लिगलिगकोटको कुर्सीदौड !

(नवयुग २०६८ असोज अङ्कमा प्रकाशित कथा)

“उफ्.....बल्ल सकियो लिगलिगकोटे दौड ! तर के गर्नु आफूलाई दौडबाट नबाहि¥याई धरै दिएनन् ! बेकार दौडियो त्यतिबेला यो कठिन दौड !” आफ्नो टोललाई लिगलिगकोटको नेतृत्वमा पु¥याउन गर्नुपरेको लामै सङ्घर्षले निकै थकाएको थियो उनलाई । उनी अर्थात्, लिगलिगका ठूलोकोटे टोल नेता ! यस अगाडि लिगलिगकोटे मुखियाका लागि भएका दर्जनौं कुर्सी दौडमा उनी आफैं नलडेका होइनन् । तर आफ्ना र अरूतिरका सबै मिलेर उनलाई अनेकौं पटक छिर्के हालेर लडाइदिए । सफल हुनै दिएनन् । आखिर केही नलागेपछि आफैंलाई छिर्के दाउले माथ गर्ने टोलकै अर्का सहयोगीलाई त्यो दौडको लगाम सुम्पनुपरेको थियो । सम्झँदा पनि उनको मनै भरङ्ग हुन्छ । अगाडि पनि त यसरी नै बाहि¥याएका थिए पापीहरू मिलेर ! उनका मनमा अनेकौं कुरा खेलिरहन्छन् । त्यसैले उनी बाहिर खुसी देखिए पनि भित्र अत्यन्तै दुःखी छन् । उनको मन कम रोएको छैन ।
यो पछिल्लो पराजयले उनलाई नराम्ररी थकाउनु स्वभाविक थियो । शरीरभन्दा पनि मन धेरै थाकेजस्तो ! थकान मात्र हात लागी भयो, टोलको हातमा सत्ताको लगाम त ल्याए जसरीतसरी, लगाम समाउने त्यो हात भने उनको आफ्नो हुन पाएन । त्यसैले उनको मन भित्रैसम्म प्रफुल्ल नहुनु पनि त्यत्ति नै स्वाभाविक थियो । उनको अनुहारमा स्पष्ट प्रतिबिम्ब देखिन्थ्यो– उनी खासमा त्यति खुसी थिएनन्, उसको अनुमान ठीकै थियो ।
आज पनि चालकले सधैं झैं बङ्गलाको मूल ढोका छेउमैं लगेर उनको सान्दार पजेरो रोकेको थियो । चालक त्यो विशाल पजेरोको ढोका खोलेर निकै बेरसम्म सतर्क मुद्रामा उभिइरह्यो । त्यसो गर्दा समेत आज उनले हतपति मोटरबाहिर निस्कने जाँगर देखाएका थिएनन् ।
“यसभन्दा अगाडि त कहिल्यै यस्तो भएको थिएन !” आज टोली नेता त्यसरी घर आएर पनि निकै बेर पजेरोबाटै ननिस्केको देखेर उसले सोच्यो “आज मानसिक र शारीरिक दुबै रूपमा निकै थाकेजस्ता छन् हाम्रा नेता ।”
हुन पनि नेताजी निकै बेर विशाल पजेरोभित्रै सुस्ताए । बडो सुस्त चालमा निकै बेरपछि मात्रै उनी बाहिर निस्के । उनको निधार पसिनाले भिजाएको देखिन्थ्यो । वातानुकूलित बङ्गलाभित्र पसिसकेपछि पनि उनको निधारमा पसिनाका सेता दाना ओभाएका थिएनन्, चम्चमाइरहेकै देखिन्थे । 
बङ्गलाभित्र भुइँ बैठकमा पस्नासाथ उनले आफ्नो शरीरलाई सोफामाथि असरल्ल बिसाए । दुबै हातले टाउको समातेर लामो निश्वास फाले । केही वर्षयता बोसो टम्म भरिएर अस्वाभाविक मोटो देखिन थालेको उनको शरीर सोफा भित्रैसम्म धस्सियो । 
“टोली नेतालाई यतिधेरै थकित र निराश त यसअघि कहिल्यै देखेको थिइन !” उसले फेरि मननै सोच्यो । हुन पनि उसले यसअघि आफ्नो टोली नेतालाई यस्तो अबस्थामा, यति निरिह कहिल्यै देखेको थिएन । टोललाई दशकौंदेखि हाँक्दै आएका अत्यन्त शक्तिसाली आफ्ना नेतालाई आज यस्तो दयनीय अवस्थामा देख्दा एक प्रकारले उसलाई दया पनि लाग्यो ।
“कमरेड, चिया मगाउनुहोस् त एक कप । आज साह्रै थाकेको छु !” आवाज पनि निकै थाकेजस्तो ! उनको आवाजमा पहिले जस्तो कुनै ओज थिएन । कहाँको पहाड थर्काउने उनको त्यो सिंह गर्जेजस्तै गरजदार आवाज, कहाँ आजको यो पर...., कतैबाट आएजस्तै कमजोर स्वर ! ठूलासाना विभिन्न विद्रोहहरूको नेतृत्व गर्दै आएका टोलीनेता कमरेडको स्वर आज आफैसँग पनि हारेजस्तो कमजोर लाग्यो उसलाई !
कति घामपानी र भोकप्यास खप्दै दशौं वर्ष टोल छाडेर कहिले जङ्गल र कहिले परदेशबास गरेका थिए उनले । कति समय त आदिम पुर्खालेजस्तै गुरिल्ला जीवन बिताउनु परेको थियो ! त्यसरी लामो कष्टसाध्य जीवनको अभ्यासबाट इस्पात बनेका थिए उनी । त्यस्ता नेता कमरेड आज यसरी यतिबिन कमजोर देखिएलान्, उसले कहिल्यै कल्पना गरेको थिएन । उसले कल्पना गरे पनि नगरे पनि अहिलेको यो यथार्थ थियो ।
“चियामात्रै कि, सँगै केही नास्ता पनि मगाउँ कमरेड !” उसले सोध्यो ।
“होइन, चिया मात्रै । केही खाने मनै छैन !” सायद उनी पहिले तातो चियाको चुस्कीले मन र शरीरको थकान पखाल्न चाहन्थे ।
चिया मगाउन टोली नेताको आधुनिक किचनमा जाउन्जेल पनि उसको मनमा अनेकौं कुरा खेलिरहेका थिए । हुन त उनी बाहिर जति बलिया देखिन्छन्, यथार्थमा भित्रबाट उति नै निफ्फर छन् भन्ने कुरा उतिबेला सशस्त्र आन्दोलनका बेलामा सुन्ने नगरिएको होइन । उनका टोलभित्रकै बिरोधीहरूले ‘उनी बाहिर आफूलाई जे देखाउँछन्, यथार्थमा त्यो होइनन्’ भन्थे । अहिलेको यो अबस्था हेर्दा उनका बारेमा गरिएको त्यो आलोचना पूरै असत्य रहेछ कि भन्ने लागेको थियो उसलाई ।
त्यतिबेला दबिएको आवाजमा भनेको सुनिन्थ्यो– बाहिर जति दरिला देखिन्छन्, भित्र त्यत्तिनै कमजोर छन् उनी । उनको बल भन्नु नै अरुलाई उपयोग गर्न गर्न सक्नु नै हो । अनि अलग अलग दुइवटा गूटलाई एकअर्काप्रति प्रयोग गर्न सक्नु उनको सामथ्र्य ! त्यही गुटीय प्रयोगमा उनी आफ्नो शक्तिको स्रोत आर्जन गर्दथे । त्यसरी नै आफ्नो पक्षमा बहुमत बनाइराख्न सक्षम बन्थे उनी । त्यतिबेला पनि कताकति चुहिएर बाहिर आएका यी कुरा पछि टोल र लिगलिगकोटकै नेतृत्वक्रममा पनि देखिन थालेका थिए ।  
त्यतिमात्र होइन, जङ्गलयुगमा अरु पनि गाइँगुइँ सुनिन्थे– कार्यकर्ताहरूलाई मर्न मार्न लगाएर उनी आफू भने आजका ठूला भनिने अरू नेतालाई समेत लिएर सुरक्षित ठाउँमा ऐसोआराम भोगिरहेका हुन्थे रे । त्यसैले विरोधीहरू भन्थे, उनको त्यो जङ्गलबास र गुरिल्ला जीवन अरुलाई देखाउनका लागि मात्र हो । भोग्नका लागि होइन ।
त्यतिबेला विहड कुनाकन्दरामा खेलिएका मर्नेमार्ने खेलमा हत्केलामाथि ज्यान राखेर भोकप्यास केही नभनी लागिरहेका ऊजस्ता हजारौं कार्यकर्तासम्म पुग्थे ती गाइँगुइँ । तिनलाई कुनै कार्यकर्ता सत्य ठान्थे, कुनैले एक कानले सुनेर अर्कोले उडाइदिन्थे । ऊजस्ता धेरै कार्यकर्ता दन्त्यकथाका धिरोदात्त नायक मानिएका त्यस्ता नेताहरू उनीहरूलाई यता भिडाएर आफू छिमेकीको आरामदायी मेजमानी खाइरहेका होलान् भन्ने कुरामा पत्यारै गर्नसक्दैनथे । त्यसैले त्यस्तो आलोचना धेरैले पटक्कै पत्याउँदैनथे । केही थोरैले पत्याउँथे, र भित्रभित्रै असन्तुष्टि प्रकट गर्थे । ऊजस्ता नपत्याउनेहरूका लागि त त्यो हल्ला आफ्ना महान् टोली नेतालाई नोक्सान पु¥याउन चलाइएको अनर्गल प्रोपोगण्डा मात्र थियो, सत्ताका गोयबल्सहरूले चलाएका प्रोपोगन्डा !
उसलाई त झन् त्यस्ता उडन्ते हल्लाको रतीभर विश्वास थिएन । त्यसैले यस्ता हल्ला सुनेर आफ्नो विश्वास डगमगाउन खोज्ने साथीहरूलाई समेत सम्झाउँथ्यो– “आफ्नो टोलीलाई जोगाउन र टोलीको आत्मबल जोगाई राख्न पनि प्रमुख नेताहरू सुरक्षित रहनु पर्छ । त्यसैले टोलले नै निर्णय गरेर सुरक्षाका लागि परदेशबासको सेल्टर रोजेको हुनुपर्छ । सुरक्षामा त ध्यान दिनै प¥यो नि, कसो । त्यसैले टोली नेता र अरु वरिष्ठ नेताहरूको सुरक्षा कहाँ राम्ररी हुन्छ भन्ने सोच्नु नेतृत्वको काम हो । टोलीको निर्णय अनुसार नै सुरक्षाका लागि लिइने प्रवासको आश्रयलाई अन्यथा ठान्नु हुँदैन, न त यस्ता कुरालाई लिएर बिरोधीले चलाएको हल्लामा लाग्नु नै राम्रो हुन्छ । यो पनि शत्रुहरूको एक प्रकारको आक्रमण नै हो । यस्ता कुराबाट विचलित हुने हो भने कसरी सफल हुन्छ यो हाम्रो महान् मुक्ति आन्दोलन ? त्यसैले विरोधीद्वारा चलाइएको यस्ता दुष्प्रचारलाई अधार बनाएर नेतृत्वपङ्क्तिको आलोचना गर्नु भनेको हामी पनि शत्रुले चलाएको प्रोपोगण्डाको जालमा फस्नु हो, बुझ्नुभो’कमरेड ! यसबाट महान् जनयुद्धलाई क्षति पुग्नुबाहेक केही लाभ हुँदैन । हामी क्रान्तिकारीहरू यस्ता कुरामा सचेत रहनुपर्छ ।”
तर अहिले.......ः ? दशौं वर्ष यिनै नेता कमरेडको निजी सुरक्षामा खटिँदा अहिले भने उसको त्यो पुरानो विश्वास केही खलबलिन थालेको छ । नेताहरूले देखाएका सपना टिप्न लड्दा लड्दै ज्यान गुमाएका साथीहरूलाई सम्झन्छ ऊ, कति सार्थक रह्यो त त्यो वलिदान ? त्यसो भए त्यतिबेला नेता कमरेडका बिरुद्ध चलाइएका हल्ला मात्र हल्ला थिएन त ? अहिलेका तिनै टोली नेताहरूको जीवनशैली र आचारव्यवहार देख्दा ऊसमेत यस्तै सोच्न थालेको थियो । ऊ र ऊजस्तै हिजो नेता कमरेडको पक्षमा चट्टानझैं उभिनेहरू पनि आफैंसँग यस्तै प्रश्न सोध्न थालेका थिए हिजोआज । हिजोकोजस्तो होइन, आज करोडौं रुपियाँको रास लाग्नसक्छ उनको र उनीहरूको एकै आदेशमा ! हिजोजस्तो शुभचिन्तकको सेल्टरमा मकैंभट्मास टोकेर दिन बिताउनु पर्दैन । विशाल बङ्गला र पजेरोका साथै पाँचतारे होटलकै जस्तो बनिसकेको छ उनीहरूको जीवनशैली !
“आध्यक्ष कमरेडलाई सन्चो भएन कि ? केही बेर आराम गर्ने हो कि त !” उनको त्यो अवस्था देखेर भन्यो ।
लिगलिगकोटमा विरोधी टोलका प्रतिस्पद्र्धी नेताहरूसँग पटक पटक गरिएका कुर्सी दौड र ती दौडमा प्राप्त निरन्तरको पराजयका कारण उनी आफूलाई अगाडिदेखि नै केही कमजोर ठान्न थालेका थिए । त्यसमाथि आफ्नै टोलीभित्रको शक्ति सञ्चय गर्ने खेलमा पनि उनीमाथि अनेकौं छिर्के हानिन थालेका थिए । आफ्नै टोलका डाक्टर बैद्यको थरीथरी सल्लाह सुन्दा सुन्दा दिक्क भैसकेका थिए उनी । अस्पतालका डाक्टरहरू भन्थे– तिमी साह्रै कमजोर भयौं, यस्तो कमजोर भएर कसरी टोलको नेतृत्व लिन्छौ ? अरुलाई छाडिदेऊ र भिटामिन खाएर आराम गरी बस । कहिले आयुर्वेदिक उपचारका बैद्य–कविराजजस्ता पण्डितहरू भिटामिन होइन, स्वर्णभष्म सेवन गरेर आराम गर्ने सल्लाह दिन्थे । उनीहरूको भनाइमा यस्तो कमजोरीमा कुर्सीको बसाइ हानिकारक हुन्छ । कहिले भने दुबै एकैमुख लगेर भन्थे– पथपहरेजमा बसेर आराम गर । नेतृत्व गर्ने अरु छँदैछन् नि ! यसरी आप्mनै टोलीमा समेत दरिलोसँग अडिन मुस्किल हुन थालेपछि  मानसिक रूपमा समेत केही थकित देखिन थालेका थिए । लिगलिगकोटका अनेकौं दौडमा कुनै परिणाम निस्किएन । अन्ततः प्रतियोगिताबाटै बाहिरिनु परेको थियो विचरालाई । बाहि¥याउन छिर्के हाल्नेमा आफ्नै भन्नेहरू पनि कम थिएनन् । यस्तो अवस्थामा निराश देखिनु स्वाभाविक थियो । अहिले त उनको सपनाको कुर्सी समेत आफ्नै भनिनेहरूबाट खोसिएको थियो ।
“होइन, केही भएको छैन...। सामान्य शारीरिक थकान मात्रै हो ।” उनले आश्वस्त तुल्याउन खोजे । सोचे, समान्य कार्यकर्ताका अगाडि किन आपूmलाई कमजोर देखाउनु ! उसैत बढी नै भावनामा बग्ने, कूटनीतिक हिसाबले बोल्न नजान्ने जस्ता आरोप लगाउने गर्छन् भित्र र बाहिर दुबैतिरका बिरोधीहरू । आफैंत्रिका बिरोधीहरूले बस्नखान दिएका छैनन् । यस्तोमा कमजोर देखियो भने त झनै पो दपेट्छन् ! त्यसैले भित्र जेजस्तो भए पनि बाहिर त दरिलो देखाउनै प¥यो नि !  
“थकान त हुने नै भयो नि कमरेड !” उसले सहानुभूतिको मलम लगायो । ऊ मनमनै सोच्दथ्यो– विचरा....। कहिले काहीँ दया पनि लाग्छ, यी लिगलिगे दौडका प्रमुख जाँचकी पनि कति निठुरी । बीचको बाटो खोजेर यिनैलाई थपक्क पूरा नम्बर दिएको भए के पो बिग्रन्थ्यो र । खेलै खत्तम हुन्थ्यो । तर के गर्नु र जाँचकीहरूको त कुरै छाडौं, आफ्नै सहयोगीहरू समेत बाउँठिएर पो ! कहिले को बाउँठिए, कहिले को । विचरालाई कहिल्यै सन्तोषले बस्न दिएनन् । मान्छेको जातै यस्तै, अर्कोले राम्रो लाएखाएको त देख्न सक्दैन भने सधैं शक्तिमा हालीमुहाली गरेको कसरी पो देख्न सकोस् ! 
विचरा लिगलिगकोट पसेदेखि नै उनले शक्तिआर्जनमा शीर्षाशन गर्दै आएका छन् । यस टोलका साथै लिगिकोटकामा समेत आसन जमाउन उनलाई कम कसरत गर्नु परेन । साम, दान, दन्ड, भेद कुन कुराको मात्र प्रयोग गरेनन्, उनले ? जहाँ जेको प्रयोग गरेर हुन्छ, त्यसैको प्रयोग गरेर यस कोटमा दरिलो आसन जमाएका थिए । हुन पनि यस टोलमा पसेदेखि नै शक्ति आर्जनका लागि आफ्ना र अर्का दुबैतिरबाट अनेकौं विरोध र व्यवधान बेहोर्नु परेको थियो । शक्ति सुरक्षणको त्यो सङ्घर्षंसँगै उनले आफूलाई लिगलिगकोट र कोटभित्रका बँकी गाउँबस्तीका पुराना टोली नेताहरूको अनुकरण गर्न थालेका थिए । जङगलको जीवनशैली र गाउँबस्तीका साना मुखियाहरूका बसउठको शैलीका निकै अन्तर थियो, पटक्कै केही मिल्दैनथ्यो । उनीहरूजस्तै बसउठ गर्ने अभ्यासको बानी पार्न समेत कठिन परेको थियो उनलाई । तर जङ्गल युगमा नै छिमेकी आतिथ्यका बेला धेरथोर अभ्यास गरेकाले मात्रै, नत्र कहाँबाट सक्नु र ? तर सुरुमा कष्टसाध्य लागेपनि छिटै रस लिन थालेको थिएन । छिमेकका जेठा दाइहरूले त्यतिबेला त्यो अभ्यासको कृपा नगरिदिएका भए आफूलाई त्यति छिटो यसरी रुपान्तरित तुल्याउन कहाँ पो सम्भव हुनथ्यो र ! हुन त यता हुँदो पसेपछि पनि जेठादाइहरूले कम सघाएका छैनन् । नत्र यताका लोभीपापीले काँ गरिखान दिन्थेर । यसरी धेरै छलाङका मार्नुपरेको थियो उनलाई । लामो समय सहयोगी रहेकाले उनका हर अभ्यास र एकपछि अर्को छलाङको ऊ पनि साक्षी थियो । उसलाई थाहा छ, अरु ठूला भनिने सबै नेताहरूले यो रूपान्तरण अभ्यासमा कम काँचुली फेरेनन् । यो रूपान्तरण यात्रा सर्पको काँचुली फेराइभन्दा बढी पनि रोमान्चक थियो, पुतलीको जीवनचक्रजस्तै ! पुतलीको प्युपाबाट झुसिलकिराको रूपान्तरण अर्थात मेटामोर्फोसिसभन्दा बढी रोचक । त्यसरी रुपान्तरित हुने क्रममा हिजोका वर्ग शत्रु आज निकटतम सहयोगी मित्र बनेका थिए । हिजो साम्राज्यवादी र बिस्तारवादी भनिएकाहरूसँग गाला जोडेर अङ्कमाल साटिए । तिनबाट हुनसम्मको सहयोग पाइने गरेको थियो । यसरी हिजोका कुनै शत्रु बाँकी थिएनन् आज । बरु हिजो आफूलाई आश्रय र शक्ति प्रदान गर्नेहरू नै शत्रुवत् व्यवहार गर्थे ! कहिले के, कहिले के भनेर कामै गर्न नदिने । त्यसैले उनीहरूलाई पो शत्रुवत् देख्न थालेका थिए नेताजीहरू ! सर्वाहाराहरूको जति नै पक्षधरता देखाए पनि टोली नेता स्वयम् हुनेखाने वर्गकोभन्दा उपल्लो शिखर आरोहणमा रमिरहेका देखिन्थे ।
त्यो देखेर ऊ सोच्ने गर्दथ्यो– आखिर उनीहरू पनि त मध्यमवर्गीय चिन्तनबाटै संस्कारित थिए क्यार ! तसर्थ मध्यमवर्गीय चिन्तनबाट पूर्ण मुक्तिको संभावना पनि त थिएन । उसले देखेको छ, मध्यमवर्ग  आफू अभ्यन्तरमा माथ्लो वर्गको जीवन शैली बाँच्ने सपना देख्छ । अनि त्यसको प्राप्तिका लागि माथ्लो वर्गको विरुद्ध तल्लो श्रमजीवी वर्गलाई उक्साएर हतियार बनाउँदछ । यो सबैतिरको वर्गसङ्घर्षको यथार्थ हो । हामी पनि यसबाट कहाँ अलग छौं र ! तल्लो श्रमजीवी वर्गको काँध चढेर सफलता पाएपछि तिनैलाई धोका दिई आफू माथ्लो त्यही शोषक वर्गको श्रेणीमा छलाङ मार्नु  मध्यमवर्गीय चरित्र नै हो नि । आफ्ना नेताहरू पनि यो यथार्थबाट कसरी अलग रहनसक्थे ? त्यसैले हिजो र आजको उनको जीवनशैलीमा सगरमाथाको टुप्पोदेखि तलको भुइँजत्तिकै गहिरो खाडल देख्न थालेका थिए ऊजस्ता सामान्य कार्यकर्ता ।
“अँ त कमरेड, के भन्दै थिएँ म ...?” यो नयाँ लिगलिगकोटे दौड र टोलभित्रको ङ्यारङुर सुरु हुनु अगाडि उनले एक दिन हिंड्दाहिंड्दै टक्क अडिएर सोधेका थिए । टलक्क टल्किने चिल्लो भव्य मोटरबाट ओर्लिएर आफ्नो स्वागतमा लामबद्ध कार्यर्ता तर्फ हेर्दै निस्किएको थियो त्यो प्रश्न । रातोपिरो रोबिलो अनुहार र कदकाठीका नेताकमरेडको अनुहारमा त्यतिबेला पूर्ण सन्तुष्टि थियो ।
त्यो देखेपछि उसलाई लागेको थियोे– हिजो त यस्तो थिएन ! हर कुरामा असन्तुष्ट देखिन्थे उनीे । समाजको कुनै पनि व्यवस्था प्रति सन्तुष्ट थिएनन् । बाउबाजेको अलिकति भएको छाला टोलीको नाउँमा सुम्पिएर संसार बदल्ने शपथ खाँदै उनी यस क्रान्तिकारी टोलमा होमिएका थिए । त्यतिबेला उनले सानोतिनो प्राप्तिमा चित्त बुझाउने कुरै थिएन । जेमा पनि आमूल परिवर्तनभन्दा तलको कुरै गर्दैनथे । त्यतिबेला ऊजस्ता धेरैका लागि उनको चरित्र, जीवन, जगत र राजनीतिप्रतिको आदर्शपूर्ण अडान, राष्ट्रियताप्रतिको स्पष्ट दृष्टिकोण पे्ररणा बन्ने गर्थे । तिनै कुराबाट प्रभावित भएर र उनकै प्रेरण पाएर ऊजस्ता सयौं कार्यकर्ता लिगलिगकोटे परिवर्तनमुखी आन्दोलनको अग्निमा आफूलाई समिधा बनाएर होमिएका थिए । त्यतिबेलाको उनको गाम्भीर्य, आगो ओकल्ने क्रान्तिदीक्षा, र वर्गीय पक्षधरता प्रतिको दृढताबाट ऊ आफैं पनि अत्यन्त प्रभावित थियो । तर आज.....कति बिन बदलिएका देखिँदैछन् यी हिजोका दन्त्यकथाका धीरोद्दात्त झैं लाग्ने नेताहरू ! कुनै कुरामा साम्यता देख्दैनथ्यो ऊ । उनका ती सबै कुरा क्रमशः यशऐस्वर्य र सत्तालिप्साका शकुनी पासामा छोपिँदै गएका थिए । नजिकैबाट देखेको थियो उसले उनमा आएका यी परिवर्तनहरू ! त्यसैले ऊ कहिलेकाहीँ अलमलिने गथ्र्यो– आजका यी यथार्थ हुन्, कि हिजोका ती परिवर्तनकामी नेता ? के त हिजोको वलिदान उनी आप्mनै र अफूजस्तै केही माथ्ला तहका नेताको आजको प्राप्तिका लागि मात्र थियो ? मात्र उनलाई यो ठाउँमा पु¥याउने सिँढी मात्र थिए ऊजस्ता लाखौं सीमान्तीकृत श्रमजीवीहरू ?   
“नेता कमरेड, हजूर कार्यकर्ताभित्रको क्रान्तिकारी धारलाई साँध लगाइनै रहनुपर्छ, त्यसमा खिया पर्न दिनुहुन्न मर्जी हुँदैथियो ।” उसले रुपान्तरित टोली नेताकै परिवर्तित भाषाको प्रयोग गरेर अगाडि भन्दै गरेका कुराको सम्झना गराइदिएको थियो ।
शहर पसेदेखि नै उनले आफ्नो टोलीको राजनीतिक अभ्यास र रणनीति दुबैमा फेरबदल गरेका थिए । राजनीतक दर्शन उही छ भन्थे नेताहरू, तर त्यो मात्र सार्वजनिक भाषणमा कार्यकर्ता थामथुम पार्ने सामान्य सूत्रमात्र थियो । शहरी, अझ हिजो दुत्कारेका सामन्ती दर्बारी र तिनकै भाषा तथा जीवन शैलीलाई अवलम्वन गर्दै त्यसैलाई शहरी सत्ताकब्जाको हतियार बनाउने टोलको अबको नयाँ नीति थियो । टोली नेता लगायत सबै ठूला नेताहरू त्यसपछिका प्रशिक्षणहरूमा आफ्ना टोलका कार्यकर्तालाई पटक पटक यिनै कुरा बुझाउन व्यस्त थिए ।
“सामन्ती दर्बारी र तिनकै भाषा तथा जीवन–शैलीलाई शहरी सत्ताकब्जाको हतियार बनाउने भन्दाभन्दै कतै हामी आफू र आफ्नो टोललाई नै आत्मसमर्पणको अवस्थामा पु¥याउने त होइनौं । कतै यो अभ्यास आत्मघाती गोलजस्तै उनीहरूमैं समाहित गराउने साधन बन्यो भने नि ?” कोही कोही नेता कार्यकर्ता झिनो आशङ्का प्रकट गर्नेगथे । ं
“होइन त्यस्तो हुँदैन, हामी त्यसो हुन दिँदैनौं ! यही रणनीतिद्वारा हामीले सतर्कतापूर्वक हिजोका सत्तासीन सम्भ्रान्त वर्गका प्रभावशाली घरानाहरूलाई हाम्रैे क्रान्तिकारी स्प्रिटमा फ्युजन गराउनु पर्छ । यही महान् उद्देश्यबाट प्रेरित र निर्देशित छ हाम्रो यो नयाँ रणनीति । त्यसैले यो पलायन र आत्मसमर्पणबादको प्रश्न होइन । त्यस्तो ठान्ने खालका विश्लेषण कतैबाट सुनिएमा त्यो टोलबिरोधी षडयन्त्र मानिने छ । तपाइँ सबै त्यस्ता भनाइको प्रतिवादमा उत्रनुपर्छ, बुझ्नुभयो कमरेड !” नेता कमरेडहरूको त्यति प्रष्ट भाषामा निर्देशन प्राप्त भएपछि ऊजस्ता कार्यकताले अझै अविश्वास गरी प्रश्न उठाउने आँटै पो कताबाट गर्नसक्थे र !
ऊ र ऊजस्ता सामान्य कार्यकर्तालाई भने टोलीको त्यो नयाँ नीति अनुसार आफूलाई ढाल्ने काम त्यति सजिलो थिएन । हिजोको त्यो सर्वाहारा प्रकृतिको जीवनशैलीबाट आजको शासकीय शैलीमा रूपान्तरित हुनु ऊजस्ता कार्यकर्ताका लागि कम रोमाञ्चक अभ्यास थिएन । त्यो नयाँ जीवनशैलीको अनुसरण नेताहरूका लागि कति कठिन रह्यो, उसलाई थाहा भएन । तर ऊ अनुमान गर्नसक्थ्यो– हिजोको सङ्घर्ष कालमा छिमेकी टोलको आतिथ्यभोगको अभ्यासले अहिलेको यो रुपान्तरण अभ्यासलाई निकै मद्दत ग¥यो होला ! जे होस्, आफ्ना नेता कमरेडको आफूलाई चाँडै नै परिवर्तन गर्नसक्ने क्षमता देखेर ऊ अत्यन्त प्रभावित थियो ।
“हो, ठीक भन्यौ । कार्यकर्तामा बढी सुखसयलको बानी बस्न थाल्यो भने टोल कमजोर हुन्छ । त्यागको भावना हराउँदै जान्छ । अहिले हामी सत्ता सञ्चालनको अभ्यास गर्दै छौं, दौडको राजनीति सिक्दै छौं । यस क्रमा विरोधीको रहनसहन, भाषा भेष र जीवनशैलीमा प्रवेश गरेर त्यसैबाट ती बिरोधीलाई परास्त गर्दै महान् श्रमजीवी जनताको अन्तिम युद्धमा विजयी बन्ने हाम्रोे महान् यात्रा भर्खरै प्रारम्भ भएको छ । त्यस्तोमा कार्यकर्ताको एउटा ठूलो पङ्क्तिलाई हिजैको कठोर जीवन शैलीको अभ्यास गराई राखेर क्रान्तिकारी धारलाई पनि धारिलो बनाइराख्नु पर्छ, बुझ्नुभो’ कमरेड ! कार्यकर्ताभित्रको क्रान्तिकारी धारलाई साँध लगाइनै रहनुपर्छ, मार्नुहुन्न...।” सिलसिला टुटेको अघिको वार्ताक्रम जोड्दै लामै संवाद बोलेका थिए उनले ।
हो यही दुई लाइन नीतिमा टोल चलेको लामै समय भइसकेको थियो । यही अभ्यासको फलस्वरूप टोलभित्रै दुईवटा वर्ग तयार हुँदै थियो । त्यो टोल भित्रको वर्गभेदलाई लिएर चेतनशील कार्यकर्ता केही असन्तुष्टि प्रकट गर्थे । केही नेता त्यसमा साथ दिएजस्तै गर्थे, तर त्यो पनि गूटगत शक्तिआर्जनको हतियारभन्दा अगाडि गएको देखिँदैनथ्यो । त्यही झिनो मात्रामा देखिन थालेको असन्तोष दबाउनैका लागि  पनि त्यतिबेला कार्यकर्ताहरूमा क्रान्तिकारी धार लाउने प्रशिक्षणहरू लामै चल्न थालेका थिए । 
“खोइ....चिया आएन कमरेड ?” नेताकमरेडको आवाजले उसलाई विगतका स्मृतिबाट फेरि एकपटक वर्तमानको यथार्थमा ओरालेको थियो । हुन पनि चिया ल्याउन समेत निकै समय लगाएको थियो आज भान्छेले ।
लिगलिगकोट भित्रको यो मात्र होइन प्राय सबै टोलमा यस्ता कुर्सीदौडका खेल चलिरहन्थे । खेलले कहिले यता उच्चता अर्थात क्लाइमेक्स प्राप्त गथ्र्यो, कहिले उता । कुर्सी दौड पनि यो नै पहिलो थिएन । न त पहिलो कुर्सी तान्ने खेल थियो यो । ती सबै खेल बारम्बार भइ नै रहन्थे र सधैँ नै सान्दार र मनोरञ्जनपूर्ण हुनेगर्थे । प्रतियोगीहरू आफ्नो विजय सुनिश्चित गर्न अरु प्रतियोगीलाई कहिले छिर्को हाल्थे, कहिले धोबीपाट कस्थे । त्यस्ता खेलमा कोही असाध्ये सिपालु हुन्थे, कोही अलि कम । कुस्तीको दाउमा प्रतिद्वन्दीलाई धोवीपिटाइ गर्नमा कुनै यत्न बाँकी राख्दैनथे । प्रतिस्पद्र्धीमाथि हरप्रकारका साम, दान दण्ड, भेदको प्रयोग गरिन्थे । आफ्नो जित सुनिश्चित तुल्याउन जे पनि गरिन्थ्यो, यो र ऊ भनिन्नथ्यो । त्यो शक्ति खोस्ने खेलको प्रयोगमा कोही प्रतिस्पद्र्धीका घर भाँड्थे, कोही फुटाउँथे । कोही कसैलाई विदेश सयरको आनन्द लुटाउँथे, कोही गड्डी नै गड्डीले भरिएका ब्रिफकेस कोसेली पठाउँथे । जे होस, खेलको देखाउने केही नियम भएपनि नदेखाइकनै जसले जति धेरै नियम तोड्न सक्यो ऊ त्यति नै बहादुर ठहरिन्थ्यो । बढी नियम तोड्नेले नै पारितोषिकमा सत्ताको वरमाला प्राप्त गथ्यो । यस्ता काममा खर्चपानी जुटाउन गरिने कुनै पनि काम नराम्रा र बेनियम ठानिँदैनथे ।
ऊ सम्झन्छ, त्यतिबेलाको दौड प्रतियोगिता । कुर्सीको खेल सान्दारसँग विभिन्न चरणमा प्रवेश गर्दै गयो । सबै प्रतियोगिताको तामझाम विज्ञापन मोडल छान्ने बहुराष्ट्रिय निगमद्वारा प्रायोजित सुन्दरी प्रतियोगिताको भन्दा कुनै अर्थमा फरक थिएन । केही मामिलामा अलग्गै विशेषता थिए यसका, केहीमा केही समानता ! त्यो विज्ञापन बजारमा लीलामीका लागि बढाबढलाई नै सौन्दर्य ठान्नेहरूको चमकदमकपूर्ण प्रतियोगिता थियो, यो सत्ता ताजका लागि गरिने लिगलिगे दौड । आफ्नो शिरको ताज कसैले जवर्जस्ती खोसेको आरोप लगाउँदै प्रदर्शन गरिएको लामैं बालहठरूपी कचकच सुन्दासुन्दा वाक्क भएका पूर्व ताजधारीले ताजपोस र कुर्सी दुबै खन्याइदिएदेखि नै सुरुभएको थियो दावेदारहरूबीचको यो लिलिगे सत्तादौड ! बालहठले मुकुट शिरमा पुग्न सक्दैनथ्यो, त्यसका लागि प्रतियोगिता जित्नै पथ्र्यो, अरुको समेत साथ पाउनै पथ्र्यो । त्यसैले जति गर्दा पनि समस्या जहाँको त्यहीँ थियो । जेजति नाटक गरे पनि प्रतियोगिताको नतिजा हेर्ने न्यायाधीशहरूको निर्णय बेगर मुकुट खोसेर लाउ सकिँदैनथ्यो ।
जे होस, भरपुर मनोरञ्जन पाइए पनि लिगलिगकोटका जनता भने ती पुराना खेलबाट सन्तुष्ट थिएनन् । न त उनीहरूले सुखचयन नै पाउन सकेका थिए । त्यसैले उनीहरू त्यो पुरानो चलन छाडेर नयाँ चलनको सुरुआत गर्न भनिरहेका थिए । उनीहरू भन्थे– सबैले सबै कुरा मिलेर गर ! तर मुखले लिगलिगकोट बासीलाई खुसी पार्न मिल्न खोजेजस्ताो देखाए पनि भित्री मनमा उनीहरूको मिल्ने चाहना पटक्कै देखिँदैनथ्यो  ।
सुरुदेखि नै मिलेर जाऊ भन्ने लिगिलिगकोटे आदेशलाई कसैले सुनेन । आखिर कोटको सुखशान्तिका लागि कोही न कोही मुखिया त छानिनु नै पथ्र्यो । त्यसैले लिगलिगकोटेले पहिलोपल्ट यिनै ठूलाटोले नेतालाई मुखिया छानेका थिए । उनीहरूको सोचाइ थियो– ठूलाटोले मुखिया माझाटोले र पुछारटोले नेतासँग सरसल्लाह गरेरै अघि बढ्लान् । त्यति मात्र होइन, कोटको शुख, शान्ति र उन्नतिका लागि माझाटोले र पुछारटालेले पनि राम्रै सघाउन, यो उनीहरूको सोचाई थियो । तर न ठूलाटोले मुखियाले मिलेर जाने कुनै चेष्टा गरे, न अरुले नै दिलैदेखि सघाउने काम गरे । ठूलाटोले मुखियाले आफूलाई सर्वशक्तिमान ठानेर आफूखुशी गर्न थाले । त्यो देखेपछि अरुले पनि बिस्तारै साथ छाड्दै गए । लिगलिग कोटवासीले मिलेरै कोटको काम गर भनेर फेरि पनि नसम्झाएका होइनन् । तर जति बूढो भए पनि बाघले शिकार गर्न छाड्दैन भने झैं, ठूलाटोलेको बानीमा परिवर्तन आएन । जति सम्झाए पनि नमान्ने, अरुलाई गन्दै नगन्ने ! सबैतिर कित्ताकाट । त्यो मनोविज्ञानमा अरुको कुरा सुन्ने कुरै भएन । भित्रकाको कुरा सुन्नै परेन, बाहिरकालाई थामथुम पार्ने सूत्रमा जेठा मुखिया पहिलेदेखि विशारद नै थिए । घुक्र्याउनु परे विस्तारवाद र साम्राज्यवादको क्षेप्यास्त्रभेदन गरिदियो, फकाउन परेमा सहयोगी मित्र शक्तिको पाउमा नरम तेलको मालिस लगाइदियो ! तर कति दिन चल्थ्यो र आखिर त्यसरी ? यसैले ठूलोटोले जेठा मुखिया कुर्सी छाड्न वाध्य भए ! आख्रि केही नलागेर बीचैमा पुच्छर लुकाउँदै बाहिर निस्केका थिए ठूलाटोले जेठा मुखिया । त्यपछिका दौडहरूमा त उनी र उनको टोली झनै पछि पर्दै गयो । कुसी दौडको प्रतियोगितामा पनि केही लागेन, दर्जनौं पटकको दौडमा पसिना बगाउँदा समेत आज्जु भेट्न सकेनन् उनले । आखिर हत्तु भएरः प्रतियोगिताबाटै बाहिरिएको घोषणा गरे ।
कति परिश्रम गरे, के मात्र गर्न बाँकी राखेनन् प्रतियोगिताको परिणाम आफ्नो पक्षमा पार्न । सम्झँदा पनि कहाली लाग्छ ! यो प्रतियोगिता सुरु गराउनै कति पसिना बगाउनु परेको थियो । त्यसपछि विजयी बन्न आवश्यक बलबुता र सामदाम दण्डभेदले नपुगेर फुटनीतिको समेत यथासम्भव शक्ति लगाए भरपुर उपयोग गर्नु परेको थियो । तर केही लागेन !
त्यो दौडबाट फिर्ता हुनासाथ त उनका पक्षमा रहेका उनका आफ्नै समर्थक समेत अर्कै छाता ओढ्न पुगिहाले नि !
“त्यतिबेलै हजूरले टोल मुखियाको कुर्सी छाड्न नहुने !” केही बेरको विश्रामपश्चात टोली नेताको अनुहारमा अलि अलि ताजापन देखियो । त्यही देखेर पुराना कुरा सम्झँदै उसले सहानुभूति देखाएर भन्यो “हाम्रो टोलको चलनै नराम्रो, सत्ताबाट बाहिरिइएपछि आफ्नैले पनि खोइरो खन्ने ! नेता कमरेडले लिगलिगकोटको मुखिया पद नछाडेको भए अहिले आफ्नैले यसरी साथ छाड्दै जान्थे र !” 
“हुन त हो,...तर के गर्नु । त्यतिबेला घुक्र्याउँदा बढी पाइएला भन्ने लाग्यो !” उनको स्वर यतिबेला पश्चातापमा डुबेझैं सुनियो । लाग्थ्यो, योे स्वीकारोक्ति वास्तवमैं उनको इमान्दार अभिव्यक्ति थियो !

सरल भइकन पनि अत्यन्त गहन व्यक्तिका धनी भवानी दाइ !

(भानु अङक १४५, असोज–कार्तिक २०६८, भवानी घिमिरे विशेषाङ्कमा प्रकाशित)

सुरु कताबाट गरौं ? भवानी दाइसँगका थोरै भए पनि मेरा मानस विबम्बमा सम्झनाका बहुमूल्य क्षणहरू छन् । मेरो भवानी दाइसँग त्यतिबिन लामो र निरन्तरको बसउठ हुन पाएन । केही भए पनि त्यस्तो पहिलो बसउठ, भेटघाट र सरसङ्गतको अवसर २०४५ सालको साझा प्रकाशन सञ्चालक समितिका लागि भएको निर्वाचनले जुटाएइदिएको थियो । त्यसअघि भवानी दाइसँग सामान्य परिचय थियो । तर सँगै हिँड्ने र नजिकबाट सङ्गत गर्ने अवसर भने पाएको थिइन । उत्साहको  साहित्यिक गोष्ठी, साहित्यिक पत्रकार सङ्घको आयोजनामा हुने गरेका बनभोज र अन्य गोष्ठी–कार्यक्रम आदिमा उहाँसँग छिटपुट भेट हुनेगथ्र्यो । ती भेट मात्र अल्प र औपचारिक थिए ।
उहाँका बारेमा दन्त्यकथाजस्तै अनेकौं कुराहरू सुनिन्थे । उहाँको खाना प्रेम, मधुरस प्रेम, जहाँ बस्यो, जहाँ पुग्यो त्यहीँ रमाउने रमाउने फक्कड स्वभाव आदि आदि । उहाँका पछिल्तिर यस्तै अनेकौं कुरा रस लिई लिई सुनाइन्थे, उहाँका अन्तरङ् भनिने मित्रहरूबाटै ! यस्ता भवानी पुराणमा अरुका लागि मरिमेट्ने बानी र अफूपनि अरुबाट त्यस्तै निःस्वार्थ व्यवहारको अपेक्षा राख्ने साधुचरित्रका बारे कमै चर्चा हुन्थे । नजिकबाट आनी बानी नपाउन्जेल त त्यस्ता कुरा सुन्दा हामी पनि राम्रै रस लिन्थ्यौं । तर जब भवानी दाइलाई नजिकबाट जान्दथ्यौं, ती सबै कुरामा अतिरञ्जनाका बाक्लै लेप लगाएका हुन्थे भन्ने बुझ्न कठिन पर्दैनथ्यो । ती चर्चामा उहाँलाई कतै खञ्चुवा पात्रका रूपमा अतिरञ्जित वर्णन हुन्थे, कतिमा दन्त्यकथा र मिथकीय पात्रका अतिमानवीय चरित्र र पात्रका रूपमा चित्रित गरिन्थे । त्यसैले उहाँका बारेमा सुनिने ती अधिकांश आख्यानमा म भवानी दाइभित्रको एउटा सशक्त द्रष्टा व्यक्तित्व र मान्छेलाई सामाजिक संरचनाको सबैभन्दा तल्लो धरातलमा रहेर श्रम, स्वतन्त्रता र मानवको पक्षमा निरन्तर समर्पित आम मान्छेका पक्षधरतामा सदा चिन्तनशील भवानी घिमिरेलाई मात्र विदूषकीय चरित्र र स्वरूपमा प्रचारित गर्ने कसरत नै बढी देख्ने गर्दथेँ ।
भवानी दाइसँग त्यस्तो खालको अन्तरङ्ग सम्पर्कमा नरहे पनि नेपाली साहित्यको विद्यार्थी हुनुका साथै आफू पनि सानैदेखि केही लेख्ने भएकाले उहाँको कविता र अझ प्रभावशाली वाचन शैली अर्थात् रिसाइटेनसँग अपरिचित थिइन । त्यति बेला वाचन शैलीमा भवानी घिमिरे र तुलसी दिवस निकै चर्चित थिए । त्यसैले धेरै कविहरू मञ्चमा कविता वाचन गर्दा उनीहरूका वाचन शैलीको अनुकरण गर्ने निकै प्रयास गर्थे ।
वि.सं.१९७७ असोज नवरात्र चौथीका दिन विराटनगरको एटा सम्पन्न अर्थात् मझौलो खालको जमिन्दार परिवारमा जन्मिएका भवानी दाइ सानैदेखि विद्रोही स्वभावका थिए रे ! यसरी भवानी दाइको विद्रोहको प्रथम भूमि परिवारभित्रैको सामन्ती व्यवहार बन्न पुग्यो । उनी घरका सबै सुखसुविधा त्यागेर त्यही विद्र्रोही जीवन बिताउन थाले कहिले नेपाल, कहिले वनारस गर्दै । बनासर प्रवासमैं उनले बीएसम्मको अध्ययन पूरा गरे । यी केही सुनेका र केही पढेका कुराले ममा भवानी दाइप्रति सुरुदेखि नै श्रद्धा र आदरको भावना विकसित भयो । त्यसैले निकटको परिचय पाउनुपूर्व नै भवानी दाइ मेरा आदरणीय थिए, श्रद्धेय थिए र थिए प्रेरणास्पद व्यक्तित्व !
विद्यार्थीकालमा वनारसबाटै लेखन प्रारम्भ गरेका भवानी दाइको पहिलो रचना उनकै भनाइमा “दो मित्र” शीर्षक हिन्दी रचना हो । नेपालीमा प्रकाशित पहिलो रचना युगावाणीको वर्ष ५ अंक ६ मा प्रकाशित “समता” थियो । यो उहाँको पहिलो निबन्ध रचना हो भने पहिलो कविता “नारी” (२०१०) । उहाँको पहिलो कथा “विधवा” पनि युगवाणीमैं प्रकाशित भयो । भवानी दाइ मूलतः कविका रूपमा स्थापित मानिनु भए पनि उहाँका शुरुका प्रकाशित कृति कथा सङ्ग्रह थिए । “आत्मज्वाला” (२००९) र “नानी” (२०१३) उहाँका सुरुका कथा सङ्ग्रह हुन् । उहाँले “माक्र्स र माक्र्सवाद” (२०२६) का साथै “माओत्सेतुङ बारेको जीवनी” समेत अनुवाद गर्नु भएको देखिन्छ । “महानन्द जीवनी” र “राष्ट्र र राष्ट्रियता” उहाँका अन्य कृति हुन् । “स्मृतिका रेखाहरू” (२०४५) उहाँको चर्चित कविता सङ्ग्रह हो । भवानी दाइको व्यक्तित्व र लेखन बहुमुखी रहे पनि उहाँको परिचय भने विशेष गरी वरिष्ठ कवि र साहित्यिक पत्रकारका रूपमैं बढी चर्चित र प्रतिष्ठित रहन पुग्यो । कवितामा सरल भाषा–शैली र शक्तिशाली भाव तथा बिम्बको प्रभाव उहाँका विशेषता हुन् । यिनैका माध्यमबाट पाठक र स्रोताको मनमा झ्वाम्मै प्रभाव पार्ने भवानी दाइको आफ्नै शैलीगत विशेषता रहेको छ । प्रगतिशील–प्रगतिवादी लेखनमा अग्रणीस्थान राख्ने भवानी दाइ यस धाराका अग्रज व्यक्तित्व हुन् । साहित्यिक पत्रकार सङ्घका संस्थापक अध्यक्ष भवानी दाइ “प्रगतिशील लेखक सङ्घ”का सल्लाहकारको गरिमामय जिम्मेवारीमा समेत रहनुभयो । यिनै योगदान स्वरूप उहाँले “साहित्यिक पत्रकारिता पुरस्कार” (२०४५), “गणेश स्मृति पुरस्कार” (२०५१), “गोरखा दक्षिण बाहु तेस्रो”, “राजवंशी साहित्य पुरस्कार तथा अभिनन्दन” २०५० जस्ता पुरस्कारका साथै “देवकोटा स्मृति भवन समिति” २०४०, “झापाली समाज” २०४५ आदिबाट सम्मान प्राप्त गर्नुभयो । जीवनको अधिकांश समय यायावरीमा फक्कड जीवन विताउने विशिष्ट व्यक्तित्व भवानी घिमिरेले जीवनको लगभग अन्तिम कालखण्डमा कुमारीगाल, चावहिलमा सानो बास जोड्नुभएको थियो । भएको पैत्रिक जमिन्दारीलाई समेत लात हानेर सङ्घर्षमय जीवनलाई पूजा गर्दै आएका भवानी दाइको अभीष्ट घरजग्गा आदि भौतिक सम्पत्ति र सुख सयलको प्राप्ति पटक्कै थिएन । असल मान्छेका रूपमा बाँच्ने अभ्यासमैं समर्पित भवानी घिमिरेको जीवन समाज परिवर्तनका निमित्त विभिन्न कालखण्डका आन्दोलनका नेतृत्वमा नै बित्यो, चाहे त्यो बुट पालिस होस् चाहे गणतान्त्रिक आन्दोलनका पक्षमा भएको कालो पट्टी आन्दोलन । साहित्य जीवनजस्तै हुनुपर्छ, जीवनलाई उठाउने हुनुपर्छ भन्ने विश्वास गर्ने भवानी घिमिरेको समग्र जीवन नै जीवनलाई अग्रगामी मार्गमा उठाउने साहित्यको लेखन–प्रबद्र्धनमा बित्यो । वाल्यकालमैं आफ्नै घरभित्रको सामन्तवाद विरुद्ध विद्रोह गर्ने घिमिरे नेपाली साहित्यको प्रगतिशील आन्दोलनका समेत अत्यन्त प्रेरक व्यक्तित्व हुन् । 
लेखन, साहित्यिक पत्रकारिता र सक्रिय आन्दोलनको नेतृत्वगरी भवानी दाइले तिनैवटा  मोर्चाबाट उत्तिकै सशक्त र प्रभावकारी ढङ्गमा परिवर्तनमुखी सांस्कृतिक–साहित्यिक आन्दोलनलाई लामो सयसम्म हाँक्नुभयो । भानु मासिकको सम्पादन–प्रकाशन, साहित्यिक पत्रकारसङ्घ, र सडक कविताक्रान्ति–२०३६ आदिको प्रत्यक्ष–परोक्ष नेतृत्वमा भवानी दाइ मूल केन्द्रमा हुनुहुन्थ्यो । यो आन्दोलनले साहित्यलाई राजनीतिक परिवर्तको सहयोगीकारूपमा प्रत्यक्ष सहयोग मात्र नपु¥याएर भूपि शेरचनको सरल, सहज र संप्रेष्य काव्य लेखनबाट दिशान्तर हुँदै क्लिष्ट काव्यशैलीमा दिग्भ्रमित हुन पुगेको नेपाली कविता लेखनलाई पुःन सरलतातर्फ मोड्ने काममा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको थियो । यति मात्र होइन कवितालाई आम मानिससँग जोडेर आम मानिसको जीवनवादी सङ्घर्षमा साहित्यको प्रत्यक्ष सरोकार समेत सिद्ध गर्न पनि सघायो । यस अभियान अन्तर्गत भवानी दाइले यस अघि नै झापाबाट भोक कविता लेखनको आन्दोलन सुरु गरिसकेका थिए ।   
नेपाली सांस्कृतिक आन्दोलनका यति महत्वपूर्ण हस्ती भवानीदाइसँग लामो समयसम्म मेरो निकटतम सम्बन्ध रहन सकेन । त्यसको प्रमुख कारणमा मेरै सङ्कोची स्वभाव थियो । म आफैं उहाँसँग घनिष्ट भएर नजिकिन सकेको थिइन, न त त्यति अन्तरङ्ग खालको भेटघाट र कुराकानी नै हुन सकेको थियो ! त्यत्तिकैमा २०४५ सालमा साझा प्रकाशनको सञ्चालक सदस्य निर्वाचन हुने भयो । साझाको चुनाव मूलतः प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिक समूहको शक्तिपरीक्षणका रूपमा चर्चित हुने गथ्र्यो । त्यतिबेलासम्म चावहिलभन्दा यताको मत लगभग निर्णयक हुनेगथ्र्यो र यस क्षेत्रको भोट भनेको बहुमत वामप्रगतिशील भोट नै थियो । अहिले त्यो गणित र समीकरणमा फेरबदल आइसकेको छ, तर त्यतिबेलासम्म यो नै सत्य थियो । मित्र विमल निभा अघिल्लो निर्वाचनबाट निर्वाचित सदस्य हुनुहुन्थ्यो । विमलजी र अन्य साथीहरूकै सल्लाहमा त्यस पटक म उम्मेद्वारा बनेको थिएँ । भनिहालेँे, साझाको चुनाव काङ्ग्रेस र कम्युनिस्टबीचको शक्ति परीक्षण नै मानिने हुँदा यसमा प्रजातान्त्रिक र प्रगतिशील साहित्यकारहरू समेत पुरै ध्रुवीकृत हुने गर्थे । तटस्थ केही र विभिन्न कारणले अभिन्न रहेका केही बाहेक सबैमा यो ध्रुवीकरणको मनोविज्ञानले काम गथ्र्यो । यो सैद्धान्तिक ध्रुवीकरणका अतिरिक्त कतिलाई चुनावका नाउँमा उम्मेद्वारले गर्ने खर्च र गराउने खानपानले आकर्षित गथ्र्यो, कतिलाई के ले । अनि कतिलाई जतीय–भाषिक साम्प्रदायिकताको सीमाले आफ्नो बन्धनमा पाथ्र्यो । त्यो अबस्थामा मेरा प्रतिद्वन्दी कृषि विकास बैकका अधिकृत एकजना जोशी थिए र त्यहाँ साझा प्रकाशनको निर्वाचनमा प्रभाव पार्न सक्ने साहित्यकारको एउटा झुण्ड नै थियो । त्यही झुण्डको चुनावी रणनीति अनुसार ती प्रतिनिधिलाई कहिल्यै वितरण नगरिएको पुरस्कार त्यही बेला घोषणा गर्न लगाइयो, उनलाई रातारात महान् साहित्यकार सावित गराउने अनेकौं कसरतहरू भए र त्यतिबेलाका साहित्यिक महारथिहरू धेरैलाई उनका पक्षमा खुलेरै बोल्न लगाइयो । अर्थात् यो सबै कुराले निर्वाचनमा उनको स्थान बलियो देखिँदै गयो । यो देख्दा सुरुमा त विमल निभा, श्यामल, राजव आदि साथीहरू चिन्तित पनि देखिनुभयो–उता हेवीवेटहरूको जमात छ । हामी सीमित । कतै हारिने त होइन चुनाव ? कहाँ  प्रतिद्वन्दीप्रतिको त्यो हेवीवेट समर्थन र उनको गतिवान विलिस हो कि के हो जिपमा सर्र गुड्दै पिकनिकको मुडमा भइरहेको चुनाव प्रचार ! कहाँ आफ्नो ९० सीसीको टुर्टुरे होन्डा मोटरसाइकलमा मस्वयम् र धेरैजसो मित्र विमल निभा अनि कहिले काहीँ राजव, श्यमालको पालोफेरोको साथ ! सहयोगको अपेक्षा उतापटि समेत रहेपनि मित्र ज्ञानुवाकरले सकेको सहयोग गरे । तर पनि कति मात्रै भ्याउने टुर्टुरे होन्डा मोटरसाइकलमा ? जे होस् हामी त्यही टुर्टुरे होन्डा मोटरसाइकलमा सकभर मतदाताको घरघर पुग्ने प्रयत्न गरिरह्यौं ।
त्यही बीच भवानी दाइको सहयोग बिना हाम्रो युद्ध मोर्चा बलियो नहुने भएकोले उहाँको सहयोग लिने कुरामा हामीबीच सल्लाह भयो । सुरुमा विमलजी र म गयौं क्यारे भवानी दाइलाई भेटेर सहयोगको लागि अनुरोध गर्न । उहाँले सहजै र निःस्वार्थ रूपमा हाम्रो अनुरोध स्वीकार्नुभयो र अनि सुरुभयो भवानी दाइ र मेरो टुर्टुरे यात्राको अर्को चरण । यो नै मेरो उहाँसँगको नजिकको सम्पर्क र सम्बन्धको प्रारम्भबिन्दु थियो । उहाँले त्यतिबेला त्यस्तोत्यस्तो ठाउँमा लानुभयो, जहाँ उहाँ बाहेक अरु कसैको पनि सम्पर्क थिएन र भएनै पनि उहाँले भनेको बाहेक अर्कोलाई मरे भोट जाँदैनथ्यो । झम्सीखेलदेखि नाराणचौर हुँदै भवानी दाइसँगको ज्ञानेश्वरसम्मका यस्ता अनेकौं यात्रा वास्तवमा मेरो विजयकालागि महत्वपूर्ण यात्रा बने र अन्ततः महारथिहरूको समर्थन रहेको उम्मेद्वारलाई परास्त गरी निकै ठूलो अन्तरको मतमा हाम्रो पक्षले निर्वाचनमा विजय हासिल ग¥यो । त्यो परिणाम विमल निभा लगायतका मित्रहरू र भवानी दाइको सहयोग बिना कुनै हालतमा सम्भव थिएन । भवानी दाइसँग हिँडेका ती क्षण, साँझ–बिहान र मध्याह्नका घामहरू मेरो जीवनका नबिर्सनेमध्येका थोरैमध्येका अत्यन्त महत्वपूर्ण दिनहरूमा पर्दछन् !
त्यस्ता प्रेरणदायी अग्रजसँगको अर्को एउटा अनौठो संयोग पनि परेको छ मेरो । त्यसको सङ्क्षिप्त चर्चा गर्दै यो सानो संस्मरणको बिट मार्न चाहन्छु ।
यकिन तिथि–मिति बिर्सें । २०६६ सालको कुनै एक दिन हुनुपर्छ । मेरो जीवनमा एउटा अनौठो अवसर आइप¥यो । मित्र प्रयागराज भट्टराईको अनुरोध र चावहिल चुच्चेपटीस्थित बाबा बोर्डिङ स्कुलको अनुरोधमा त्यही स्कुलको एउटा आन्तरिक प्रतियोगिता र वरिष्ठ व्यक्तित्व सम्मान कार्यक्रमको प्रमुख आतिथ्य स्वीकारेको थिएँ मैले । अफिसको कामको चापमा थिएँ, कार्यक्रमको डिटेल सोध्न पनि भ्याएको थिइन । त्यसैले स्कुलकै कुनै शिक्षकको सम्मान होला भन्ने मेरो अनुमान थियो । कार्यक्रममा गएपछि पो थाहा पाएँ, मैले स्कुलका तर्फबाट सम्मान गर्नु पर्ने वरिष्ठ व्यक्ति त मेरै अग्रज भवानी दाइ पो हुनु हुँदो रहेछ । भवानी दाइको सम्मान कार्यक्रममा म आफूलाई प्रमुख अतिथिकालागि उपयुक्त पात्र ठान्दिनथेँ । तर अब उम्कने पनि कुनै ठाउँ थिएन । त्यसैले सङ्कोचवश नै भए पनि भवानी दाइजस्ता मभन्दा हर दृष्टिमा वरिष्ठ, अग्रज र कतिपय कुरामा मेरा पनि गुरु व्यक्तित्वलाई स्कुलका तर्फबाट प्रदान गरिएको सम्मान, सम्मानपत्र र दोसल्ला प्रदान गरेर आफूलाई नै अहोभाग्य सम्झेको थिएँ । यथार्थमा भवानी दाइकोभन्दा पनि मजस्ता कनिष्ठको सम्मान थियो त्यो । आफूभन्दा कनिष्ठबाट प्रदान गरिएको त्यो सम्मान उहाँले सहर्ष स्वाभाविक रूपमा स्वीकार गरेर मलाई समेत अनुग्रहित गराइदिनुभयो । जीवनमा त्यो सुखद् क्षण म कहिल्यै बिर्सिन्नँ !
२०६८ असार १७
आरुबारी

खर्दारबाजे !

 

 

लुँ बुदिं स्मारिकाको २०६८ असोजमा प्रकाशित कथा।
“सर नमस्कार ! म शिशिर....।” मेरो अगाडि उभिएको आकर्षक युवकले अगाडिदेखि नै चिनेजानेको मानिसले जस्तै आप्mनो् परिचय दियो । मेरो अगाडिको त्यो युवक खाइहाल्दो देखिन्थ्यो । गलामा सुनको सिक्री, हातमा घुमाइरहेको गाडीको साँचो, मुखमा सन्तुष्टिको चमक ! देख्दा लाग्थ्यो, यो कि त कुनै सफल व्यवसायी हुनुपर्छ, कि गरिब नेपालीको नाउँमा विदेशीको चाकरी गरेर अरुलाई मूर्ख बनाउन अत्यन्त सफल कुनै एनजिओको सञ्चालक । यो उसलाई देख्दाको मेरो तात्कालिक अनुमान मात्र थियो ।
“शिशिर....?” यस केटोलाई कता कता देखेजस्तो लागेपनि मैले झट्ट ठम्याउन सकिन । त्यसैले मनमा जोड दिएर ठम्याउने प्रया गर्दागर्दै मेरो मुखबाट निस्कियो ।
“म क्यात सर....खर्दार बाजेको छोरा !” उसले आप्mनो थप चिनारी दियो ।
“खर्दार बाजे....! को खर्दार बाजे ?” म अझै अलमलिएको थिएँ । जागिरको सिलसिलामा कति खर्दार बाजेसँग काम गरियो, कतिसँग परिचय भयो । यसको लेखाजोखा थिएन । अनि कुन, कहाँका खर्दार बाजे हुन्, कसरी जान्नु । 
“श्यामेश्वर खर्दार.....सरकै कर्मचारी त हुनुुुहुन्थ्यो नि ! सानोमा बासँगै म पनि अफिस आउँथे नि !” उसले थप प्रस्ट्यायो । अनि मेरो मानसबिम्बमा खर्दार बाजेसँगका पुर्वस्मृतिका पन्नाहरू एकपछि अर्को खुल्दै गएका थिए ।
”विचरा खर्दार बाजे त बेवारिसेजस्तै भएर मरिराखेको पो भेटिए रे, माड्साब !” स्मृतिको त्यो क्षण अत्यन्त अप्रिय थियो । त्यसदिन अफिस पुग्नासाथ चिसोले हिउँझैं जमेको हातलाई हिटर बालेर सेकाउन समेत नपाउँदै कृष्णबहादुरले सुनाएको पहिलो खबर थियो त्यो । मनमा लागेको थियो, पहिलो खबर नै यति अप्रिय ! दिन पनि अति चिसो, नरमाइलो लागिरहेको थियो बिहानै देखि । शिशिर आफ्नो उग्र रूप लिएर उपस्थित थियो । बूढापाका भन्थे– धेरै वर्षपछि यत्ति धेरै जाडो भएको छ, यस पालि ।
“ह्वैन के भन्छन् यीे ? चाहिने कुरामा पो ठट्टा गर्नुपर्छ ! यस्तो उट्प्याङ कुरा पनि गर्ने हो !” मैले कृष्णबहादुर अर्थात किस्नेको कुरामा विश्वास गर्न नसकेर भनेको थिएँ ।
“माड्साबलाई पत्यार नलागेर के गर्नु र, आफ्नै आँखाले देखेर आउँदैछु खर्दार बाजेको लास ! मेरा त छिमेकी पनि, घाटतिर नगइ भएन । जाउँ है माड्साब ? यहाँको काम हेर्न साने छँदैछ ।” उसले लामै विवरण सहित खर्दार बाजेको मृत्युको खबर सुनाएर बिदा मागेको थियो ।
उसको कुरा पत्याउन त्यतिबेला मलाइ निकै कठिन भएको थियो । त्यो सुनेर म दोधारमा परेको थिएँ । यो कृष्णे पहिला पनि यस्तै झुटो बहाना बनाएर अफिसबाट गायब हुने गथ्र्यो । त्यसैले उसको कुरामा हतपति कोही विश्वास गर्दैनथ्यो । तर.....आफ्नै अफिसको मान्छेको बारेमा यति झुटो कुरा सुनाउने आँट त पक्कै नहुनु पर्ने हो उसमा । भेलि नै पोल खुल्ने कुरामा झुटो बोल्ने आँट कसरी गर्ला त कृष्णेले ? 
“कसरी मरेछन् त, के भएको रहेछ खर्दार बाजेलाई ?” त्यही द्विविधा र आशङ्काकै बीच मेरो थप प्रश्न थियो त्यो ।
“आज बिहानै टोल नजिकैको चौरमा बेवारिस फेला परेछन्, कठ्याङ्ग्रिएर मरिराखेको अबस्थामा । त्यो हल्ला सुनेर हामी सबै पुगेका थियौं । पुलिसले पोसमाटम कि के हो गर्न भनी अस्पताल ल्याएको ।” उसले थप प्रस्ट्याएको थियो ।
अब मेरा लागि उसको कुरामा विश्वास गर्नु बाहेक अर्को विकल्प थिएन । मन भने अझै मानिरहेको थिएन, जतिसुकै जाडो चम्किए पनि कठ्ययाङ्ग्रिएर मान्छे मर्ने तहको चिसो छ भन्ने पनि पत्याउन कठिन थियो । त्यसमाथि घरबार, भरपुर परिवार भएका खर्दार बाजे मनग्गे न्यानो ओढ्ने ओछ्याउनेको व्यवस्थागर्न नसक्ने अबस्थाका पनि थिएनन् । सदरमुका छेउमा प्रशस्त पुख्र्यौली जग्गाजमिन भएका, जागिरबाट पनि धेरथोर कमाउने ! के भएर यसरी घरबाहिर बेवारिस मृत्यु मरे त, कठ्याङ्ग्रिएर ? त्यसैले पनि विश्वास गर्नु मेरालागि कठिन थियो, सजिलै पत्याउनै नसकिने ! तर खर्दार बाजेको छिमेकी समेत भएकोले कृष्णेको कुरा नपत्याइ धरै थिएन ।
सुरुका केही वर्ष म पनि खर्दार बाजेकै टोलमा डेरा गरी बस्थेँ । खर्दार बाजे सदरमुकामभन्दा अलि बाहिरको एउटा सहरोन्मुख गाउँका स्थायी बासिन्दा थिए । म यस ठाउँमा सरुवा भएर आउँदा उनैले खोजिदिएका थिए मलाई त्यो डेरा । केही वर्षपछि सरदरमुकाममैं घडेरी किनेर मैले सानो बास जोरेपछि भने हाम्रो बसाइ छुट्टाछुट्टै ठाउँमा भएको थियो । खर्दार बाजे र कृष्णेको घर भने त्यहिँको एउटै टोलमा थियो । त्यसैले कृष्ण र खर्दार बाजेबाट उनीहरूका हर कुरासँग हामी कर्मचारी परिचित थियोैं । सदरमुकामको सानो ठाउँ भएकोले थोरै कर्मचारी पनि थोरै नै थियौं । त्यसमाथि सार्वजनिक सम्पर्क हुने अफिस नपरेकोले काम पनि होलै हुन्थ्यो । त्यसैले अफिसमा हरेकको कुरा हरेकलाई थहा हुन्थ्यो । अझ नजिकका गाउँ र टोलका जानकारी समेत आइपुग्थे सदरमुकामसम्म ।
बाहिरबाट हेर्दा खर्दार बाजेको परिवारसानो र सुखी देखिन्थ्यो । केही वर्षदेखि उनी दाजुभाइसँग छुट्टिएर अलग्गै बस्न थालेका थिए । बाउआमा दुबै वितिसकेका थिए । श्रीमती, बिबाह गरेर गइसकेकी एउटी छोरी र हुर्कीसकेको एउटा छोरो । त्यसैले घरमा मात्र तीन प्राणी– खर्दार बाजे, श्रीमती र छोरो । छोरो एक्लो भएकोले हो कि अलि बढी नै पुलपुलिएजस्तो लाग्थ्यो, भनेको कुरा पु¥याइदिनै पर्ने । 
“होइन, खर्दारबाजे, अफिस जानु पर्दैन र बिहानै डोको बोकेर हिँड्नुभा’को ?” म भर्खर भर्खर त्यो नयाँ ठाउँमा डेरा सर्दाको कुरा हो । खर्दार बाजेलाई एकाबिहानै त्यसरी डोको नाम्लो भिरेर खेत–बारी धाएको देख्दा अचम्म मानेर सोधेको थिएँ । टोलका अरु घुम्न निस्क्केका देखिन्थे, चिया पसलमा बसेर चियासँगै गफ साटिरहेका देखिन्थे । तर खर्दार बाजेले भने कहिल्यै त्यसरी समय खेर फालेको देखिएन । साँझ बिहान उनी कामैमा घोटिएका हुन्थे । त्यो देखेर एक पटक मन थाम्नै नसकेर निस्कएकोे थियो त्यो प्रश्न ।
“के गर्नु माड्साब्, घरभरि गाईबस्तु छन् । बुढियालाई बाहिर घाममा निस्कनै हुन्न, बिरामी परिहाल्छे । अरु छैनन् घाँसपराल गर्ने । अलिअलि स्याहारसुसार नगरे दही दूध देख्न पाइन्न त ! अनि खेतीपाती, बस्तुभाउ नहेरेर के पो गर्नु माड्साब । खर्दारको जागिरले मात्र धान्दैन !” मेरो प्रश्नमा उनी लामै बेलीबिस्तार सुनाउँथे ।
“साँझ बिहान त त्यतिबिन घाम चर्केको हुँदैन नि ! नभए कसैलाई लगाए पनि त भयो । आफैं यसरी बिहान बिहान डोको बोक्दैन हिँड्दा अफिस पुग्न ढिलो हुँदैन ?” उनको बेलीबिस्तार सुनेर पनि अझै म तर्क गर्नेगर्थे ।
“को पाउनु र माड्साब काम लाउनलाई ! अनि आफैंले नगरेर कसले गरोस ?” उनको गुनासो हुन्थ्यो ।
बिस्तारै थाहा पाउँदै गएको थिएँ, उनले त्यसरी आफूलाई चौबीसै घन्टा काममा डुबाउनुको कारण त्यति मात्र थिएन । उनले भनेजस्तो बाध्यता मात्र नभएर उनको घर बाहिरै व्यस्त रहनुको कारण थियो घरभित्रको उपेक्षालाई बिर्सनु ! अति माया गरेर राखेकी श्रीमती र पुल्पुल्याएको एक्लो छोरोद्वारा हुने आफूप्रतिको उपेक्षालाई बिर्साउन पनि उनी घरबाहिरै काममा भुल्ने गर्दा रहेछन् । त्यसैले त्यो उनको दुखःमैं रमाउने कोसिस रहेछ । हुन पनि आफूले अति माया गरेका स्वास्नी छोराबाटै कहिल्यै मायाप्रेम र सम्मान पाउन नसक्नुजस्तो पीडा अरु के नै हुनसक्छ र ! त्यसकै अभाव रहेछ उनको जीवनमा । स्वास्नी र छोराको आँखामा कामले मात्र होइन व्यवहारमा समेत नोकरकै थान्कोमा बसेका रहेछन् उनी । तिनका आँखामा उनी आवश्यकता पूरा गर्ने एउटा मिसिन मात्र थिए !
यो जोइटिङ्ग्रेपन थियो कि वाध्यताजन्य कमजोरी, मैले यकिन गर्न सकेको थिइन । अरु कुरामा भने उपत्यको काँठका निम्नमध्यम वर्गीय परिवारको ज्वलन्त दृष्टान्त लाग्थे उनी । सानो तिनो जागिर, थेरथोर खेतीपाति । त्यसमाथि समय उभ्रेको खण्डमा पुख्र्यौली जजमानी ! बिहान बेलुकी खेतीपातिको काम, दिउँसो सानोतिनो जागिर ! न त जागिर मैं मन लाएर काम गर्न पाउने, न खेतीपातीमैं चाहिँदो समय दिन सक्ने । काँठको यो आम चरित्रमा उनको अलिकति भने भिन्नता थियो । अरुको पूरै परिबार काममा खटिएको देखिन्थ्यो, खर्दार बाजेका स्वास्नी छोराछोरी खेतबारीसम्म पनि टेक्दैनथे । हुनेखाने परिवारकाजस्तै सोखमा बसेका देखिन्थे उनीहरू– वरको सिन्को पर नसार्ने ।
विचरा खर्दार बाजे ! उनीहरूको झर्कोफर्कोे नसुनी बिहान–बेलुकीको दुई छाक खान पनि पाउँदैनथे रे ! हर कुरामा आमा र अति पुल्पुल्याइएको छोरा दुबै उनलाई होच्याउन, उनलाई कज्याउन एक मुख लाग्थे रे ! उता खर्दार बाजे भने तिनै स्वास्नी छोरा भनेर हुरुक्कै हुन्थे । आफू भोकै बसेर पनि मुख बाट निस्कन नपाउँदै तिनका हरतरहको माग पूरा गरिदिन्थे । आफू चाहीँ काम, कामै काम ! जहिले पनि मटमैलो घस्टिएको कमिज–सुरुवाल, घस्टिएको भोटो सुरुवाल र कठालो र कुम फाटेको कोट भिरेर थोत्रो साइकलमा दीनहीन ख्याउटे अनुहार ! अनेकौं वसन्त बिताइसकेका ती घस्टिएको कपडा पनि कुनै जजमानाको जडौरी हुने संभावना नै बढी लाग्थ्यो ।
छिमेकीहरूले भन्थे– कस्तो दुखी कर्म लिएर आएका रहेछन्, यी जोइटिङ्ग्रे खर्दार बाजे !
त्यहाँ बसुन्जिेल एकै टोलको बासिन्दाका नाताले पनि खर्दार बाजेसँग बेलाबखत देखभेट भइरहन्थ्यो । अफिसमा त हुने भैहाल्यो । तर जहाँ देख्दा उनी पनि हतारैमा हुन्थे । नत अफिसमा कहिल्यै खाजा खाएको देखियो, न कहिल्यै टोलमा यसो साथी दौतरीसँग भेटघाट गफ गाफ गरेको नै देखियो । न लवाइमा सोख, न खान पिनमैं । उता घरपरिवार भने सधैं शोखसयलपूर्ण जीवनमा देखिन्थे । उनले जे भने पनि पु¥याइदिएका थिए तिनलाई । स्वास्नी छोरालाई मौसम अनुसारको फलफूल, स्वाद अनुसारको मिठाइ, माछामासु, समय अनुसारका पोशाक कुनै कुराको अभाव हुन दिएका थिएनन् ।
”होइन खर्दार बाजे, कति दुःख गर्नुहुन्छ ? अफिस, खेतीबारी, घर धन्दा ! अलि अलि त आराम पनि गर्नु पर्छ नि !” तै पनि मन नमानेर म फेरि पनि भन्थेँ । विचरा, बिहानभरि गाइबस्तुको भकारो–पानी, घाँसपात र खेतीबारी, जहानले ठस्कोफस्को गर्दै पस्किदिएको रुखोसुखो गाँस च्यापेर सकीनसकी थोत्रो साइकगुडाउँदै अफिसको यात्रा ! बेलुका घर फर्कन पाएको छैन, फेरि घरकै कोते धन्दा– यही थियो उनको दैनन्दिन ! ”
त्यसरी खर्दार बाजेले स्वास्नी छोराको लागि जति ज्यान फाले पनि उनीहरू भने उनले खाए नखाएको समेत वास्ता गर्दैनथे । घरमा छन्, छैनन् कुनै वास्ता हुँदैनथ्यो । सँगै हिँडेको पनि देखिएन कहिल्यै । उनीहरू नयाँ राम्रो लुगामा ठाँट्टिएर हिँड्ेका देखिन्थे, खर्दार बाजे त्यही पुरानो घस्टिएको दौरा सुरुवालमा ! सके सँगै हिँड्न लाज मान्थे कि !
“किन खर्दार बाजे, निकै गल्नुभएको देख्छु नि हिजो आज । सञ्चो छैन कि ?” पाँच छ महिनादेखि उनी निकै कमजोर र गल्दै गएको देखेर मैले सोधेको थिएँ ।
“खोई, केहो केहो माड्साब...। कडै रोगले पो छोएको हो कि !” कहिल्यै आफ्नो बारेमा चिन्ता नदेखाउने खर्दार बाजेलाई त्यतिबेला भने निकै चिन्तित देखेको थिएँ । यति निराश र चिन्तित यस अघि उनी कहिल्यै देखिएका थिएनन् ।
“रोगले छोयो कि भनेर मात्रै त हुँदैन नि खर्दार बाजे । अस्पताल गएर डाक्टर देखाइहाल्नुहोस् । ज्यानै नभए के हुन्छ र !” त्यतिबेला सम्झाउन खोजेको थिएँ ।
“के गर्नु माडसाब, आफ्ना लागि अहिलेसम्म कहिल्यै अस्पताल टेकिएन । अब भने जानुपर्ला !” अनि बल्ल उनी जचाउन अस्पताल गएछन् ।
त्यसपछि केही महिनाका लागि म मन्त्रालयमा काज लिएर काठमाडौं गएँ । झन्डै तीन महिना काठमाडौं बस्दा खर्दार बाजेसँग भेटघाट भएन ।
”के छ, खर्दार बाजे सन्चै हुनुहुन्छ ? डाक्टरले के भन्यो त ?” अफिस फर्केपछि उनलाई देख्नासाथ सोधेको थिएँ ।
”होला नि, माड्साब । औषधि खाँदैछु । डाक्टरले छ महिना नछुटाइ खाने औषधि दिएको छ । अलि पोषिलो खानु पनि भनेको छ, डाक्टरले ।” त्यतिबेला उनले बेलीबिस्तार लगाएका थिए । उनको कुराबाट मैले अनुमान गरेको थिएँ– भोकभोकै रातदिन पसिना बगाउने गर्दा गर्दै खर्दार बाजेलाई त टिबी पो भएछ कि क्या हो । पक्कै पनि टिबीको औषधि दिएको होला डाक्टरले । पोषिलो खाना र छ महिना नछुटाइखाने औषधि टिबी रोगीले खाने औषधि हो । डाक्टर नभए पनि यति सामान्य ज्ञान मलाई पनि थियो ।
कृष्णे भन्थ्यो, टोलमा पनि सुब्बा बाजेलाई टिबी भयो भन्ने हल्ला थियो रे ! टिबी आज दशकौं अगाडिकोजस्तो उपचारै हुन नसक्ने रोग थिएन । यो नियमित उपचारबाट सजिलै निको हुने रोग प्रमाणि भैसकेके थियो । चेतनशील समाजमा यसलाई सरुवा भनेर डराउने चलन समाप्त भैसकेको थियो । यो रोग सामान्य छुवाछूत र सँगै बसेर खाँदैमा सर्दैन भन्ने प्रमाणित भैसकेको थियो । तर पनि जिल्लाका कतिपय गाउँका मानिसमा अझै त्यो धारणा बाकी नै थियो । खर्दारबाजेको परिवार पनि यसको अपवाद थिएन क्यार । उनलाई टिबी रोग लागेको थाहा भएदेखि नै स्वास्नी–छोराबाट समेत अछुतको व्यवहार हुनथालेको थियो रे भन्थ्यो कृष्णे । म सदरमुका फर्केपछि उसैले सुनाएको थियो– “त्यसपछि त अछूतजस्तै पो व्यवहार गर्न थालेकाछन् त स्वास्नी छोराले खर्दार बाजेलाई ।”
“के भन्या तिम्ले ? अरुले छिछिःदूरदूर गरे पनि आफ्नै स्वास्नी छोराले किन त्यस्तो व्यवहार गर्थे र ।” कृष्णेको कुरा सुनेर म छाँगाबाट खसेझैं भएको थिएँ । मलाई उसको कुरामा अझै विश्वास भने थिएन । 
“तपाइँले नपत्याएर के गर्नु र, मैले आफ्नै आँखाले देखेको पनि झुटो होला त ? विचरा अहिले सुत्न पनि मझेरीमा पो सुत्छन् रे मझेरिमा, भान्छै छेऊको ढोकासँगै ! माथि सँगै सुत्दा आफू र छोरालाई रोग सर्छ भनेर उनकी श्रीमतीले त्यो व्यवस्था गरेकीे रे । टोलभरि यसै भन्छन्, कसरी नहोला भन्नु र ! सुन्दैमा नमज्जा लाग्ने, कति निर्दयी रे’छिन् यी खर्दारनी बज्यै त !” खर्दार बाजेप्रति सहानुभूति देखाउँदै उसले सुनाएको थियो ।
त्यसपछि खर्दार बाजेलाई निकै दिन देखिएन । उनी अफिस पनि आउन छाडेका थिए । केही दिन अघि बिहानै आएर पियनको हातमा छुट्टीको निवेदन छाडेर गएका थिए । विदा पनि लामै लिएका थिए । त्यसपछि विदा स्वीकृत भए नभएको समेत बुझ्न आएका थिएनन् ।
त्यसरी आफ्नै स्वास्नी–छोराबाट उपेक्षि र परित्यक्त हुन पुगेका खर्दार बाजे कहिले कता कहिले कता भौंतार्रिन थालेछन् । कति दिन त घरै फर्कँदैनथे रे । कहिले कता भौंतार्र्रिँदै दिन रात बिताउँदा रहेछन । कहिले दुईचार दिन, कहिले पाँच सात दिनमा झुलुक्क देखापर्थे रे, घरतिर । उही उपेक्षाको अनुभूतिपछि फेरि हराउँथे रे ! खर्दार बाजेको बाँच्ने जिजीविषा समेत समाप्त हुँदै गएको थियो सायद् । यस पल्ट पनि उनी घर नगएका दुई दिन भैसकेको थियो रे ! पुसको अत्यन्त चिसो रात, खानपनि छैन कमजोरी र चिसोमा कठ्याङ्ग्रिएरै बिदा भएछन् उनी यस संसारबाट !
”के भो’ माड्साब, कहाँ हराउनु भएको ? अझै पत्यार लागेन जस्तो छ माड्साबलाई ! तर के गर्नु अब खर्दार बाजे फर्केर आउने होइनन् त !” उसको आवाजले म झसङ्ग भएको थिएँ । मलाई विगत स्मृतिबाट वर्तमानमा ल्याउनका लागि त्यो आवाजले म२त गरेको थियो ।
ख्र्दार बाजेको त्यस्तो दुखदः मृत्युको केही समयपछि पछि अहिले तिनै खर्दार बाजेको खाइलाग्दो छोरोलाई आफ्नो अगाडि देख्दा मेरो मानसबिम्बमा उनको दुःखी जीवन र दःखान्त अवसानका घटनाहरू एकपछि अर्को गर्दै साकार भएका हुन पुगेका थिए ।
“को रे ? म त खर्दार बाजेका कुनै स्वास्नी, छोरालाई चिन्दिन त । उनीहरू त खर्दारबाजे छँदै वितिसकेका थिए भन्ने पो सुनेको थिएँ मैले त !” खर्दार बाजेको छोरा भन्नासाथ काउसो देखेजस्तै हुन पुगेको थियो मलाई । मैले उपेक्षाका साथ व्यङ्ग्य गर्दै भनेँ । मेरो दृष्टिमा आफ्नै बाबुको उपेक्षा गरेर आत्महत्याजस्तै मृत्यु भोग्न बाध्य पार्ने स्वास्नीछोरा मर्नु र बाँच्नुमा फरक थिएन । त्यसैले यो केटोले खर्दार बाजेको छोरो भनेर चिनाउँदा नै मभित्र उसप्रति घोर घृणा उब्जु स्वाभाविक थियो ।
“होइन, माड्साब म उहाँको एक मात्र छोरो हुँ नि ! आमा र म नै त हौं, उहाँको हकवाला । यी नाता प्रमाणित पनि गराएर ल्याएको छु ।” उसले हकवालामा निकै जोड दिएर भन्यो । ऊ यति बेला बाबुका बाँकी सञ्चयकोष, पेन्सन आदि रकमहरूमा आमाको हक जनाउन आएको थियो ।
“ए, हो र ! मैले त खर्दार बाजे स्वास्नी छोरा कोही नभएकाले घरबाहिर लावारिस मृत्य मरेका रे भन्ने सुनेर परिवार कोही पनि छैन होला भन्ने पो ठानेको थिएँ त ! कहाँ हुनुहुनुहन्थ्यो त तपाइँहरू बाबुको हेरचाह गर्नुपर्ने बेलामा ?” मेरो प्रश्नभित्रको प्रहार सके उसका लागि असह्य थियो, र ऊ  अबीर दलेजस्तै रातो अनुहार लाएर थचक्क अगाडिको कुर्सीमा बस्यो । म उसलाई कुनै वास्ता नगरीकनै टेबिलमाथिको फाइलमा हराएँ ।    
२०६८ भदौ २७
विकल प्रतिष्ठान,आरुबारी

सम्झनाः एउटा प्रकाशपुञ्जको

(ग्राम निर्माण बन्धुमण्डल क्लब, आरुबारीद्वारा २०३६ कार्तिक ३ गते आयोजित ७१ औं देवकोटा जयन्तीका अवसरमा वाचन गरिको यो कविता प्रकाशनमा कतै दिइएको थिएन । अहिले ५२ वर्ष पछि मित्र रमेशजङ्ग थापाजीको अनुरोधमा त्यही पुरानो कविता स्रष्टा दर्पणको रचना विशेषंक (२०६८ साउन–असोज अङ्कमा प्रकाशित भएकोछ । यो कविता भयो भएन, प्रतिक्रियाको अपेक्षमा छ ! –विजय)

मलाई पागल महाकविन नै प्रिय लाग्छन्,
तिमीमा मेरो शत्शत् प्रमाण !
हो.....तिमी पागल थियौं–
तिमी उन्मादी थियौ
किनकि तिमी परम्पराप्रति विद्रोही थियौं !
नूतन चिन्तनधाराको प्रवाह थियो तिमीमा
त्यसैले
हल्काफुल्का गफ, स्तुति, रक्सी, रन्डी र जुवामा खोज्नेले
तिमीलाई नपाउँदा
अरुको दृष्टिले तिमीलाई पागल देख्यो
सबैको हाँमा हाँ नमिलाउँदा
सबैले सुन्दर ठानेको बस्तुलाई तिमीले रगत
र रन्डीको नाच देख्दा
सबैले सोझै बुभ्mने भाषा भन्दा अलग्गै, बेग्लै
तिमीले आफ्नै सर्वजनीन वाणीको आविष्कार गर्दा
संसारले तिमीलाई पागल ठान्यो !
हो..., भेडाहरूको बथानमा
तिमीले आफूलाई भेडो बनाउन नसक्दा
प्रभुजी मलाई भेडो बनाऊभन्दै
ईश्वरसँग प्रार्थना ग¥यौ–
त्यही वर्गीय स्वार्थमा रङ्मङ्गिएको
भेडो समूहले
तिमीलाई पागलको संज्ञा दियो !
धरतीपुत्रको कानमा जिन्दावादको मन्त्र गुनगुनाउँदा,
इन्साफमा प्राण होम्ने सुरिलो राग गुन्जाउँदा
मनिस भएर मानिसझैं बाँच्ने हुट्हुटी दिलाउँदा
क्रान्तिलाई हुरी झैं आह्वान गर्दा
बिरोध दुईले बन्दछ भन्दै
द्वन्द्वात्मकताको दुहाइ दिँदा
परिवर्तन–समानताका विरोधी शोषक बुर्जुवाहरूले
आफ्नो वर्गीय स्वार्थको बिरोध देखेर
त्यो शाश्वत मन्त्रगायक तिमीलाई
पागल भने !
पागल, मेरा प्यारा महाकवि,
मेरो शत्....शत्...प्रणाम !
तिमीले भाट–चारणका भन्दा
बेग्लै भाषा बोल्यौे,
त्यसैले तिमी पागल थियौ–
आँखा अगाडिको, देख्न नसक्नेका भीडमा
हजारहजार गुना टाढा देख्यौं, देखायौ
त्यसैले तिमी पागल थियौ !
शोषण–उत्पीडन र अत्याचार–अन्धपरम्परासँग
तिमीले विद्रोह गर्दा
नवीन चिन्तनधाराको प्रवाह गर्नखोज्दा,
तिमी उन्मादी भनियौ !
बिन्ती, चित्त नदुखाऊ
तिमी मात्र होइन, क्रान्तिपथका अरु अरु पनि त
तिम्रै पथगामी बनेर बहुलाए भनिएका छन् धेरै, धेरै !
त्यसैले बरु बिन्ती,
एउटा नवीन सृष्टिका लागि
सैन बनेको घाउ सुकाउनका लागि
एउटा नौलो, सर्वजनीन मान्यता स्थापनाका लागि
पगलकै संज्ञा ओढेर पनि
सत्यलाई छात्ती फुकाएर सत्य नै भन्न, देख्न सक्ने 
हिम्मत जुटाउन
अनन्त आकाश झैं फैलिएको
अनन्त दिव्यदृष्टि खोल्न
आफूजस्तै तिमी हामीलाई पनि
बल देऊ, हिम्मत देऊ !
तिमीजस्तै पागल सत्यप्रेमी बन्ने प्रेरणा देऊ
देऊ, तिमी आफूजस्तै दिव्य प्रकाशपुन्ज !

म लाहुरेको लाहोर यात्रा ! नियात्रा

-ul/df sflt{s @)^* k"0ff{ª\s #$& df k|sflzt_

       æljho ;/, o;kfln ;fkm\df ;Dd]ngdf tkfO{+ klg hfg'k5{ x}, d}n] gfd k7fPsf] 5' .Æ ;fkm\df g]kfn RofK6/sf cWoIf jl/i7 kqsf/ uf]kfn yklnofsf] kmf]g ;'g]lkl5 g} d nfxf]/ e|d0fsf] dL7f] sNkgfdf x/fpg yfln;s]sf] lyPF .

       d]/f] jL/tf / ofofj/L hLjgj[lQ;Fu ufFl;Psf] gfpF lyof] nfx]f/ Û To;}n] of] d]/fnflu ckl/lrt lyPg . d g]kfnLsf] ofofj/L nfx'/] j[lQ;Fu w]/} nfdf] ;dob]lv hf]l8Fb} cfPsf] nfxf]/k|ltsf] d]/f] cfsif{0f lgtfGt :jfefljs lyof] . To;}n] ToxL nfxf]/ k'Ug] k|:tfjn] d]/f cufl8 ck|Toflzt v';L / ;'Gb/ cj;/ NofPsf] lyof] . 

       Tof] k|:tfj;Fu} dxfslj ldN6gn] dxfg\ d'un ;fd|fHosf ¿kdf dlxdfdl08t u/]sf Pp6f nfxf]/;DaGwL sljtf+z ;Demgf ePYof] dnfO{ Û ljZjljVoft\ cª\u|]h slj hf]g ldN6gn] nfxf]/sf] snfTds ;f}Gbo{af6 df]lxt eP/ n]v]sf lyP /]] Tof] sljtf . ldN6gsf] Tof] lk|o nfxf]/ gu/Ldf cfof]hgf x'g] ;fpy Pl;og k|mL ldl8of P;f]l;P;g -;fkm\df_ sf] rf}yf] ;Dd]ngdf cfkm" klg g]kfn RofK6/sf] k|ltlglwd08sf ;b:osf ¿kdf ;xefuL x'g kfpg] va/n] d]/f] ofofj/L dg ;fFlRrs} km'?ª\u lyof] . blIf0f Pl;ofnL kqsf/x¿sf] ;femf dGr ;fkm\dfsf] Tof] ;Dd]ng @)^! dª\l;/ % ut] cyf{t\ O:jL ;g\ @))$ sf] Gff]e]Da/ @) b]lv kfls:tfgsf] P]ltxfl;s gu/ nfxf]/df x'Fb} lyof] . blIf0f Pl;ofnL ;xof]u ;ª\u7gsf ;b:o /fi6«df sfo{/t kqsf/x¿sf] of] ;+:yfsf] d'Vo sfof{no kfls:tfgdf lyof] .

xf], d g]kfnL nfx'/]sf] j}b]lzs /f]huf/L cyf{t sdfOsf nflu ljb]z hfg] klxnf] ynf] oxL nfxf]/ lyof] . oxL nfxf]/ zx/n] g} dnfO{ d]/f] jL/tf;Fu ;fl6Psf] ænfx'/]Æ sf] ljz]if0f k|bfg u/]sf] lyof] Û t;y{ ToxL nfxf]/ lyof] d]/f] ofofj/Lsf] k|f/lDes ynf] / slyt 8fof]:kf]/fsf] ;DejtM klxnf] laGb' .

d]/f] 1fgIf]qdf s]6s]6L 5Fb} ufpFsf nfx'/] afsf] kl/ro;Fu ufFl;P/ cfOk'u]sf] lyof] of] nfxf]/ . nfx'/] zAbsf] pb\ud nfxf]/ zx/sf af/]df ltg} nfx'/] afn] atfPsf lyP w]/} s'/f . bf];|f] ljZjo'4sf a]nf /f0ffx?sf] cª\u|]h l/emfpg] gLltafd]lhd g} tL If]qaxfb'/ yfkf cª\u|]hsf l;kfxLF ag]/ ToxL nfxf]/df tflnd] ag]sf lyP . pgLh:tf g]kfnL jL/nfO{ ToxL nfxf]/n] kfOg nufP/ O:kft] v's'/Lh:t} wfl/nf] agfof] / xf]ldlbof] adf{sf] /gdf . adf{sf ljs6 7fpFdf cª\u|]hsf b'Zdg hfkfgLnfO{ kfgL lkofP/ axfb'/L sdfpFb} g]kfn kms]{sf pgL If]qaxfb'/ yfkfaf6 ¿kfGtl/t ePsf lyP /] …nfx'/] sfG5fÚ df . nfxf]/n] g} lbPsf] lyof] pgnfO{ Tof] nfx'/]sf] pkflw . xh k'u/ kms]{sf xfhL ePh:t} nfxf]/ k'u]/ cfPsf pgsf] gofF kl/ro lyof] …nfx'/]Ú sf] Û

To;}n] nfx'/] afsf] s'/f ;'g]/ s]6fs]6Lb]lv g} d]/f] dgsf] s'g} s'gfdf gd]l6g] u/L a;]sf] lyof] nfxf]/sf] cfsif{0f . t, cfh;Dd guPsf] Tof] afNocfsif{0fsf] k|l;4 P]ltxfl;s zx/ nfxf]/ 3'Dg kfpg] s'/fn] dleqsf] ofofj/L dg nf]leg' :jfefljs lyof] . ljb]zsf gfpFdf ;ft ;d'b|kf/ o'/f]ksf] a]nfot / Pl;ofsf] hfkfg afx]s l5d]ssf blIf0f / pQ/L l5d]sL ef/t tyf rLg 3'Dg] cj;/ kfP klg kfls:tfg eg] hfg] df}sf ldn]sf] lyPg . k"j{sf] k]l/;, kGhfjsf] df]tL, d'unsf] au}Frf, kfls:tfgsf] ;f+:s[lts gu/L, bftfsL gu/L -xh/t cnL x'h'/Lsf] zx/_, kfls:tfgsf] d'6', au}Frfsf] zx/h:tf ;x;| pkgfdwf/L kfls:tfgsf] k~hfj k|fGtsf] Tof] P]ltxfl;s /fhwfgL nfxf]/ d]/f nflu :jKg gu/L ;/x g} lyof] . /fjL gbLsf] lsgf/fdf cjl:yt s/fFrLkl5sf] bf];|f] 7"nf] kfls:tfgL zx/ nfxf]/ P]ltxfl;s ¿kn] cfhsf] blIf0f Pl;ofnL ;Eotfsf] ;f+:s[lts s]Gb|s} ¿kdf kl/lrt lyof] . !! cf}+ ztfAbLb]lv kl5;Dd g} nueu xhf/ jif{ kGhfjsf] k/Dk/fut /fhwfgL /x]sf] nfxf]/ ljefhgk"j{ gofF lbNnLb]lv k];fj/;Dd g} dxTjk"0f{ ef/tLo ;+:s[ltsf] s]Gb| /Xof] . olt dxTjk"0f{ :yfg /fVg] l5d]sL kfls:tfg nf]stflGqs cEof;df eg] sdhf]/ dflgGYof] . k6s k6ssf] ;}lgs zf;g / PSsfO;f}+ ztfAbLsf] cfhsf] o'udf ;d]t ;l/oth:tf dlxnf la/f]wL k/Dk/fut sfg'gsf sf/0f ljZjsf k|hftGqjfbLx¿sf cfFvfdf cfnf]Ro lyof] kfls:tfg / To;sf] nfxf]/ Û To;/L Psflt/ k|frLg Pl;ofnL ;Eotfs} emf]n'ª\uf] nfxf]/ / cfhsf] kfls:tfgL aGb ;dfhsf] cg'bf/ ;+:s[ltsf] cGtlj{/f]wdf afFr]sf] nfxf]/ ToxfFsf] ;dfhnfO{ EofP;Dd cfkm}+n] b]Vg / cg'ej ug{ kfpg] of] cj;/af6 d s]xL dfqfdf /f]dfl~rt ;d]t lyPF .

       t, o;/L ;'? eof] d nfx'/]sf] nfxf]/ ofqf Û kfls:tfgL b"tfjf; Obsf] 5'6\6Ldf nfdf] ;do ljbf a;]sf]n] klg k|j]iff1f kfpg s]xL ;d:of k¥of] . nfxf]/ p8\g] cl3Nnf] lbg dfq b"tfjf; v'n]kl5 k|j]iff1fsf nflu xfdLnfO{ af]nfOPsf] lyof] . Pscsf{k|lt ;Fw}+ zª\sfn' ef/t / kfls:tfgsf] cfk;L ;d:ofn] ljleGg s'/fdf k|efj kfg]{ u/]sf] 5 . oxfF klg To:t} eof] . ToxL sf/0f ;a}n] le;fsf] kmf/fd e/]/ a'emfPkl5 klg b"tfjf;sf tkm{af6 cfn6fn eO/Xof] . cfn6fnsf] sf/0f aGg k'u]5g\ k|ltlglwd08ndf gfpF k/]sf ef/tLo 6]lnlehg g]kfn–jgsf k|ltlglw . kfls:tfgL /fhb"t ef/tLo ;~rf/ dfWodsf k|ltlglwnfO{ lagfcGtjf{tf{ k|j]iff1f lbg rfxFb}gy] . ;fkm\df g]kfn RofK6/sf cWoIf uf]kfn yklnofsf] ts{ lyof] o; cufl8h:t} ;Dd]ng k|ltlglwsf x}l;otdf hfg] ;a}nfO{ lagfcGtfjf{tf{ le;f pknAw u/fOg'k5{ . aNn–aNn ;fkm\df g]kfnsf] c8fg k"/f eof], ;a}sf] kf;kf]6{df le;f nfUof] . le;f nfUbf eg] /flt ca]/ e};s]sf]n]] xjfO{ l6s6 lng / ljb]zL d'b|f ;6xL ug{ ;do g} kfOPg .   

le;f l9nf kfOPsf] sf/0f cl;gkl;g x'g'k/]sf] lyof] ef]lnkN6 . dª\l;/ $ ut]– l9nf]df ck/fXg !=#) df lqe'jg ljdfg:yn k'Ug'5 . ptf g xftdf l6s6 kg{;s]sf] 5, g t uf]hL vr{s} hf]xf]sf nflu cfjZos ;6xL g} ug{ EofOPsf] 5 . To;dfly clkm;df ljbf 5f8\g' afFsL g} 5 . ToxL b'O{–tLg 306fleq oL ;a} sfd Eofpg'k5{ . To;}n] dg cflQg' :jfefljs lyof] . cgfdgu/sf] ;fkm\df sfo{noaf6 cfkm\gf] gfpFsf] l6s6 lnP/ xtf/–xtf/ 8n/ ;6xL ugf{;fy ToxfFaf6 ;f]em} nfUof}+ lqe'jg cGtf{li6«o ljdfg:yn tkm{ . @=#) df sf7df8f}+ 5f8\g] eg]sf] OlG8og Po/nfOgsf] ljdfgn] Ps 3G6fkl5 dfq} /gj] 5f8\of] . To;kl5 ef/tsf] gofF lbNnLl:yt OlGb/f ufGwL cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] 6«flGh6df emG8} @ 3G6f latfPkl5 nfxf]/ p8]sf xfdL nueu $) ldg]6sf] p8fgkl5 nfxf]/sf] cNnfdf OSjfn cGt/f{li6«o ljdfg:yn plqof}+ . kfls:tfgsf bfz{lgs slj cNnfdf d'xDdb Osjfnsf] gfpFdf cl3Nnf] ;fn dfq} lgdf{0f ePsf] lyof] of] ljdfg:yn . gfd ;'g]kl5 nfUof]– d]/f] b]zn] klg b]zsf dxfg\ ;flxTosf/, snfsf/, ;+:s[[ltsdL{h:tf /fi6«nfO{ of]ubfg lbg] ;k'tx¿sf gfpFdf o:t} /fli6«o ;+/rgfx¿sf] gfpF /fVg] pbf/tf b]vfpg ;s] Û t/ d]/f] gofF g]kfnn] klg /ª\uzfnfb]lv k|1fk|lti7fg;Dd, ljZjljBfnob]lv c:ktfn;Ddsf gfpFnfO{ ltgsf gfpFdf ;Ddflgt agfpg ;s]g Û s] /fhgLlts g]tfx¿n] dfq} kfpg' kg]{ xf] / o:tf  ;Ddfg < x'g t ;flxTosf/–snfsf/x¿s} gfpF vf]Hbf klg hgtfsf] dgdf eGbf kf6L{sf ;"rLdf 6fl;Psfx¿ g} cufl8 cfpg] t xf]nfg\ lg Û  

ljdfg:yndf km]l/ s]xLa]/ lanDa eof] . Tof] lanDasf] sf/0f aGof] /S;Lsf] Pp6f af]tn . /S;L lgif]lwt kfls:tfgdf xfd}| 6f]nLsL Pshgf ;b:o kqsf/n] sf7df8f}+]lv g} Pp6f lXj:sLsf] af]tn af]s]sL] /lx5g\ . pgn] ;f]r]sL lyOg xf]nf– cfkm\gf] b]zdf cf}iflwk;nb]lv t/sf/Lk;n;Dd lgaf{w lsGg kfpg] /S;L kfls:tfgdf Tof] klg ljb]zL kqsf/nfO{ n}hfg s;n] kf] /f]Snf / Û t/ ;a} 7fpFdf g]kfns} h:tf] a]lylt lsg x'Gyf] / < hlt ts{ljst{ ubf{ klg 6;d; ePg Tof] eG;f/ clws[t Û kfls:tfgleq} lsGg gkfOg] /S;L ljb]zaf6 nfg lsg lbGYof] p;n] Û s]xL gnfu]/ kms{Fbf lkmtf{ kfpg] u/L ToxLF hDdf gu/L 5'6sf/f kfOgg\, oxL unkmQLdf s]xL a]/ cndlng'k¥of] ljdfg:ynd}+ Û

ljdfg:ynaf6 xfdL b'O{ ;d"xdf afFl8Fof}+ . ;fk\mdf g]kfn RofK6/sf kbflwsf/L / kq k|:tf]tfx¿ Pp6f ldgLa;df ;Dd]ng cfof]hgf:yn xf]6]n cfef/L hfg lxF8] . csf]{ ldgLa; xfdLnfO{ lnP/ xf]ln 8] Og xf]6ntkm{ nfUof] Û of] kl5Nnf] ;d"xdf k/]sf lyof}++– uf]s0f{ lai6, lji0f' lgi7'/L, s]zj vgfn, d / csf]{ Pshgf -clxn] gfd la;]{F_ Û uf]kfn yklnof, uf]s'n af:sf]6f, zDe' >]i7, aljtf a:g]t, aGbgf /f0ff, lgd{nf zdf{, zf}efUoh+u zfx, zf]ef uf}td cflb ;fkm\df kbflwsf/L cl3Nnf] ;d"xdf lyP .

Joj:yfkg sdhf]/} lyof] Sof/, Tolta]nf;Dd sfo{qmdsf] ;"rL -cfO6g/L_ ;d]t pknAw u/fOPsf] lyPg . To;}n] ;f]r]sf] lyPF, cfh xf]6]nd}+ vfglkgkl5 cf/fd ul/G5 xf]nf . t/ xf]6]n k'u]/ g'xfOw'jfO ;d]t ug{ EofPsf lyPgf}+, cfef/L xf]6n n}hfg Ps hgf cfof]hs k|ltlgw cfOk'u] . pg}af6 yfxf eof]– cfhsf] ;f+:s[lts sfo{qmd;lxtsf] /flqef]h kfls:tfgL lzIff, ;+:s[lt tyf v]ns'bdGqL df]xDdb cnL b'/fgLn] ToxL cfef/L xf]6df cfof]hgf u/]sf /x]5g\ .  

cfef/L xf]6]nsf] Tof] /flqef]h:yndf k'Ubf nfUYof], d'un ;fd|fHosf] gjfaL /jfkm cem} ;lsPsf] 5}g zfob\ Û k6s–k6ssf] ;}lgs zf;g / dlxnfla/f]wL ;l/ot sfg'gsf sf/0f kfls:tfgL zf;g k|hftGq / dlxnfk|ltsf] Jojxf/sf nflu lgs} cfnf]Ro lyof] . ljz]iftM ef/tLo ;~rf/dfWodk|lt w]/} lge{/ xfd|f] dfg;df kfls:tfg la/f]wL k|efj g} a9L /xg uPsf] b]lvG5 . To;}n] klxnf]kN6 ToxfF k'Ug]dWo] xfdL w]/}sf] dgdf kfls:tfg / nfxf]/sf] laDalrq Tolt pHnfnf] vfnsf] kSs} lyPg . To;}n] nfu]]sf lyof]– lz/b]lv kp;Dd a'sf{df 5f]lkP/ xLgtfaf]wn] blaPsf dlxnf cfs[lt b]lvPnfg ;l/ot sfg'g kL8t kfls:tfgL nfxf]/df Û ;'/Ifsf] s8f kmnfd] 3]/fdf ;fFlRr g} oftgfhGo xf]nf ;}lgs zf;gsf] slyt k|hftflGqs kfls:tfg nfxf]/df . nfxf]/ k|j]zb]lvs} cj:yf eg] d]/f] ;f]rfO;Fu st} d]n vfFb}gYof] . cfef/Lleqsf] b[Zo t emg pGd'Qm lyof], v'nf . x'g t ljsl;t zx/sf 7"nf xf]6]n ;+:s[lt zf;s ju{s} cf8e/f]; / ;+/If0fdf rNg] u5{g\ . To;}n] of] 7fpFdf ;}lgs zf;g / ;l/otsf] pkl:ylt vf]Hg' g} d'v{tf lyof] zfob\ . o;sf] cy{ ;a}lt/ o:t} b]lvG5 eGg] kSs} xf]Og . d cfkm}+F;Fu ts{ ub}{ lyPF .

h] xf];\ Tof] /flqef]h sIfleqsf] jftfj/0fdf v'nfkg lyof] . ;a} dlxnf ;d]t s'g} klZrdf dlxnfeGbf km/s nfUb}gy]– Jojxf/, vfglkg / af]nLrfnLdf s]xL leGgtf b]lvFb}gYof] . dgdg} ;f]r]sf] lyPF– oxfF klg t xf]nfg\ >]0fL–>]0fLsf gful/s . oL kSs} klg kfls:tfgL d';ndfg ;dfhsf ljz]if ju{sf xf]nfg Û h'g ju{n] zf;s, wgLdfgL pBf]uL–Jofkf/L, ;f}Gbo{ Jofkf/L cyf{t\ ;f]–ljhsf :jKghLjLh:tf ;a}s'/f lsga]r ug{ ;Sg] zlQm / ;fdYo{ k|ltlglwTj ub{5 . csf{ ljr/f >dhLjL ju{nfO{ /ftlbg /utkl;gf Ps u/]/ klg kl/jf/sf nflu Ps 5fs vfgf / Ps w/f] sk8f h'6fpg xDd]xDd] 5 . To;}n] oL kfFrtf/] hLjgz}nLsf ;Lldt dlxnf;Fu cfdkls:tfgL dlxnfsf] t'ngf x'g;Qm}gYof] . lognfO{ g ;l/oth:tf d'l:nd sfg'gn] 5'GYof], g cefj / pTkL8gsf] /fkn] g} kf]NYof] . Tof] ;DefGt ju{ ltg} >dhLjLnfO{;Qf–zf;gn] wd{ / ;Dk|bfosf gfpFdf n8fpF5 / cfkm" lgaf{w /fh u5{ . ;l/ot / ;}lgs zf;g ;s] ltgsf nflu dfq} lyof] xf]nf . of] d g]kfnLsf] dfq geP/ ;a}sf] ;To lyof] zfob . nfxf]/sf] klg Tof]eGbf cnUu} ;To csf]{ s] kf] xf]nf / <

xf], cGo v'nf ;dfhsf eGbf logsf kf]zfs zfnLg lyP . clwsf+z s'tf{–;njf/ / s]xL lhG; kfOG6df unfjfn e]:6 Û cfdd'l:nd dlxnfdf b]lvg] a'sf{sf] oxfF s'g} cl:tTj lyPg . r'/f]6 Roflk/x]sf clwsf+z ;n;nfpFbf uf]/f g/d–cfsif{s gf/L cf}nfx¿ / ltg} r'/f]6 r'l;/x]sf /l;nf u'nfkmL cf]7df pGd'Qm xfF;f]sf kmf]x/f 5'l6/x]sf x'Gy] Û h] xf]; Tof] b[Zo d]/fnflu /f]rs / cfZro{hgs b'a} lyP . of] ca:yfdf kfls:tfgL dL7f–dL7f uhnx¿ ;'Gb} lnOPsf] :jflbi6 vfgfsf] :jfb la;{g} g;lsg] ;Demgf ag]sf]5 d]/f] hLjgdf Û

       ;fkm\df ;Dd]ngsf] cf}krfl/s pb\3f6g ef]lnkN6 dª\l;/ % ut] lyof] . ;doaf]wdf xfdL blIf0f Pl;ofnL, ;a} p:t} g} t xf}+ Û s8f ;'/Iff Joj:yfdf lgw{fl/t ;doeGbf lgs} l9nf] ;'? eof] pb\3f6g ;df/f]x . k|d'v cltly lyP kfls:tfgL /fi6«klt kj]{h d';/{km . sfo{qmd:ynleq Sofd/f ;d]t nfg lbOPg . sfo{qmd klg nueu ;fs{sf k|fo kmf]/dx¿df b]lvg] eGbf km/s lyPg– ;a}s'/f ef/t–kfs ;DaGwsf] k|efjaf6 >fku|:t . ltg} s'/fsf] ;ª\s]t / blIf0f Pl;ofs} 7'NbfO aGg] ef/tLo dfgl;stfljkl/t cleJolQm lg:s]sf] ;'lgGYof], ;}lgs zf;saf6 gful/s zf;sdf kl/jlt{t d';/{kmsf] pb\3f6g efif0fdf . l5d]sLx¿k|ltsf] ef/tLo k/kL8s efjgfsf] kL8faf]wsf] cg'ej klg ug{ ;lsGYof] pgsf] ;+af]wgdf . ;Daf]wgsf] lgrf]8 lyof], æblIf0f Pl;ofdf d]nldnfk -l/slG;lnP;g_ sf nflu d"ntM ef/t / kfls:tfgaLrsf] ;DaGw ;'lw|g'k5{, clg o;sf nflu cfd;~rf/n] ;sf/fTds e"ldsf v]Ng' k5{ . oxL dfGotfdf ljZjf; lgdf{0fsf k|oTg ;'?ePsf] 5 .Æ pgsf] yk egfO lyof]– æef/tLo k|];n] cfkm"nfO{ ;w}+ unt ¿kdf k|:t't ug]{ u/]sf] 5 . d}n] ef/t–kfls:tfg ;DaGwsf] ljifodf ;d:ofsf] dfq klxrfg ug]{ u/]sf] 5' . of] s'/f :ki6 x'Fbf x'Fb} klg ef/tLo k|]; eg] d}n] PskIfLo ;dfwfg lbPsf] eg]/ ;w}+ Psf]xf]/f] k|rf/ ul//xG5 . ;d:of jf O;' cufl8 5, / of] ;d:ofsf] ;dfwfglagf blIf0f Pl;ofdf d]nldnfk x'g ;Sb}g . To;}n] o;sf nflu ef/t, kfls:tfg / sfl:d/L hgtf ;Fu} a:g'k5{ . To;/L a;]/ ;a}sf] s'/f ;'Gg] xf] eg] jftf{åf/f ;dfwfg glgl:sg] s'/} 5}g . ;dfwfgsf nflu kfls:tfg cfkm\gf] s'g} klg c8fgaf6 kl5 x6\g ;S5, ef/taf6 klg o;df kxn x'g'k5{ .Æ

       ;fkm\df kfls:tfg RofK6/sf cWoIf Pd= lhofpl2g, ;fs{ If]qLo dxf;lrj OlDtofh x';]g, ;fkm\df aª\unfb]z RofK6/sf cWoIf l/ofplHhg cxdbsf] ;Daf]wg;Fu} pb\3f6g ;q ;lsof] . s]=s]= sTofnsf] cWoIftfdf ePsf] lrofkl5 5nkmnsf] æl/s;lG;lnP;g Og b ;aslG6g]G6Æ cyf{t\ pkdxfåLkdf d]nldnfk ljifodf s]lGb|t /Xof] . 8]nL 6fOD; / k|mfO8] 6fOD;sf ;Dkfbs lghfd ;]7Lsf] cfwf/kq / 8f= ;L= /fhfdf]xg -ef/t_, >Ls[i0f af]on ->Ln+sf_, OSjfn zf]eg rf}w/L -a+unfb]z_, 8f= df]xDdb jl;d -kfls:tf_, uf]s'n kf]v/]n -g]kfn_, sf ;f]xL cjwf/0ffdf cfwfl/t /fli6«o k|ltj]bgdfly uDeL/ 5nkmn eP . t/ clwsf+z 5nkmn km]l/ klg ef/t–kfls:tfg b'O{ kIfs} ;d:ofsf ;]/f]km]/f]aflx/ hfg ;ls/x]sf] cg'ej x'Fb}gYof] Û  

       lrof vfg] a]nf 6]landf /fv]sf] Aofu PsfPs ufoa eof] . jl/kl/sf ;a}nfO{ ;f]w]+, st} km]nf k/]g . ;Dd]ngdf lbOPsf k|sfzg / hfgsf/Ld"ns ;fdu|Lsf ;fy} c? s]xL cfjZos ;fdu|L lyP Aofudf . d]/f nflu tLeGbf dxTjk"0f{ lyof] 3/af6 lxF8]b]lv ofqfdf l6lkPsf ;"rgf / cg'e"ltx¿ 3;d]l6Psf 8fo/L . d';/{kmn] ;Daf]wg ul//xFbf lgs} nfdf] gf]6\; lnPsf] lyPF . ToxL b]v]/ kfls:tfgL ;]So'l/6L jf u'Ktr/n] t nu]g < kl5 s]zj vgfnsf] ts{ lyof] of] . dnfO{ klg st} s]zjhLs} ts{ kf] 7Ls lyof] ls eGg] nfUof], gq Toqf] vf]hL x'Fbf s;/L km]nf gkbf]{ xf] Û h] xf];\, cToGt dxTjk"0f{ l6kf]6 / ;fdu|Lx¿ rf]l/P, ToxL g} d]/fnflu clk|o 36gf lyof] .

    bf];|f] ;q O;f{b xSjfgLsf] cWoIftfdf lblnk k8\ufFjs/ / cxdb /l;bsf] df]8/];g / ¥ofkf]l6{ªaf6 ;'? eof] . jN8{ Pl86/ kmf]/dsf dxflgb]{zs a6f{G8 k]lSj/L, cfOPkmh]sf cWoIf lqm:6f]km/ jf/]g, PkmcfO{l8Phsf 8f= Pg lqml:6g]sf ;fy} cnhlh/fsf k|ltlglw jfb\wf vfgkm / jfnl:6«6 hg{nsf /fhgLlts ;Djfbbftf hlxb x';]gsf ljrf/ tyf cg'ejx¿ lgs} /f]rs lyP . of] ;qsf] k|d'v ljifo lyof]– OlG8k]G8]G; ckm ldl8of cfkm\6/ (.!! cyf{t\ ;]K6]Da/ !! -cd]l/sL h'DNofxf ldgf/ / k]G6fugl:yt /IfdGqnodfly ePsf] cfTd3ftL ljdfg cfqmd0f_ kl5sf] ;~rf/ :jtGqtf Û of] ;qsf] 5nkmndf klg ef/t / kfls:tfgL kqsf/sf aLr rs}{ ljjfb rNof] . lbge/ lgs} yflsPsf]n] kfls:tfgL k|wfgdGqL zf}st clhhsf] cfltYodf lbOPsf] /flqef]hdf klg hfg ;lsPg Tof] ;fFem .

nfxf]/ k|j]zsf] t];|f] lbg, ljxfgsf] sf}nf -a|]skmf:6_ kl5 dfq ;ª\lIfKt bz{gsf] cj;/ h'6fPYof}+ xfdLn] nfx]/ bz{gsf nflu . t/ cfOtjf/ k/]sfn] ahf/ ;a} aGb ePsf] x'Fbf vf;} 3'dfO ePg Û afaf -/d]z ljsn_ n] lxF8\g] a]nfdf pb"{sf s]xL lstfa Nofpg eGg'ePsf] lyof] . vf]Hbf ;8s k]6Ldf a]Rg /flvPsfdWo] lsZgrGb/ / dG6f]sf b'O{j6f k':ts e]l6P, ToxL lsg]F kfls:tfgL ? $) df Û

kms{Fbf sfo{qmd ;'? e};s]sf] lyof] . of] ;qsf] ljifo lyof], ldl8of l/slG;lnP;g Og ;fpy Pl;of cG8/ l/hgn k;{k]lS6e . ef/tsL l/tf dGrGbfgL, kfls:tfgsf xl/z v/], a+unfb]zsf vfn]b cxdbnufot g]kfnaf6 o'j/fh l3ld/]sf] kqdf cfwfl/t lyof] of] ;q . t/ l3ld/] gcfPsfn] pgsf] k]k/ k9]sL lyOg\ aGbgf /f0ffn] . :jfefljs ¿kdf OlDtofhsf k|ltj]bgdfly rsf]{ ax; / ljjfb eof] . ;fkm\df dxf;lrjsf] /fli6«o RofK6/x¿df x'g] x:tIf]ksf ;DaGwdf uDeL/ k|Zg p7], /fli6«o ;ldltsf] :jtGqtf / :jfoQtfsf] k|Zg p7] . /fli6«o ;ldltn] k7fPsf k|ltlglwd08nsf gfpFdf ;d]t dxf;lrj OlDtofhn] rnv]n u/]/ cfkm""v';L gfpF yKg]–sf6\g] u/]/ sGkmd]]{zg k7fpg] s'/fsf] 86]/} lj/f]w eof] .

       ;fkm\df nfxf]/ 3f]if0ffkqsf] d:of}bf tof/ ug]{ lhDd]jf/L jl/i7 kqsf/ tyf g]kfnL k|ltlglw uf]s'n kf]v/]nnfO{ lbOPsf] lyof] . kf]v/]nåf/f k|:t't ef/t–kfls:tfgaLrsf] cf0fljs k|lt:k4f{;DaGwL a'Fbfdf k|o'Qm efiff sdhf]/ eof], b'a} b]zsf] cf0fljs xltof/ lgoGq0f / lg/LIf0f cGt/f{li6«o ;ldltaf6 x'g'k5{ eGg] s'/f :ki6;Fu /fVg' k5{ eGg] s'/f cfof] ef/t / kfls:tfgafx]ssf c? k|ltlglwaf6 . t/ sG;]G;;sf] axfgfdf olt dxTjk"0f{ k|:tfjnfO{ eg] 7f8} klG5of] . ptf ko{j]Ifs dfq /x]sL k|mfG;]nL 8f]g/ ;+:yfsL 8f=cfg lqm; xAaf8{n] cl3 ;f/]sL dfgjclwsf/ ;DaGwL ;+zf]wg k|:tfj d'vaf6 lg:sg gkfpFb} ;dfj]; ul/of] 3f]if0fkqdf .

xfdL a;]sf] slG6g]G6n u|'ksf] xf]nL 8] Og xf]6]n ljdfg:ynaf6 df]6/df @) ldg]6 hltsf] b"/Ldf lyof] . nfxf]/sf k|l;4 Plnª\6g / sk/ /f]8sf] blIf0f–klZrdL ;ª\uddf lyof] of] xf]6n . cfkm" a;]sf] sf]7fsf] em\ofnaflx/ eJo–eJo ejgx¿ b]lvGy] . ltg}dWo]sf] Pp6fdf /flvPsf] ;fOgaf]8{ oxLFaf6 b]lvGYof]– OSjfn Ps]8]dL . Tof] ;fOgaf]8{n] xfdLnfO{ nfxf]/ bz{gsf nflu nf]EofO/x]sf] lyof] . t/ ;Dd]ngsf sf/0f nfxf]/ cfOk'u]sf] t];|f] lbg;Dd klg Tof] ;Dej x'gkfPsf] lyPg .

nfxf]/ k'u]sf] rf}yf] lbg aNn nfxf]/sf bz{gLo 7fpFx¿ 3'Dg] df}sf ldNof] . ljxfgsf] sf}nfkl5 xfdL xf]6n cfef/Laf6 nfUof}+ nfxf]/ h', r]l/ªqm;, dl:hb] zf]xbf, 8«fOkm'8sf] k|Voft ahf/ la8]g /f]8 / ljB'tLo ;fdfgsf nflu gfd rn]sf] ahf/x¿ x]b}{ s]xL bz{gLo :ynsf] cjnf]sgdf . nfxf]/ lsNnf -nfxf]/ kmf]6{_ jf u'?åf/f / ljzfn dl:hb h'g x]bf{ klg x]l//x'Fh:tf] Û k'/fgf jf:t'snf / k"/ftflTjs ejg–;+/rgf, Jo:t ahf/, cfw'lgs ;lkª dnsf ;fy} dgdf]xs au}+rfx¿sf] cg]sf}+ crDdnfUbf ;ª\ud nfUYof] nfxf]/ . xfd|} pkTosfsf zx/h:t}, cfkm}+df Pp6f hLjGt ;ª\u|xfno Û xfd|L kyk|bz{s Oiff{ ;fydf ePsLn] 3'd]–k'u]hltsf dfq geP/ nfxf]/sf] ;du| hfgsf/L lng ;xof]u k'u]sf] lyof] xfdL lh1f;'nfO{ . ko{6ssf cfFvf cg]sf}+ ;'Gb/ kfs{ / afuau}+rf, jf:t'snfsf b[li6n] cfsif{s k'/fgf P]ltxfl;s ejg, :df/s, dl:hb, åf/ / :tDex¿af6 k6Ss} x6\g dfGb}g y] . xfd|f] ca:yf klg Tof] eGbf km/s lyPg .  

       s'g} klg zx/sf] ;d[l4 / gful/s ;Eotfsf] kl/ro ToxfFsf k'/ftflTjs tyf snfTds ;+/rgf / ;'Gb/ jfuau}+rfx¿n] lbG5g\ . P]ltxfl;s snfTds ;+/rgfsf b[li6n] xfdL klg sd 5}gf}+, ljZjk|l;4 5f}+ Û t/ zx/L kfs{ jf au}+rfsf gfpFDff km'ª\u p8]sf /Tgkfs{ -clxn] s] elgG5, yfxf 5}g Û_, 6'l8Fv]n / ;}lgsdGr dfq b]v]sf] of] g]kfnLsf cfFvfdf nfxf]/sf zflndf/ jfu, n/]G; uf8]{g, OSjfn kfs{, xh'/L afu, gfl;/ jfu, df]rL afu, df]8n kfs{ / /];sf];{ kfs{h:tf dg} nf]Eofpg] jfl6sfx¿ dh};Fu df]xgL nfpg ;kmn lyP . o;/L oL afuau}Frf b]v]/ Psflt/ df]lxt lyof}+ xfdL, csf{lt/ cfkm\gf] b]zsf] /fhwfgL zx/ ;Dem]/ dgdg} nlHht klg Û 

       ;g\ !*!# df dxf/fhf /l~ht l;+xn] agfPsf xh'/L afusf rf/ s'gfdf rf/j6f dxTjk"0f{ k'/ftflTjs ejgx¿ ;uf}/j pleO/x]sf b]lvGy] . k"j{kl6\6sf] nfxf]/ lsNnfsf] cfsif0f{af6 d'Qm x'g gkfpFb} klZrdL s'gfsf] afbzfxL d:sn] cfdlGqt ul//x]Yof] . pQ/ / blI-0fL s'gfsf] /l~ht ;dflw / /f]zgL u]6sf cfsif{0f cfkm}+df ljnIf0f nfUy] . ckmuflg:tfgsf zfx ;'hfnfO{ x/fP/ s]xLg'/ lx/f xft kf/]sf] v'l;ofnLdf /l~ht l;+xn] lgdf{0f u/fPsf /f]zgL jfusf] cg'kd ;f}Gbo{n] xtklt aflxl/g lbFb}gYof] . kyk|bz{s Oiff{ eGb} lyOg– oxfF x/]s cfOtaf/ :yfgLo ufos–sljx¿ e]nf x'G5g\ / k|l;4 kGhfjL ;'kmL sljsf lx//fFemfsf ;fy} c¿ klg w]/} k/Dk/fut sljtf–uLtx¿ ufpg] ub{5g\ . dflg;sf] 3'OFrf] nfU5 tL uLt ;'Gg.

emg s] sd x'gYof] / ;flndf/ afu Û c;L Ps8 hldgdf km}lnPsf] 5 zfxhxfFn] kfl/jfl/s dgf]/Ghgsf nflu agfPsf of] auF}rf . o:tf c? klg cg]sf}+ afu–au}+rfn] el/Psf] b]lvGYof] nfxf]/ zx/– gl;/ jfu, df]rL jfu, jfON8 nfOkm kfs{, hNnf] kfs{, df]8n 6fpg kfs{, /];sf];{ kfs{ slt xf] slt Û tL kfs{ / au}+rf km"n, af]6la?jf / xl/ofnLsf b[li6lk|o :yn dfq lyPgg\, ToxfFsf gful/s / ;/sf/sf ;f}Gbo{ kf/vsf] HjnGt pbfx/0f klg lyP Û xfdL ;a}sf cfFvf tL dgf]/d ;'Gb/ afu au}+rfsf ;f}Gbo{kfgdf /ld/x]sf lyP, dg cfkm\g} j~h/ aGb} uPsf] l;d]G6Lsf] hª\undf ¿kfGtl/t x'Fb} uPsf] /fhwfgL zx/ sf7df8f}+df Û

d'un jf:t'snfsf] ;d[4 zx/ nfxf]/ cfsif{s P]ltxfl;s eJo ;+/rgfx¿sf b[l6n] afu–auf}FrfeGbf emg s] sd x'Gy] Û cfkm}+df d'un jf:t'snfsf] pTs[i6 gd'gf hxfFlu/sf] d';f]lnod pgs} OR5f adf]lhd agfPsL lyOg\ /] ltgsL a]udn] . OSjfn kfs{l:yt :jtGqtf:tDe ldgf/–P–kfls:tfg To;/L g} cfsfz 5'Fnf em}+ ujf]{Ggt pleP/ xfdLnfO{ x]l//x]sf] lyof] . ef/t–kfls:tfg ljefhgsf] syf ;'gfO/x]sf] Tof] :d[lt:tDe lhGgf g]t[Tjsf] d'l:nd lnun] ;g\ !($) df ef/taf6 kfls:tfg 5'6\ofpg] lg0f{osf] 3f]if0ff ul/Ps} 7fpFdf To;}sf] ;Demgfdf 78\ofOPsf] lyof] .

kvf{nsf] zx/ cyf{t\ jfN8 l;6Lsf gfpFn] lrlgg] nfxf]/sf] csf]{ cfsif{0f lyof] d'unsfnLg snfsl/tf / jf:t'snfsf HjnGt gd'gf nfxf]/ lsNnf / To;sf] k|j]zåf/ Û clwsf+z lsNnf / lsNnfsf kvf{nx¿ clxn] :d[ltz]if dfq 5g\ . t/ hlt hf]ufOPsf 5g\ tL klg sd 5}gg\ . nfxf]/nfO{ 3]/]/ agfOPsf] k'/fgf lsNnf Tolta]nf d'un zf;sx¿sf] zLtsfnLg cfjf;sf ¿kdf k|of]u x'Gy] /] . lzv zf;gsfndf hL0f{ x'Fb} uPsf] lsNnfsf] snfTds d"No cª\u|]hn] nfxf]/ cwLg:y u/]kl5 s]xL dfqfdf k'gMlgdf{0f u/]sf /x]5g\ . o'g]:sf] ljZj ;Dkbf ;"rLdf /x]sf] nfxf]/ lsNnfsf cg]sf}+ cfsif{0f cem} klg xfdLnfO{ ljl:dt t'NofO/x]sf lyP . tL cfsif{0fdWo] lbjfg–P–cfd -hgtfsf] cbfnt_, lbjfg–P–vf; -ef/bf/x¿sf] sIf_, hxfFlu/sf] zogsIf333 -h;df ;ª\u|xfno klg ;~rflnt 5_, zfxL xdfd -zfxL :gfgu[x_ / zfxhxfFsf lgjf; If]qsf ;'Gb/ cfjf;v08sf ;fy} lzzdxn -P]gf 3/_ / gf}nvf dxn ko{6ssf k|d'v cfsif{0f alg/x]sf b]lvGy] .   

xfd|L ufO8 O;f{ eGb} lyOg\– ;+:s[t ;flxTosf cg';f/ ;Ltfk'q njn] lgdf{0f u/fPsf lyP /] of] zx/– njk'/L Û sfnfGt/df ToxL njk'/L cke|+z eP/ nfxf]/ elggyfNof] . clg njs} h'DNofxf efO s'zn] clxn]sf] s;'/ :yfkgf u/]sf x'g\ /] . clxn] klg njsf gfpFdf vfnL dlGbx¿ /flvPsf /x]5g\ nfxf]/ lsNnfdf . lognfO{ nj s} cke|+z …nf]xÚ jf …nf]x–cjf/Ú jf nf]xsf] lsNnf elgFbf] /x]5 .

!* cf}+ ztfAbLsf] lzv zf;g sfnsf] ;Demgfdf xh'/L afusf] pQ/L s'gfdf agfOPsf] /lGht l;+xsf] ;dflw:yn / Pp6f ;fgf] ;ª\u|xfno klg sd cfsif{s lyPgg\ . d'un ;d|f6 cf}/ª\uh]jn] agfpg nufPsf cfndlu/L dl:hb elgg] afbzfxL d:sn] nfdf] ;do ;+;f/s} ;a}eGbf nfdf] d:ssf ¿kdf cfk"mnfO{ lrgfO/Xof] /] Û o;nfO{ afx| 9f]sf ePsf]n] afx|b/L klg elgFbf] /x]5 . To;sf e'OFdf lj5\ofOPsf /ftf 9'ª\uf ef/taf6 NofPsf lyP /] . of] d:sdf *) j6f ;;fgf sf]7fx¿ /x]5g\ . pQd gd'gf dflgFbf]/x]5 o;df ul/Psf] Wjlgla:tf/ k|0ffnL] .

Oiff{sf cg';f/ ljZjsf ;a}eGbf 7"nfdWo] Ps dflgg] of] k|fª\u0f -sf]6{of8{_ df Ps} k6s ;f7L xhf/ dflg; a;]/ gdfh k9\b} k|fy{gf ug{ ;S5g\ /] Û oxL dl:hbdf ;DkGg ePsf] /x]5 ;g\ !(&$sf] bf];|f] O:nflds ljZj ;Dd]ng . dl:hbsf] aflx/L v08df s'/fg ;ª\u|xfno b]lvGYof] . ;g\ !(&& df ;'? eO{ b; jif{df lgdf{0f k"/f ePsf] of] ;ª\u|xfnodf sk8fdf n]lvPsf ^) v08 s'/fgx¿ k|bz{gdf /flvPsf 5g\ /] Û s'/fg ;fwf/0f d;Ln] geP/ *) k|ltzt ;'g / @) k|ltzt rfFbL ld;fOPsf] d'nDafn] ;'Gb/ cIf/df n]lvPsf 5g\ elGyg O;f{ . t/ xfdLn] x]g{ kfPgf}+ . ;ª\u|xfno x]g{ ljb]zLsf nflu @)) kfls:tfgL ?k}ofF z'Ns nfUbf]/x]5 . Oiff{n] lgMz'Ns k|j]zsfnflu 7"n} s;/t u/]/ klg ;kmn x'g ;lsgg\ . Toqf] /sd lt/]/ ;ª\u|xfno x]g{ w]/} ;xefuL tof/ ePgg\, 5'l6\6P/ hfg] s'/f klg ePg . To;/L 9f]s}af6} kms{g' k/]sf] lyof] Û

d'unsfnLg af:t'snfsf oL ljlzi6tf, cfsif{0f / ljzfntfnfO{ zx/sf] leqL efudf htftt} b]lvg] ;fgf dl:hb / b/af/x¿n] klg k|i6\ofO/x]sf lyP . tLdWo] ev{/} lh0ff]{åf/ ul/Psf] cfl;km hxfF xj]nL emg} cfsif{ b]lvGYof] . nfxf]/sf ;+/Ifs ;Gt xh/t bftf uGh aV;sf] dl:hb bftf baf{/ jl/kl/ c;ª\Vo dflg;x¿ k|fy{gf ul//x]sf lyP . nx/} a;]/ eLv dflu/x]sf / lgMz'Ns bfg efG5fdf vfO/x]sfsf] nfd lgs} nfdf] lyof] .

nfxf]/ lsNnfdf lgld{t P]ltxfl;s k|j]zåf/ nfxf]/sf] csf]{ cfsif{0f lyof] Û d'un sfndf nfxf]/sf] k'/fgf] zx/ gf} ld6/ cUnf] kvf{nn] 3]l/Psf] lyof] /] . kvf{nsf jl/kl/ csa/L u]6, ef6L u]6, lbNnL u]6, sflZd/L  u]6, nf]xf/L u]6, d:tL u]6, df]rL u]6, df]/L u]6, /f]zgL u]6, zfxfndL u]6, z}gf{jfnf u]6, tlS;nf u]6 / ofSsL u]6 cflb gfdsf !# j6f ljzfn snfTds k|j]zåf/ lyP /] Û c+u|]h zf;gdf nfxf]/ lsNnfnfO{ sdhf]/ t'Nofpg] p2]Zon] tL åf/x¿ eTsfOP5g\ . eTsfOg'af6 hf]luP5, dfq /f]zgL u]6 Û kl5 s]xL 9f]sfx¿sf] hL0ff]{åf/ ul/P5, / s]xLsf] k'gMlgdf{0f Û clxn] kfFrj6f  cl:tTjdf /x]5g\ .  

O;f{ eGb} lyOg\– æoL dWo] pM Tof] /f]on d:s / l;6f8]nsf] aLrdf /x]sf] /f]zgL u]6cufl8sf cfsif{s dfu{nfO{ zfxLdxNnf elgG5 .Æ

nfxf]/sf] k|d'v k|j]zåf/ dflgg] k|sfzåf/ jf /f]zgL u]6sf jl/kl/ yl/–yl/sf vfg]s'/f a]Rg] k;nx? b]lvGy] . tL vfgf k"/} kfls:tfgdf k|l;4 5g\ /] . nfxf]/sf] t emg s'/} ePg . of] 9f]sfaf6 jfbzfxL d:s / nfxf]/ lsNnf b'a} glhs} b]lvGy] . ;fFemsf] cFw]/f]df /f]zgL u]6af6 lg:s]sf] k|sfzn] k"/} If]q emlsemsfp b]lvG5 /] Û To;/L g} nfxf]/ lsNnfsf] ljk/Lt lbzfdf /x]sf] dl:hbL åf/nfO{ cfgGbsf] 9f]sf elgG5 elGyg Oiff{ . bftf baf{/ cyf{t\ ;'kmL ;Gt cnL xhj]/Lsf] ;dflw:yn /x]sf] csf]{ ef6L u]6df x/]s ljxLaf/ ;fFem gft cyf{t sJjfnL ufog x'bf] /x]5 . kfls:tfgL k|frLg zf:qLo ;ª\uLt, uhn / sJjfnLsf] hGd3/ klg t xf] nfxf]/ Û  

To;kl5sf] xfd|f] csf]{ uGtJo lyof] dfn/f]8 . cfkm\gf 5]p5fp kfls:tfgs} ;a}eGbf 7"nf] Do'lhod / cg]sf}+ Uofn/Lx¿nfO{ ;+/If0f lbO/x]sf] lyof] dfn/f]8n] . cf6{ Do'lhoddf kl/0ft ul/Psf] 6'lnG6g dfs]{6, afK;L l;4jfsf] cfTdsyfk/s pkGof; zLif{saf6 gfd /flvPsf] elgg] qmf] O6;{ Uofn/L dfn/f]8sf] d'6'd} lyP . la|l6; /fhsf ;do ;g\ !*^$ df d'un–uf]lys z}nLdf lgld{t nfxf]/ Do'lhod kfls:tfg e/ g} k|l;4 lyof] . ;ª\u|xfno wft'sf ljlzi6 a'4d"lt{, ufGwf/ sfnLg snfTds pb"{ kf08'lnlk / a'gfO s6fOsf ;fy} kTy/snfx¿sf ax'd"No ;ª\u|x ;hfOPsf lyP . ;fs{ If]qs} ax';+:s[lt tyf ax'/fli6«o Oltxf;sf cToGt} b'n{e tyf ax'd"No ;fdu|Lx¿ k|blz{t 5g\ /] oxfF . ufGwf/sfnLg b'n{e a'4 snf, O:nflds snfs[lt, b'n{e tyf k|frLg x:tlnlksf kf08'lnlkx¿, o'4cfo'w jf xltof/, kf]zfs / uxgf o;sf k|d'v cfsif{0f lyP . csf]{ pNn]Vo ;ª\u|xfno lyof] lghL :t/df :yflkt ef6L u]6leqsf] kmls/vfF Do'lhod . lgs} 7"nf] of] ;ª\u|xfnodf kfls:tfgdf k'/fgf / gofF jl/i7 snfsf/x¿sf ljleGg k'/fgf k]lG6ª, ljleGg efiffsf df}lns kf08'lnlk / blIf0fk"jL{ Pl;of tyf ef/t–kfls:tfgsf ax'd"No snfs[ltx? ;ª\u|lxt /x]5g\ . To;/L g} ;g\ !(%) df :yflkt d'Ntfg /f]8l:yt k'Gr xfp;df /x]sf] d'un Do'lhod kfls:tfgsf] cfly{s ;|f]t / To;sf] pkof]u, pBf]u tyf jfl0fHo If]qdf kfls:tfgn] k|fKt u/]sf] ;kmntf a'em\gsf nflu cjnf]sg ug}{ kg]{ csf]{ dxTjk"0f{ ;ª\u|xfno lyof] . o;sf k|d'v cfsif{0f ;+uLtsf ljleGg jfBoGq, d'Ntfg / ejfnk'/df pF6sf] 5fnfaf6 agfOPsf] 6]an NofDk, kfls:tfgsf ;a} dxTjk"0f{ zx/df a'lgPsf skf;, /];d / pmgsf] ld>0fåf/f lgld{t PDa|f]O8/L ul/Psf sk8f a'gfO cflbsf snfTds gd'gf lyP . 

nfxf]/nfO{ bftfgu/ klg elgGYof] ;'kmL ;Gt bftfsf] gfpFdf . O/fgaf6 cfPsf tL ;'kmL ;GtnfO{ ;'?df nfxf]/af;Ln] rf]/ 7fg]/ vfg;d]t lbPgg\ /] Û c? kfx'gf jf nfxf]/df cfpg] hf] sf]xLnfO{ klg vfglkg u/fP/ :jfut;Tsf/ ug]{ Tolta]nfsf nfxf]/af;L rf]/nfO{ eg] kfgL;d]t lbFb}gy] /] . t/ kl5 pgsf] k/f]ksf/ / wfld{s ¿k b]v]kl5 pgLx¿n] kZrftfk ;d]t u/]sf lyP/] .

lhGgf afudf lbpF;f]sf] vfgf vfPkl5 xf]6n kmls{of}+ xfdL . Tof] lbjf ef]h nfxf]/sf d]o/ cyf{t\ lghfd ldofF cld/ dxd'bn] lbPsf lyP . lbjf ef]h cfof]hgf ul/Psf] jfu] lhGxf cToGt Jojl:yt ;'Gb/ au}+rf lyof] Û dWo zx/aLr Ps–8]9 lsnf]ld6/sf] b"/Ldf /x]sf o:tf ;fgf7"nf auF}rfx¿ htftt} b]lvGy] . Tof] b]Vbf af/+af/ cfkm\gf] b]zsf] ofb cfpFYof] . cfxf==== xfdL sxfF klg o:t} eP Û

;fFem g'gb]lv ;'g;Dd h] vf]h] klg kfOg:6]l8od km]o/ dfs]{6 3'Db} laTof] Û ToxfF xfd|f] h:tf] ;a} ljb]zL pTkfbg xf]Og, ;a} kfls:tfgsf cfkm\g} lyP . ta g cfTdlge{/ 5 pgLx¿sf] cy{tGq . ;a}n] s]xL g s]xL lsGof}+, g]kfn n}hfg] lrgf] . kmsF{bf kfls:tfgL ;"rgf ;lrj zfxL Odfdn] lbPsf ;fª+uLlts /flq ef]hdf j;Gt jfu k'Ug xtf/ e};s]sf] lyof] . xtf/–xtf/ kl;of] j;Gt jfu n}hfg tof/ eP/ a;]sf] ldgLa;leq . xf]6]neGbf $–% lsnf]ld6/ k/sf] ;'Gb/ ju}Frfdf dw'/ ;ª\uLt ;'Gb} /flqef]hsf] cfgGb, cs}{ cg'ej, cs}{ cg'e"lt Û of] nfxf]/sf] clGtd /ft lyof] xfd|f] .

;fyLx¿n] g]kfnL afgL b]vfOxfn] clGtd /ft Û dhf ug{] d'8df cfP5g\ pgLx¿ . geGb} dh};Fu hd]5g\ lkpg] sfo{qmddf . ;fj{hlgs 7fpFdf dBkfg jlh{t eP klg ;fyLx¿sf nflu Joj:yf gx'g] s'/} ePg kfFr tf/] xf]6ndf . b]j]Gb| uf}tdn] ef]lnkN6 ;'gfPcg';f/ Tof] /dfOnf] xfx"df ablnP5, / clt g} xNnf ePkl5 xf6]nsf ;'/IffsdL{n] x:tIf]k u/]/ ;a}nfO{ cf–cfkm\gf sf]7fdf k7fP5g\ .

Nfxf]/ e|d0fkl5 nfUof], l5d]sLsf gfpFdf dfq ef/tLo snf, ;+:s[lt / ;xh cfjfudgaf6 k|efljt xfdLn] ef/t afx]ssf c? ;fs{ d'n's / pQ/L l5d]sL lrgsf ;+:s[lt, hghLjg / cfly{s ljsf;sf af/]df w]/} hfGg afFsL /x]5 . cfkm\gf snf, ;flxTo / ;+:s[ltsf af/]df l5d]sLx¿nfO{ a'emfpg' t emg} afFsL 5 . of] afFsLsf] qmddf ljbfOsf] …;nfd–jfn]s'dÚ eGb} ljbf lnPsf] lyPF d}n] snf–;:s[ltsf] cToGt ;DkGg kfls:tfgL k|frLg zx/ nfxf]/;Fu Û