर्ण दोहोरो मापदण्ड प्रस्तुत भइ रहेको स्पष्टै अनुभव भएको छ । विश्व समुदाय र विशेष गरी भारतीय उदासीनताका कारण प्रारम्भ देखि नै यो समस्यालाई लम्ब्याउँदै जाने र शरणार्थीहरुलाई विलय हुने वाध्यात्मक स्थितिको सिर्जना गर्ने भुटानी रणनीतिमा यसपल्ट पनि खासै पविर्तन नआउने अनुमान त्यसैले सत्यको त्यति टाढा नहोला ।

हामी सुरुदेखि नै जानीनजानी उनीहरुको त्यही रणनीतिको जालमा फस्दै गएको छौं । प्रमाणीकरण, वर्गीकरण र त्यसपछि स्वदेश फिर्ता गर्नेे तरिका बारे सातौं मन्त्रीस्तरीय बैठक मंै सहमति भएर पनि यिनै कारण प्रमाणीकरण कार्यमा लामो समयसम्म भुटानले आनाकानी गर्दै आएबाट पनि यिो दृष्टिकोणको पुष्टिी हुन्छ । यो अनुमान असत्य सिद्ध होस, सबैको चाहना भने यही हो । भुटानले “कोही आफ्नो धनसम्पत्ति बेचबिखन गरी बसाइँ गएका, कोही आर्थिक समस्याका कारण शुरुमा भुटान पसी पछि फिर्ता गएका र कोही सरकारी कोष हिनामिना गरेर देश छाडेका हुनाले तिनीहरुलाई फिर्ता लिन नमिल्ने” पुरानै राग अलापिरहनुले पनि यो शंका बलियो तुल्याएकmे छ । तर यथार्थ यस्तो देखिँदैन र त्यो यथार्थलाई कित भुटानी शरणर्थी र हामीले पनि विश्व समुदायलाई बुझाउन सकेनौं कि उनीहरू बुझे र बुझ पचाउने काम गरिरहेका छन् । यथार्थमा सन् १९८०को अन्त्यतिर दक्षिणी भुटानबाट नेपाली मूलका नागरिकहरुलाई बलपूर्वक निकालेपछि शरणार्थीहरु भारतहुँदै नेपाल प्रवेश गरेकाहुन् । भुटान सरकारद्वारा एक राष्ट्र एकै भाषा, एकै संस्कृतिको नीति अनुसार नेपालीमूलका नागरिकहरुलाई बलजफती बन्दुक तेस्र्याउँदै मुलुक छाड्न बाध्य तुल्याएको आरोप शरणार्थीहरुले नै लाउँदै आएका छन् । भुटानले भने यो कुरा अस्वीकार गर्दै अधिकांश शरणार्थी अवैध आप्रबासी गैर नागरिक घुसपैठिया, आतङ्ककारी गतिविधिमा संलग्न र विखण्डनकारी भएको भ्रमलाई अन्तर्राष्ट्रि क्षेत्रमा अत्यधिक प्रचारप्रसार ग¥यो । भुटानको त्योे दुष्प्रचार विरुद्ध दरिलो रुपमा अडान देखाउने तर्फ शुरुमा कसैको ध्यान गएको देखिएन । त्यसबाट उत्साहित भुटानले अझ त्यो भन्दा पर गएर नेपालले उनीहरुलाई जबर्जस्ती त्यहाँ घुसाएको तथा अन्तर्राष्ट्रिय सहायत पाइरहने चालका रुपमा नेपालले नै यो समस्यालाई बल्झाएको भन्ने जस्ता गैर जिम्मेवार झुठा आरोप समेत लगायो । भुटानको यस्ताभ्रामक अन्तर्राष्ट्रिय दुष्प्रप्रचार विरुद्ध हामीले विश्वलाई समयमैं सचेत तुल्याउन नसक्दा हामी आफैं लामै समय प्रतिरक्षात्मक अवस्थामा रहन वाध्य भयौं । विसं २०४९मंसिरमा संपन्न ढाका साक शिखर सम्मेलनपूर्व आयोजित सर्वदलीय बैठकले द्विपक्षीय वार्ता गर्नेे, त्यसबाट समाधान नभएमा वा लम्बिने संभावना देखिएमा भारतीय संलग्नताको त्रिपक्षीय वार्ताको वातावरण बनाउने र त्यसबाट पनि समस्या नसुल्झिएमा अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा लाने सहमति तय भएर पनि यस अनुरुप काम हुन सकेन, दुई पक्षीय वार्ताको रणनीतिमैं समस्या अल्मलिरह्यो ।

भारतीय सदासयता बेगर यो समस्याको सही समाधान हुनसक्दैन भन्ने जानेर पनि भारतलाई यसमा सहमत बनाउन ठोस कूटनीतिक प्रयत्नहरु भ्एन, अझै हुन सकेकमो देखिँदैन । भारत–भुटान मैत्री सन्धिको यथार्थ विर्सेर द्विपक्षीयताको रट लगाउने भारत र यस अबस्तुगत तर्कका बिरुद्ध प्रभावकारी कूटनीतिक प्रयत्न अघि बढाउन उचित ध्यान दिन नसक्ने हाम्रो कमजोरीमा सुधार गरी भारतलाई सहमत गराउाने तर्फ दरिलो प्रयास हुनु बाटै स्थायी समाधान निकाल्न सकिने यथार्थ अझै पनि विद्यमान छ । भूटानको सीमा नजोडिएको नेपालको पूर्वी सीमाना काँकडभिट्टामा शुरुमा भारतीय प्रहरील जवर्जस्ती ल्याएर छाडिएका भूटानी नागरिकहरुलाई भुटान फिर्ता गराउन भारतले सकारात्मक भूमिका खेल्नु पर्छ भन्ने कुरामा उसलाई सहमत गराउनुको सायद विकल्प छैन । आशा गरौं, यस पल्टको वार्ता समस्याको समाधानमा सफल बनोस, भुटानी शरणार्थीहरूको ससम्मान स्वदेश फर्कने चाहना पूरा होस् !

व्यङ्ग निबन्ध डाक्ट बन्ने रहर !

 सिधासाधा हिसाबमा मजस्तो आम नेपालीहरुले डाक्टर भन्नासाथ विमी हेर्ने र रोग निको पार्ने मानिस संझेका हुन्छौं । शहरबजारका एक नम्बरी डाक्टर हुनका लागि विशेष रोगको विशेषज्ञ नै हृुनुपर्छ । तर यही कुरा स्थानभेद, सुविधाभेद, सभ्यताभेद आदि के के भेदका कारण सबैठाउँमा समान रुपमा लागु हुँदैन । दरबन्दी भएर डाक्टर सधै बेपत्ता हुने अस्पतालमा सिस्टर, हेल्पर, स्वीपर जुनबेला जो फेला प¥यो, त्यही डाक्टर हुन्छ । गाउँघरका स्वस्थकेन्द्र–चौकीहरुमा स्वास्थकर्मी, सहायक स्वास्थकर्मी साब्हरु जिल्ला सदरमुकाम,केन्द्र–मन्त्रालय–विभागको नाउँमा घर जानुभएको बेला (यो वर्षमा दश महिनै जस्तो हुनेगर्छ !) चौकी–केन्द्र रुङ्ने पालेदाइ नै सबैका पत्यारिला डाक्टरसाब् हुन्छन् । त्यसैले यो क्षेत्रका डाक्टरहरु पनि स्थानभेद अनुरुप जोकोही पनि हुन सक्छ ।
तर यहाँ कुरा गर्न लागेको रोगी (रोग लाग्ने रोगी होइन,लोभ लाग्ने रोगी)डाक्टरको होइन । हामी कहाँ डाक्टरको यस्तो पनि समूुह छ जो डाक्टरसाहेबको संबोधन बेगर तपाइँतर्फ फर्केर पनि हेर्दैनन् । यस्ता डाक्टरहरुमा रसायनशास्त्रदेखि मसलाशास्त्र सम्म र खन्ने भुत्ल्याउने देखि मस्काउने–सफागर्ने सम्मका विषयमा विध्यावारिधि गर्नेदेखि अमेरिका बसेर  मुस्ताङ्ग,हुम्ला,जुम्लासम्मका सामाजिक जीवनमा विध्यावारिधि गर्ने महापण्डित सम्म पर्छन् । त्यही देखेर मलाई पनि एकपल्ट नेपालै बसेर त्रिविविबाटै विध्यावारिधि गर्न मन लागेको थियो,त्यो पनि त्यहाँका आदिबासी रेडइण्डियनहरुको बानीबेहोराका सम्बन्धमा !
“के भन्दै हुनुहन्छ तपाइँ,अमेरिकी आदिबासी जातिको बारेमा अध्ययन गर्न नेपालबाटै कसरी संभव हुन्छ र ? तपाइँको विषय कसरी दर्तागर्न सक्छौं हामी ?”केन्द्रीय विभागका अधिकारीले ठाडै अस्वीकार गरिदिए ।
“किन संभव नहुने ? अमेरिकी विश्वविध्यालयबाट नेपालका भाषा–भाषी र संस्कृति जस्ता विषयमा विदेशी विद्वानहरुका महाज्ञानका उपज पोथीपत्रा पल्टाएर विध्यावारिधि गर्न पाइन्छ भने मैले अमेरिकी आदिबासी बारे त्यस्तै पोथीपत्रा पल्टाएर नेपालबाटै  विध्यावारिधि गर्न किन नपाउने” मैले अर्को प्रश्न तेस्र्याएँ  ।
“होइन तपाइँ किन जिद्दी गर्नुहुन्छ ! अमेरिका जस्तो ठाउँका विश्वविध्यालयमा नेपालको जुनसुकै  विषयमा विध्यावारिधि गर्न सकिन्छ । त्यसलाई हामी मान्यता दिन्छौं । हाम्रो विश्वविध्यालयले मान्यता दिन्छ । तर के गर्नु उनीहरुकोले हाम्रो विश्वविध्यालयले गराएको तपाइँले चाहेजस्तोा विषयको शोधलाई त उनीहरु मान्यता दिंदैनन् ! अनि के गर्नुहुन्छ, भन्नोस् त ? आजको युगमा नेपालमा बसेर नेपालको अनुसन्धान हुन सक्तैन क्या ! तपाइँ त्यति पनि बुझ्नुहुन्न !” उनले लामै व्याख्यान दिए ।
“तपाइँको कुरा मलाई पटक्कै चित्त बुझेन.....!”
“ बढ्ता नकराउनोस् तपाइँ,तपाइँको योग्यता नै पुग्दैन विध्यावारिधिमा दर्ता हुन ! चुप लागेर जानोेस् !” उनले बीचैमा मलाई पूर्णतः अयोग्य साबित गरिदिए ।
त्यसरी मेरो डाक्टर हुने इच्छा बीचैमा तुहिएको थियो । नामको अगाडि डा. झुण्याएर विशिष्ट बन्ने  सपना गर्भमैं तुहिन पुगेको थियो मेरो । झन् त्यसमाथि विदेशमा ढोकापाले भएर बिताएका दिन पनि सञ्चार विशेषज्ञको पदवि दिलाउन र विदेशी विश्वविध्यालयमा एमएस ( एमएस–अर्थात मस्काउने सफागर्ने विषयमा विध्यावारिधि) गरेर स्वदेश फर्कनासाथ ठूलाठूला पद(मन्त्री,सल्लाहकार,विशेषज्ञ आदि)को पगरी र महापण्डितको फेटा भिर्न पाइने देखेर त यो तुहिएको सपना सग्लो जन्मन नसकेकोमा आफंैलाई धिक्कारेर थाक्दिन  म !
नेपालको श्विविध्यालयले आफूलाई डाक्टर बन्ने योग्यता नपुगेको घोषणा गरेपछि मेरो मन छटपटिन थाल्यो–अब कसरी डाक्टर बन्ने ? डाक्टर नबनी यो जुनी त बेकारै जाने भयो !  “ किन चिन्ता गर्छस्,गुठुरी फुका न घरमैं आइपुग्छ डाक्टरको प्रमाणपत्र ! भन् न मात्र,ै कुन विषयमा डाक्टरेटको उपाधि चाहिन्छ तँलाई ? सजिलै विदेशी नागरिक (भारेभुरे देशको त के गन्ती, पढेलेखेका नेपालीहरुकको सपनाको देश अमेरिकाको हरियो पत्ता–ग्रिनकार्ड लिने उपाय समेत अहिले चर्चित शोधको विषय हुन सक्छ ) बन्ने विषयमा पिएचडी गर्ने हो कि,कसरी सफल राजनीतिज्ञ बन्ने भन्ने विषयमा । तैंले चाहेका विषयमा भनेको दिनमा आइपुग्छ, किन चिन्ता गर्छस् ! चाहे मात्र पुग्छ,बुझिस्,गुठुरी चाहिं अलि तगडा नै फुकाउनुपर्छ !” मेरो मनको चिन्ता बुझेर पहिले नै गुठुरी फोएर डाक्टर भैसकेका मेरै एकजना मित्रले बाटो देखाइदिए ।
“तर पछि थाहा भयो भने नि ?अहिले जताततै नक्कली शैक्षिक प्रमाण–पत्र छानविनको हल्ला मच्चिएको छ । त्यसमाथि घरमैं प्रमाण–पत्र ल्याइदिने कसैलाई आफूले चिनेको पनि छैन ।” मैले आफ्नो कठिनाइ र भविष्यमा गोप्य कुरा फुत्कन सक्ने आशंका व्यक्त गरें ।
“ यस्तो कुराको चिन्तै नगर न ! नक्कली प्रमाण–पत्रको हल्ला मच्चाउनेहरुले के नै पो लछार्न सक्छन् र । निर्णय गर्ने राजनीतिक तहबाटै हो क्यारे ! त्यो तहका कुर्सी हडप्नेहरु सबै जनताको नाउँमा नक्कली प्रमाण–पत्र(भोट)पाएरै आएका हुन् । अब भन् त आफ्नै सबर्गीहरुको छानबिन गर्लान् त उनीहरुले ? अर्को कुरा,त्यसरी प्रमाण–पत्र घरमैं ल्याइदिनेलाई तैंले नचिने मैंले चिनेको छँदैछु नि । तँ मसक्क आँट मात्रै सबै व्यवस्था  मिलाउने त म छँदैछुनि।” उसको तर्क काटने मैले कुनै ठाउँ नै भेटिन । तर त्यसका लागि ठूलै गुठुरीको जोरजाम गर्नुपर्ने रहेछ ,आफ्नो साबगासले त्यो नभ्याउने भएकोले मनमारें ।
मेरा अर्का मित्र डाक्टर थिए । पहिलेका त मित्रै हुन् तर अहिले चाहिं उनी मलाई त्यो दर्जा दिन चाहँदैनन् भन्ने कुरा मैले बुझेको थिएँ । कुनैसमय पहाडबाट भर्खरै शहर पसेका बेला उनी काम चलाउ लेखहरु लिएर आउँथे । म आफू कार्यरत अखबार र पत्रिकामा त्यो लेख काँटछाँट गरी जिनतिन छाप्न योग्य तुल्याएर छापिदिन्थें । त्यतिबेला उनी निकै गुन मानेजस्तो गर्थे,हात मल्दै बेलाबेलामा त्यस्तै कार्य संपादन गराउने गर्दथे । त्यसकै नाताले उनी पनि मलाई मित्र नै ठान्ने गर्दथे । तर पछि कुन पेच भिडाएर हो कुन्नि उनी पाताल भास्सिए । त्यसको पाँच–छ वर्ष पछि स्वदेश फर्किए–डाक्टरको याँ मानको पगरी गुतेर ! अमेरिकामा बसेर नेपालको दोस्रो प्रजातात्रिक आन्दोलन सफल गराउन ठूलै नेतृत्व गरेको ढ्वाङ पनि उनले साथै ल्याए । नपत्याउने कुरै भएन । नेपालका भाषा, संस्कृति,समाज,इतिहास भूगोल जुनसुकै विषयमा विद्यावारिधि दिन सक्ने अमेरिकाले जनआन्दोलनका नेताहरुको युरोप–अमेरिकी विकासे संस्करण तयार गर्न नसक्ने कुरै भएन । त्यहाँ नेपाली जनआन्दोलन नलडिएको भए कताबाट सफलता मिल्थ्यो ! फाट्या लुगालाउने निमुखा नेपाली जनता र नेता भनाउँदाहरुको मात्रै प्रजातन्त्र ल्याउन के पिताम ! त्यसैले त अमेरिकामा नेपाली जनआन्दोलन चलाउनेहरु मध्ये नै निकैले मुलुक फर्केर ठूलै मेवा फेला पारे । विश्वबैंकको ढोकापाले भएर आन्दोलनलाई सफल तुल्याउने हुन् कि नाइट ल्कबमा सुरा–सुन्दरीको रसास्वदन गरेर योगदान गर्नेेहरुहुन् मुलुक फर्केर विशेषज्ञता प्रदान नगरेका भए यतिचाँडै नेपाल कसरी सिंगापुर र न्युयोर्क सरह विकासको चुचुरोमा पुग्नसक्थ्यो र !
मेरा ती पूर्व मित्रसँगै त्यतिबेला अमेरिका बसेर नेपाली जनआन्दोलनको सहनेतृतव गर्नेेहरुमध्ये कोही आन्दोलनको सफलता पछि स्वदेश फर्केर राजदूत पड्काए,कसैले विदेशी थर त्यहीँं फालेर प्रजातान्त्रिक माइती नेपाल फर्केर ठूलाठूला कमिसन र समाजसेवी पासाकोे विकास गर्ने  सफलता पाए । मेरा पूर्व मित्रले भने त्यति ठूला सफलता हात पार्न नसकेकैले  पनि उनी दुई–चार जनाको जमघट हुनासाथ अमेरिका पुराणको वाचन गरेर सन्तोष लिन्थे–उता हाम्रो अमेरिकामा बसेर मैले जनआन्दोलनको यसरी नेतृत्व गरें आदि....आदि ....।
ज्नआन्दोलनका नेताको रुपमा राम्ररी पसल नचलेकाले उनी चाँडै नै त्योे विष्यमा प्रवेशमात्र गरेर अरु विषय तिर लागहाल्दथे । मेरा पूर्व मित्रको भनाइमा शिक्षा र सांस्कृतिक शोध उनको प्रमुख क्षेत्र भएकोले उनी त्यही क्षेत्रको चार्चामा नेतृत्व लिन्थे । आफूलाई महान बुद्धिजीबी ठान्थे,अरु सबै कि मूर्ख कि राजनीति अनुचर ! उनी भन्थे–बुझ्नुभो,हाम्रो अमेरिकामा त मजस्तै डाक्टर नभई कसैले बुद्धिजीबी र सफल पेशाजीबी मान्दैमान्दैन । तपाइँजस्ता   बल्लतल्ल एमएसम्म गरेकाको त कुनै भाउनै हुँदैन बझ्नुभो’ । त्यसमाथि तेस्रो श्रेणीमा ! तब त अमेरिका त्यति विकसित भयो,त्यति बौद्धिक हुन सक्यो,विज्ञान–प्रविधिको नेता हुन सक्यो । खोइ यहाँ...यहाँ त तपाइँजस्ता डाक्टर नभएका पनि शिक्षक,प्रोफेसर र बुद्धिजीबी,मजस्तो अमेरिकी विश्वविद्यालयबाट डक्टरेट गरेको मानिस पनि उही शिक्षक,प्रध्यापक र बुद्धिजीबी । यसरी कहिले हुन्छ यो मुलुकको विकास खोइ ? उनी आत्मबखान र परनिन्दाको गीताका सबै अध्याय सिध्याउँथे ।
मेरो मनले ठम्यायो–किन उनैलाई समातेर पाताल नभास्सिने र डाक्टरको पगरी हत्याउने उपाय नसोध्ने ? गएँ एक दिन डाक्टरसाहेबसँग समय मागेर । समय माग्नका लागि कठिन थिएन, उनी र म प्राइबेट क्यामपसमा सँगसंगै अध्यापन गथ्र्यौं । उनको सिद्धान्त लागिनसकेकोले मजस्ता सामान्य एमएले पनि अहिलेसम्म पढाउने पेशा गुमाइ हाल्नु परेको थिएन, नत्र डाक्टरको पगरी नभिरी प्राध्यापन गर्ने पाउने कुरै थिएन । डाक्टर बाहेकका अरु सब बेकार,अमेरिका रिटर्न बाहेकका सबै गँवार भन्ने डाक्टरसाहेबको नवीन सिद्धान्त थियो । पुराना भारत रिटर्न लाहुरेको मुखबाट निस्कने उधर हमारा हिन्दुस्तानमें भन्ने थेगो जस्तै हाम्रा डाक्टरसाहेबको मुखबाट हरेक वाक्य पिच्छे हाम्रो अमेरिका भन्ने थेगो झुण्डिएको हुन्थ्यो । हरकुराको तुलना उनी अमेरिकासँग गर्थे–हाम्रो अमेरिकाको प्रजातन्त्र,हाम्रो अमेरिकाको शिक्षा,हाम्रो अमेरिकाको पत्रकारिता, हाम्रो अमेरिकी बद्धिजीबी आदि....आदि....। ती सबै आदि,आदिका उदाहरण उनी आफैं थिए–एक्लो बादशाह ! अरु सबै गँवार । भारतीय दरबानी र सिपाहींगिरीबाट फर्केका मेरा छिमेकी लाहुरे दाइको मलाई कहिलेकाहीं संझना हुन्छ । उनी पनि मुखैमा झुण्डिएको थेगो बारम्बार दोहा¥याइ रहन्थे–उधर हमारे इण्डियामें, क्या बात कर्ता हे बाबु सबकुछ मिलता है ! क्या है ये गँवार नेपालमें ! तर अलि फरक थियो भारतीय दरबान–सिपाहीगिरी नगरेका उनका नजरमा गँवार हुन्थे, यिनका नजरमा डाक्टरी पगरी नगुतेका र उनको स्वप्नदेश युरोप–अमेरिका नपुगेका,त्यहाँ गएर डिएमएस(डेक्ची मस्काउने–सफा गर्ने),जिडी(ग्रेभ डिगिङ),सिभिसी(चिकन काट्ने–भुत्लयाउने) जस्ता विषयमा गहन प्रयोगात्मक सोधकार्य नगरेका जति सबै असभ्य,असक्षम र गँवार ठहरिन्थे ।
हो उनैसँग समय मागेर भेट्न पुग्नासाथ भनिहालें–लौ न डाक्टरसाहेब, मलाई पनि जीवन सफल तुल्याउने उपाय सिकाइदिनुहोस् । मलाई पनि जिन्दगीमा एकपटक तपाइँको स्वर्ग पुगेर शोध कार्य गर्नेे ठूलो रहर छ,कसरी पूरा गर्नेे त्यो रहर ?
“ यु मिन, यु वाण्ट टु गो टु द स्टेट्स् ? त्यसमाथि शोधकार्य गरेर डाक्टर बन्ने त्यो पनि संस्कृति आइमिन कल्चरमा ? नो चान्स, नट एट अल ! कल्चरसल्चर होइन,बरु डिएमएस,जिडी,सिभिसी जस्ता विषयमा प्रक्टिकल रिसर्चवर्र्क गर्न जाने भए भन्नोस । १०–१२लाखम्यानेज गर्न सक्नुहुन्छ भने म व्यवस्था मिलाई दिउँला । उनका कुरा सुनेर मेरा नौ नारी गले । घरमा सधैं आफ्नी भुण्टीलाई जोताएर ढल्या लोटा उठाउने कष्ट नगरेको आफू त्यहाँ गएर एमएस गर्नेे आँटै आएन । करेसो बारीसमेत कहिल्यै डिग नगरेकोले जिडी मा शोध गर्नेे कुरा त झनै मेरोे बुता भन्दा परको कुरा थियो । बाउनको छोरो सिभिसी मा रिसर्च गर्ने झन् कुरै भएन । केटाकेटीमा चिकेनको चल्लो छुँदा  समेत आमाले गाग्रोभरिको पानी खन्याएर जात फर्काएको सम्झँदा सिभिसीमा रिसर्च गर्ने कुरामा सफलहँुला भन्ने आँट गर्न सकिने झन कुरै थिएन । अर्काे जुनीमा भए पनि एकपटक डाक्टरसाहेबको स्वर्गमा अफू पनि पुगेर डाक्टरको पगरी कसो नफुत्काउँला भन्दै फर्कें,आफ्नै भुण्टीमाथि रिस फेर्न ।
                                               आरुबारी
                                          २१ असार २०५८
ड्ड