शीर्जनशील नेपाली पत्रकारहरू भाग २(का लागि पत्रकार ऋतुवर्ण पराजुलीलाई प्रेषित प्रश्नका जवाफहरू)
१. तपाइँको जन्म कहाँ र कहिले भएको हो ? मेरो जन्म काठमाडौं जिल्लाको जोरपाटी गाउँ विकास समिति वडानम्बर ९ (जोरपाटी–९, आरुबारी) मा विक्रम सम्वत् २००८ साल असार २२ गते (६ जुलाई १९५१) शुक्रबारका दिन भएको हो ।
२. तपाइँको पारिवारिक पृष्ठभूमि , परिवार सङ्ख्या र आर्थिक हैसियत के हो ? म निम्न मध्यमवर्गीय अर्ध किसान परिवामा जन्मिएको हुँ । मेरा पिता, प्रपितामह र मसमेत पनि जागिरे पृष्ठभूमिका भए पनि जागिरले मात्र परिवारको भरणपोषण र शिक्षा–दीक्षा सम्भव थिएन । त्यसैले जीविकाको साधन जागिर र आंशिक रूपमा खेती थियो । मातापिताका हामी छ सन्तान छौं– चारजना दिदी वहिनी र दुई भाइ । २०४६ सालमा परिवार अलग भए यता मेरो परिवारमा म र श्रीमती लक्ष्मी चालिसेका साथै हामा एक छोरी र दुई छोरा छन् । हाल छोरी र दुवै छोराका परिवार विदेशमा रहेका छन्, यहाँ हामी दुई मात्र । मेरो आर्थिक अवस्था निम्न मध्यम वर्गीय हो । जीवन निर्वाहको आधार मूलतः जागिर र केही लेखनबाट प्राप्त हुने आर्जन ।
३. तपाइँलाई पत्रकारितामा लाग्ने प्रेरण बारे ःखासमा त्यस्तो कुनै प्रेरणा थिएन, तर रचनाहरू लिएर प्रकाशनार्थ कहिले कहीँ गोरखापत्रमा जाँदा त्यहाँ स्वर्गीय गोपालप्रसाद भट्टराई, भैरव अर्याल, केशवराज पिँडाली, दाताराम शर्मा, ऋषभदेव शर्माजस्ता नाम सुनेका विद्वान् र साहित्यकारहरू देख्दा मन मनै यस्त मानिसहरूसँग काम गर्न पाए कस्तो हुँदो हो भन्ने चाहिँ लाग्ने गथ्र्यो ।
४. तपाइँको शैक्षिक योग्यताको आधार के हो ? मेरो शैक्षिक योग्यताको आधार सरकारी र निजी साधारण स्कुलको माध्यमिक शिक्षा र त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गका कलेजहरूको उच्चशिक्षा नै हो । एसएलसी परीक्षा उत्तीर्ण गरेपश्चात त्यसपछिका सबै शिक्षा मैले जागिर खाएरै आर्जन गरेको हुँ । उच्च शिक्षा तर्फ बी.ए., बी.एड. र एम.ए. उपाधि हासिल गरेको छु । यस अतिरिक्त सन् १९८५ मा सरकारबाट कोलम्बो योजना अन्तर्गत मनोनीत भई बेलाइतको क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट अङ्ग्रेजी भाषामा र टमसन फाउन्डेसनबाट पत्रकारिता विषयमा डिप्लोमाको उपाधि प्राप्त गरेको छु ।
५. पत्रकारिता क्षेत्रमा प्रवेश गर्नुको खास उद्देश्य के हो ? पत्रकारिता किन गर्नुहुन्छ ? पत्रकारिता तपाइँको दृष्टिमा के हो ? निजी क्षेत्रको पत्रकारिता नफस्टाइसकेको त्यो कालखण्डमा पत्रकारिता आजको जस्तो ‘करियर’ र ‘ग्ल्यामर’ को विषय बनिसकेको थिएन । त्यसैले माथि नै उल्लेख गरे अनुसार सानैदेखि लेखनप्रति अभिरूचि रहेकाले पत्रकारिता प्रवेशको अप्रकट चाहना थियो होला, प्रकटमा त्यस्तो केही थिएन । सुरुमा जागिरको रूपमा पत्रकारिताम प्रवेश गरेको हुँदा जागिरकै लागि पत्रकारिता गरेँ भन्दा हुन्छ । केही पछि जब पत्रकारिता बुझ्दै गएँ, कार्यगत अनुभव प्राप्त गर्नुका साथै बेलाइत गएर यस सम्बन्धमा नयाँ व्यवहारिक तथा सैद्धान्तिक ज्ञान प्राप्त गर्ने अवसर पाएँ । त्यसपछि पत्रकारिता सही सूचना, ज्ञान–विज्ञान र अग्रगामी समाज निर्माणका आवश्यक जानकारी प्रवाह गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम रहेकोले जिम्मेवारीपूर्वक यसलाई तिनै कामको मिसनका रूपमा लिँदै आएको छु ।मेरो दृष्टिमा सही पत्रकारिता राज्यका सबै संरचना र निकायहरू र आम जनताबीचको पुल हो र हो समाजलाई सही बाटोमा हिँड्नका लागि सधैं सचेत गराइरहने जिम्मेवार सचेतक । तर यसका लागि पत्रकारिता पत्रकारिता नै हुनुपर्छ, देखिने–नदेखिने पेशा, व्यापार जमाउने आवरणका लागि गरिएको कार्यव्यापार हुनुहुँदैन ।
६. पत्रकारिताप्रति रूचि, प्रवेश गर्दाको क्षण तथा संयोग, अठोट तथा वाध्यात्मक परिस्थितिका कारण यस क्षेत्रमा लाग्नुभएको हो ?अखबारी पत्रकारिता क्षेत्रसँग राम्ररी परिचित नहुँदै लेखनप्रतिको अभिरूचिका कारण मधुपर्क, रूपरेखा, रचनाजस्ता साहित्यकि पत्रिका र गोरखापत्रकै साहित्यप्रधान शनिवासरीय परिशिष्टाङ्कसँग केही परिचित थिएँ । पिताजी रमेश विकल स्वयम् साहित्यकार हुनुभएकाले यी र यस्ता पत्रपत्रिका घरमा आइरहन्थे । कहिलेकाहीँ गोरखापत्र, नयाँ सन्देशआदि पनि देखिन्थे । घर शहरभन्दा ११ किलोमिटर उत्तरपूर्वको गाउँमा पर्ने हुँदा त्यतिबेला गाउँमा पुस्तक पत्रिका पसल हुने कुरै थिएन । म पढ्ने चावहिलमा पनि त्यस्ता पुस्तक–पत्रपत्रिका विक्रीमा राखिख्दैनथे । न त स्कुल कलेजमा पत्रकारिता विषय नै पढाइन्थ्यो । त्यसैले त्यतिबेला ममा सचेत रूपैं पत्रकारितामा प्रवेश गर्ने कुनै सोच र उद्देश्य थिएन । त्यसैले मेरो पत्रकारिता प्रवेशको घटना सचेत चाहनाभन्दा पनि बढी मात्रामा संयोग नै थियो । आइए पास गरेर निम्नमाध्यमिक शिक्षको रूपमा काम गर्दागर्दै वि.सं. २०३० मा बीए पास गरेपछि स्थायी माध्यमिक शिक्षकमा रूपमा कार्यरत थिएँ । २०३७ सालमा एम.ए. पनि उत्तीर्ण गरिसकेको थिएँ । त्यति बेलै लोकसेवा आयोगले प्रशासन सेवामा शाखाअधिकृत र शिक्षा सेवामा माध्यमिक शिक्षा निरीक्षक पदका लागि दर्खास्त माग्यो । ती दुवैमा परीक्षा दिएर दुवैतिर लिखितमा नाम पनि निस्कियो । लोकसेवाको लिखित परीक्षा नहुँदै गोरखापत्र संस्थानले पनि अधिकृत सातौं तहको उपसम्पादक पदमा दर्खास्त माग्यो । गोरखापत्रको त्यस पदका लागि पनि दर्खास्त दिउँ । गोरखापत्रले परीक्षा लिनु अगाडि नै लोकसेवाको अन्तवार्ता समेत सकियो । आफ्नो हिसाबमा अन्तर्वार्ता पनि राम्रो भएकोले म ढुक्क थिएँ । त्यसैले गोरखापत्रको परीक्षाप्रति ममा उदासीनता देखिँदै थियो । परिक्षा साँझ चार कि पाँच वजेदेखि थियो । त्यही दिन परीक्षा दिउँ कि नदिउँको दोमनमा दिउँसोका कक्षा सकेर बौद्धको एउटा चियापसलमा अलमलिइरहेको थिएा म । चिया खाँदा खाँदै हरिप्रसादजीले गोरखापत्रको परीक्षा बारे सम्झनुभएछ । सम्मिलित नहुने मेरो आशय बुझेर सम्झाउनुभयो–पैसा तिरिसक्नुभयो, दिनोस् न अनुभवै भए पनि हुन्छ । नभए यही निहुँमा घुमघाम त होला ! मलाई पनि होजस्तो लाग्यो हतारिँदै समयभन्दा १५ मिनेट पछि पुगेको गिएँ परीक्षा केन्द्र आरआर क्याम्पस । त, त्यसरी दिएको थिएँ पहिलो दिनको परीक्षा । आखिर पुलिस रिपोर्टका कारण लोकसेवाका दुवै अन्तार्वातामा मेरो नाम निस्किएन । उता आशै नगरेको गोरखापत्रको लिखित र मौखिक दुवै परीक्षामा मेरो नाम निस्कियो ! लोकसेवाको पुलिस रिपोर्ट बिग्रनुको कारण रहेछ २०२८–२९ सालतिर कीर्तिपुरको शिक्षा शास्त्र क्याम्पसमा नर्मल तालिम लिँदा तालिमका सहपाठी मोहन दुवाल, नेमकिपाका आशाकाजी वासुकला आदिसँगै हडताल गराउने अग्रपङ्क्तिमैं रहनु । त्यतिबेला शङ्करदेव कलेजको रात्रिकक्षामा वीए पनि पढ्दै थिएँ । सिआइडीहरू पिछागर्दै आउँथे र मुृस्किलले जोगिनु पथ्र्यो । त्यही घटना पर्याप्त भएछ मेरो पुलिस रिपोर्ट बिगार्न । यसरी राम्रो भन्ने लागेको दुवै अन्तर्वातामा नामै निस्किएन, आशै नभएको गोरखापत्रमा भने निस्किएछ । आशा नगर्नुको कारण थियो– गोप र राइजिङ नेपाल दुवैका लागि जम्मा ४÷४ स्थानका लागि उम्मेद्वार मागिएको थियो र सुने अनुसार प्रत्याशी ७०–७५ जनामध्ये एक दर्जनभन्दा बढी त गोरखापत्रमैं काम पत्रकारहरू थिए त्यो पदका प्रत्याशी ! त्यसैले न पत्रकारिता पढेको, न त कामकै अनुभव भएको मजस्ताले आशा नगर्नु स्वाभाविकै थियो । प्रतिस्पद्र्धीमा थिए– दुर्गानाथ शर्मा, शंकरदेवका मेरा सहपाठी मित्र ध्रुवहरि अधिकारी, केदार शाक्य, उद्धव उपाध्याय लगायत अरु पनि धेरै गोरखापत्र भित्रका र शरदराज गौतम आदि आदि बाहिरबाट । माथि नै भनेँ, मेरो पत्रकारिताको अनुभव थिएन । मेरो योग्यता भनेको सो पदको विज्ञापनमा भनिएको “पत्रकारिता शिक्षा वा पत्रपत्रिकाहरूमा लेखरचनाहरू प्रकाशित भएको” मा मात्र सीमित थियो । लेखरचना त मेरा त्यतिबेलासम्ममा निकै छापिएका थिए गोरखापत्र, गोरखापत्रकै शनिवासरीय परिशिष्टाङ्क र मधुपर्क मासिक तथा बालक, कोपिला र ध्रुवताजस्ता बालपत्रिकामा । जे होस्, परीक्षा भयो, अन्तर्वार्ता पनि सकियो र गोरखापत्रमा छैटौं तहमा स्थायी रहनुभएका दुर्गानाथ शर्मा, अस्थायी काम गरिरहुनभएका ध्रुवहरि अधिकारी र संभवतः रेडियो नेपालतिर पत्रकारिता नै समाचार वचन गरिरहुनभएका न्युज रिडर शरद्राज गौतम र म गरी चारजना सफल भयौं नियुक्ति पाउन । त्यतिबेला सम्म संस्थानहरूको परीक्षा पनि लोकसेवाको निर्देशनमा लाकसेवाकै प्रतिनिधि बसेर सम्पन्न हुने गथ्र्यो । राइजिङ नेपालमा कुन्द दीक्षत, गोपाल शर्मा, गोपाल भट्टराई, र संभवतः जवाहर माननन्धरले नियुक्ति पाउनु भएको थियो त्यसबेला । संस्थान प्रमुखमा अध्यक्ष तथा महाप्रबन्धक वरिष्ठ पत्रकार भारतदत्त कोइराला हुनुहुन्थ्यो भने गोरखापत्र र राइजिङ नेपालका सम्पादकमा क्रमशः गोकुलप्रसाद पोखरेल र मनरञ्जन जोशी । त, यसरी मेरो गोरखापत्र र पत्रकारितमा प्रवेश भएकाले यो मात्र संयोगका रूपमा लिएको छु । यसमा सुरुदेखि नै लेख्ने, पढ्ने र प्राज्ञिक कार्यप्रतिको आफ्नो रूचिले यसतर्फ लाग्न अज्ञात आकर्षणको काम गरेको हुनुपर्छ, यो बेग्लै कुरा हो ।
७. पत्रकारिता पेशाप्रति कत्तिको सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? आफूले निर्वाह गरेको पत्रकारिता पेशाप्रति सन्तुष्ट छु । २०४६ अघि र पछि पनि पत्रकारितालाई आफू संलग्न संस्था र समग्र पत्रकारिता क्षेत्रलाई नै बदनाम गराई आफ्नो व्यक्तिगल स्वार्थ पूरा गर्नेहतियार बनाउने व्यापक गलत अभ्यासबाट अलग्गै रहेर पत्रकारिताको धर्म निर्वाह गर्दैं आएँ र यसैलाई नै म अफ्नो सफलता ठान्दछु । पत्रकारितमा तीस वर्ष सक्रिय पत्रकारिता गरेर सम्पादक, कार्यकारी अध्यक्षजस्ता जिम्मेवारीका पदमा रहे पनि आफ्नो व्यक्तिगत लाभमा यसलाई सचेततापूर्वक प्रयोग गरिन जस्तो लाग्छ । अज्ञानवश त्यस्तो हसुन गएको भए क्षमा चाहन्छु । चाहेको भए मिडियामैं भएका कारण तिनै मिडियामा र आफ्ना वरिपरिका कथित प्रशंसकहरूद्वारा रातारात चचकिो शिखरमा पुगेका कतिपय मिडियाकर्मी साहित्यकार र एनजिओ, आइएनजिओ र देशी विदेशी विभिन्न प्रभावशाली शक्तिकेन्द्रका गणेश परिक्रमा गरेर आर्थिक र अन्य सम्वृद्धि हासिल गरेका कति पत्रकारजस्तै हैसियत बनाउन सकिन्थ्यो होला । यिनै कारणले पनि पूर्ण रूपमा आत्मिक सन्तुष्टि छ मलाई आफूले गरेको पत्रकारिता पेशा प्रति ।
८. तपाइँ कस्तो पत्रकारिता रुचाउनुहुन्छ ? स्वच्छ, राष्ट्र, राष्ट्रिय स्वाभिमान, र राष्ट्रिय सीमा र अखण्डताप्रति इमान्दार; आवाजहीनहको सच्चा आवाज, जनता र राज्य सञ्चालनका संयन्त्रहबीचको सचेतनतापूर्ण पुल र स्वच्छ, सुसंस्कृत र आफ्नो भाषा, संस्कृति र स्भ्यताको संरक्षणमा सहयोगी सही सूचना प्रवाहक माध्यमका रूपमा पत्रकारितयाको विकास मेरो रुचिको पक्ष हो । पत्रकारितालाई शालीन, शिष्ट र जिम्मेवारप्पूर्ण काम ठान्ने शैक्षिक र प्रायोगिक परम्परामा दीक्षित हुँदै आएकाले पनि म पत्रकारितालाई समाज रूपान्तरणको माध्यम र राष्ट्रिय संस्कृतिको निर्माणमा सहयोगी साधन ठान्दछु, कथित पश्चिमा सभ्यता र संस्कृतिका रूपमा नव–उपनिवेशको विस्तारक अभियत्नाका रूपमा होइन ।
९. पत्रकारिता क्षेत्रमा लाग्नु भएपछि जीवन वृत्त कसरी चलिरहेछ ? मथि नै भनेँ, निम्नमध्यम वर्गीय परिवारको भएका कारण सानैदेखि काम गरेरै करियर बनाउँदै अएँ । सुरुमैं गोरखापत्र स्रंस्थानमा पत्रकारिताको सेवामा प्रवेश गर्न पाएकोले संस्थानको नियम अनुसार नियमित तलब भत्ता प्राप्त हुन्थ्यो र त्यसैबाट जीवन वृत्त चलाउँदै आएको हुँ । त्यसका अतिरिक्त २०४२ सालदेखि २०६८ मङसिर महिनामा राजिनामा नछाडुन्जेलसम्म पशुपति क्याम्पसमा प्राध्यापन समेत गर्दै आएकोले त्यताबाट पनि केही भरथेग हुँदै आयो । त्यस अतिरिक्त मेरा प्रकाशित साहित्य बाल साहित्यका लगभग तीन दर्जन कृति, तिनमा पसिन विशेष पत्रकारिता र आमसञ्चारका पुस्तकहरूको लेखकस्व, समय समयमा कार्यपत्र आदि र अन्य सहयोगी काम बावत हुने दुईचार पैसाको आमदानी नै जस्वनवृत्तिको आधार रह्यो । यसमाथि पैतृक जग जमिनबाट प्रप्त हुने केही आमदानी पनि सहयोगी रह्यो । मद्यपान, तास–जुवा र अन्यखाले खर्चालु आदत र आर्थिक तथा अन्य महत्वाकाङ्क्षा नरहेको कारण पनि जे जति प्राप्त छ, र थियो म त्यसैमा पूर्ण सन्तुष्ट रहँदै आएको छु । तर अहिले आएर अवकाशको बेला भने नियमित आयको अभावमा नयाँ समस्याहरू पनि देखिँदनरहेछन् । पति–पत्नीको गरी उमेरजन्य रोगहरूका नियमित औषधि खर्च नै पनि महिनाको पाँच छ हजार कम्तिमा लाग्दो रहेछ । यी र यस्ता कुराका साथै एकै पल्ट ठूला समस्या आए अर्थात् उपचार खर्च आदिको जरुरत प¥यो भने चाहिँ समस्या पर्दोरहेछ । नत्र जसोतसो चलिरहेको छ ।
१०. मेरी पत्नी पूर्णतः घरेलु महिला हुन् । उनले घरव्यवहार, परिवार र छोराछोरीको हेरविचार, लालनपालन र शिक्षा दीक्षामा पूर्ण ससमय दिएकी ले नै मैले पत्रकारिता र साहित्य सिर्जनाका साथै अन्य काामा पूर्ण समय र लगनशीलताको प्रयोग गर्न पाएँ । त्यसैले दाम्प्त्य जीवन मेरो पेशामा अत्यन्त सहयोगी र प्रेरक पनि रह्यो । परिवारमा पनि मेरा पिताजी स्वयम् सनहित्यकार हुनुभएकाले लेखन र पत्रकारिता दुवैमा मैले प्ररणा र सहयोग पायनु स्वाभाविक थियो । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा मादक पदार्थ सेवन नगर्ने, जुवा तास नखेल्ने र चारित्रिक रूपमा सचेत रहने पिताजीका गुणहरू मलाई पनि ती कुरामा सचेत र सावधान रहनमा अत्यन्त प्रेरक र मार्गदर्शक रहे । कमादक पदार्थ सेवन नगर्ने र फुर्सतमा तास नखेल्ने पनि पत्रकार हुन्छ, साहित्यकार हुन्छ र भन्ने निकै दह्रो चिन्तन भएको त्योबेला कठिनतापूगर्वक आफूलाई अलग राख्न तिनै पारिवारिक र दाम्पत्य जीवनका वातावरण, परिवेश र मनोविज्ञानले सघायाृजस्तो लाग्छ । यी सबै कुराको प्रभाव निश्चय पनि मेरो पत्रकारिता र लेखन दुवै जीवनमा परेको छ ।
११. पत्रकारिता पेशामा रहँदा आफ्नो कार्यले आफूलाई गर्व महसुु गर्नुभएको त्यस्तो क्षण बारे बताउन चाहनुहुन्छ ? निश्चय नै तीस वर्ष लामो पत्रकारिता जीवनमा त्यस्ता धेरै अवसर र काम छन् जसमा साँच्चिै नै गर्व गर्न सकिन्छ । तिनैमध्ये एउटाको उल्लेख गरौं । राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना लागू भएपश्चात प्राथमिकदेखि माध्यमिक तहका सबै कक्षका लागि नयाँ पाठ्यक्रम अनुसारका विभिन्न पाठ्यपुस्तक तयार भएका थिए । थपिने नयाा विषयहरूका लेखिने क्रम चलिरहन्थ्यो । ती पाठ्क्रम लेख्न आह्वान गरी सार्वजनिक प्रस्ताव र टङ्कण गरिएको पाँच पाँच प्रति पाण्डुलिपि मागिन्थ्यो । तीमध्ये छनेट समितिले उत्कृष्ट ठानेको पाण्डुलिपिलाई पाठ्पुस्तकका रूपमा स्वीकृत गरिन्थ्यो । कक्षा नौ दशको नेपाली विषयको पनि परिमार्जित पाठ्यपुस्तक लेख्नक लागि पनि त्यसरी नै प्रस्ताव मागियो । कैयौं विज्ञहरूले महिनौंको समय टाइप गराउनका लागि पैसा समेत खर्च गरी पाण्डुलिपि तयार गरी पेश गरे । तर अन्त्यमा ती सबै खारेज गरेर प्रस्तावक बाहिरका एकजना सुप्रसिद्ध लेखकलाई अनुबन्धन गरियो । त्यो जानकारी पाएपछि मैले खोजविन गरी गोरखापत्रमा एउटा लेख लेखेँ । लेखमा उठाइएको विषय थियो, अनुबन्धित लेखकको योग्ता, क्षमता र सामथ्यैका बारेमा कुनै प्रश्न उठउन सकिँदैन, उहाँजस्ता व्यक्तिलाई सार्वजनिक सूचना गरेर आह्वान गर्नुपूर्व नै अनुबन्धित गरेर लेखाएको भए कसैले कुनै प्रश्न पनि उठउने थिएन । तर सूचना छाप्न लाग्ने विज्ञापन अर्थात जनताको करका रूपमाप्राप्त रकम खर्च गरिसकेपछि र अझ त्यही सूचनाका आधारम पाडुलिपि पेश गर्ने अरु धेरै लेखकहरूको श्रम, साध र बौद्धिक क्षमतामाथि खेलवहाड भइ राष्ट्रिय रूपमैं शोषण, पक्षपात र राष्ट्रिय रकमकोदुरुपयोग भएको जस्ता कुरा उठाएको थिएँ । त्यो लेख छापिएपछि त हलचल नै मच्चिएछ । तत्कालीन शिक्षमन्त्री केशरबहादुर विष्ट, दर्बारका सञ्चारसचिव नाराणप्रंसाद श्रेष्ठ आदिको तारन्तारको स्पष्टीकरण मागले गोकुल दाइलाई पनि समस्यामैं पारेको रहेछ । अफिस पुग्नासाथ सम्पादक गोकुलप्रसाद पोखै्लले बोलाउने भयो । उहाँ निकै रिसाउनुभएको थियो मसँग किन त्यस्तो लेख लेखेर छापेको भन्दै । दाइ, मैले नीतगत प्रश्न मात्र उठाएको हुँ । एकपल्ट पढेर तपाइँलाई पनि मैले ठूलै गल्ती गरेकाजस्तो लाग्छ भने पनि कार्वाही खुशीसाथ बेहोर्छु भनेपछि उहाँले सो लेख गंभीरतापूर्वक पढ्नुभयो । पढेर भन्नुभयो– त्यस्तो त केही देखिँदैन । ती दर्बारका सचिव श्रेष्ठको निर्देशन र आदेशमा मन्त्रालयकै निर्णयबाट भएका रहेछन् । यस बारे अरु पनि धेरै कुरा छन्, पछि संस्मरण लेख्दा आउने नै छन् । त्यपछि त्यहस् लेखको कुरालाई स्पष्टीकरण दिने उद्देश्यले एउटा पत्रकार सम्मेलन गरियो र गोकुल दाइले “तपाइँले गर्दा गाल खाएँ, तपाइँ नै जानेस् प्रेस कन्फरेन्समा भनेर पठाउनुभएको म कहिल्यै बिर्सन्न । त्यतिबेलाका शक्तिसाली दर्वारका सचिव र दर्बारसँग त्यत्रि नै पहुँच बनाएका अर्को प्रभावशाली लेखकसम्बद्ध यो घटनामा अब तेरे यो घटना यथार्थ सार्वजनिक गर्ने त्योलेखको ण्डन गर्ने सचिव श्रेष्ठले लेखेका आठ कक्षकजागिर वmनि गयो, कुनै निहुँ र बहानामा पसाएर जेल खाँद्न बेर लाएँदैनन् भनेर तर्साउने पनि निकै थिए ।
१२. नेपाली पत्रकारिता विकास र सम्वद्र्धनका लागि के के समस्या छन् र त्यसका समाधानका उपाय हुनसक्छ ?विगत दशकमा नेपाली मूलधार पत्रकारिता प्रतिस्पद्र्धात्मक र प्रभावकारी हुँदै गएको भए पनि यदाकदा सामाजिक उत्तरदायित्व र आफ्नो जिम्मेवारी प्रति भने उदाशीन देखिने गरेको छ । बजारको माग, कथित युगीन सभ्यता र स्वतन्त्रताको नाउँमा सन्तुलनबिहीन उत्तेजनात्मक सूचना प्रवाह तथा चमकदमक अर्थात ग्ल्यामरलाई नै पत्रकारिता र यसको मूल आदर्श ठान्ने सोचले वास्तविक पत्रकारिता प्रतिस्थापित हुने आशङ्का देखिँदैछ । पत्रकारिताले व्यवसायिकताका नाउँमा व्यापारिक उद्धेश्यलाई प्राथमिकता दिने र सनसनीखेज पत्रकारितालाई प्रोत्साहन दिने यो प्रवृत्ति नै वास्तवमा आजको वास्तविक पत्रकारिताको विकासका समस्या बन्न सक्ने देखिँदैछ । यस्ता प्रवृत्तिबाट नेपाली प्रेसलाई मुक्त राख्न सञ्चार अनुगमनको संयन्त्र विकसित गरी सचेत गराउने प्रयासको आवश्यकता देखिन्छ । यसरी नै सञ्चारमा विदेशी भित्रिनु र एकै सञ्चारगृहलाई आमसञ्चारका विभिन्न माध्यम चलाउने अनुमति दिने नीतिले गर्दा बहुलवादी सञ्चारको अवधारण कुण्ठित हुने सम्भावना देखिँदै छ । त्यसैले यस दिशामा नीतिगत स्पष्टता र केही नियामक नियन्त्रणको पनि आवश्यकता देखिन्छ । प्रजातन्त्रमा प्रेस स्वतन्त्रताको मूल आधार नै विचार र आवाजको विविधता वा बहुलवाद हो । प्रेस र सञ्चारमाध्यमको स्वामित्वमा एकाधिकारको प्रवृत्ति र वृहत् पुँजी तथा प्रविधिको प्रभावले यो खाले प्रतिस्पद्र्धालाई खुम्च्याइदिन्छ । त्यसरी नै प्रेस स्वतन्त्रता प्रकाशकमा सीमित हुुन नपाउने खालको अवस्था कानुनी रूप निर्माण गरिनुपर्छ जिम्मेवारी र सामाजिक उत्तरदायित्वबोध बेगरको स्वतन्त्रता अराजक हुन्छ, यसबाट बहुलवादी संस्कृतिको निर्माण गर्न सकिँदैन । साथै अखबार र सञ्चारमाध्यमलाई “उत्तरदायित्व पूरा गर्ने संस्था” को साटो “नाफा कमाउने संस्था” का रुपमा हेर्नेप्रवृत्तिमा सुधार हुनु जरुरी छ । उपभोग्य बस्तु उत्पादन गर्ने उद्योग र विचार तथा समाचार उत्पादन गर्ने संस्थालाई एउटै दृष्टिले हेर्ने यो घातक प्रवृत्तिले प्रेस र सञ्चारलाई उत्तरदायित्वपूर्ण संस्थाको भूमिकाबाट विस्थापित गरेर सामान्य उद्योगको दर्जामा सीमित गर्ने खतरा बढिरहेको छ ।
१३. नेपाली पत्रकारताका विभिन्न कालखण्डलाई कसरी मूल्याङकन गर्नुभएको छ ?नेपालभित्र वि.सं. २०५८ वैशाख २४ गते गोरखापत्रको प्रकाशनसँगै प्रारम्भ भएको नेपाली अखबारी पत्रकारिता २००७ को एतन्त्रीय शासन प्रणालीको विरुद्धमा भएको आन्दोलन सफल नहुन्जेल गोरखापत्रकै सेरोफेरोमा रह्यो । त्यसरी लगभग ११० वर्षको नेपाली अखबारी पत्रकारिताको इतिहास सरकारी नियन्त्रणमा प्रकाशित गोरखापत्रको इतिहास हो । वि.सं. २००७ फागुन ४ गते ह्रृदयचन्द्र सिंह प्रधान र केदारनाथ न्यौपानेको सम्पादकत्वमा प्रकाशित जागरण साप्ताहिक र २००७ साल फागुन ८ गते सिद्धिचरण श्रेष्ठ, गोविन्दबहादुर गोठालेको सम्पादनमा प्रकाशित आवाज दैनिकबाट नेपाली पत्रकारिता निजी क्षेत्रमा प्रवेश ग¥यो । अरु नयाँनयाँ पत्रिकाहरूको प्रकाशन हुुँदै गए । तर २००७ फागुन ७ गतेको शाही घोषणाले दिएको वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्रताका कारण बनेको त्यो खुला वातावरण २०१७ पुस १ गते प्रजातन्त्रको अपहरण सँगै पुःन नियन्त्रित बन्यो । २०४६ को जनआन्दोलनसम्म नै कहिले नियन्त्रण, कहिले केही खुकुलो हुँदै चल्यो नेपाली पत्रकारिताको यात्रा । नेपाली पत्रकारिताको स्वर्णकाल भने हुने २०४६ को जाआन्दोलन १ पछिको सबैभन्दा पछिल्लो कालखण्ड नेपाली पत्रकारिताको संस्थात्मक विकास, पत्रकारिता शिक्षा, ठूला प्रकाशन गृहहरूको स्थापना र आमसञ्चार र पत्रकारिताका छापा तथा प्रसारण दुवै क्षेत्रमा ठूलो आर्थिक लगानीका साथै प्रकाशन, प्रसारण र नवमाध्यमहरूका सङ्ख्यात्मक वृद्धिले पनि उल्लेख्य गति लियो । यसले एकातिर बहुलवादी प्रतिस्पद्र्धामा वृद्धि ल्यायो, अर्कोतिर गलत प्रतिस्पद्र्धामा एकले अर्कालाई उछिन्ने क्रममा पत्रकारिता, व्यवस्थापन र आर्थिक स्रोत जुटाउने कुृराहरूमा गलत प्रवृत्तिले पनि प्रवेश पाए । राजनीतक, आर्थिक र अन्य पक्षधरताबाट मुक्ति पाउन अझै सकेका छैनन् । यस्तै यस कालखण्डको अर्को प्रवृत्ति ज्ञात–अज्ञात स्रोतबाट विदेशी आर्थिक लगानी भित्रिनु, दूतावास, वाह्य सरकारी तथा गैरसरकारी नियोग र ती सँगसम्बद्ध सस्थाहरूद्वारा संरण प्राप्त पत्रकारहरूको वर्चस्व बढ्दै गएको देखियो । यसरी नै सञ्चार स्वतन्त्रताका नाउँमा सञ्चार गृहहरूलाई बहुसञ्चारमाध्यम सञ्चालनको अनुमति दिइनुले पनि प्रतिस्पद्र्धा र बहुलवादी सञ्चारको अवधारण प्रभावित हुँदै गयो । प्रकाशन उद्योगलाई मात्र उद्योगका दृष्टिले हेर्ने प्रवृत्तिले बढ्दै जाँदा बजारको मागका नाउँमा सामाजिक उत्तरदायित्व र राष्ट्रिय जिम्मेवारीलाई गौण ठान्ने मानसिकताको विकास भयो । प्रतिस्पद्र्धाले निश्चय नै अपेक्षित रुपमा सन्तुलित र विश्वसनीय समाचार—विचार संप्रेषणलाई अवसर दिन्छ । तर संख्या बढ्नुलाई स्तरवृद्धि मान्न सकँदैन न त यसबाट मात्रै गहनता र विविधता प्राप्त हुनसक्छ ।
१४. पञ्चायतकालीन पत्रकारिता र बहुदलपछिको पत्रकारितामा के कति तात्विक अन्तर देख्नुभएको छ ?प्रवृत्तिगत दृष्टिले हेर्ने हो भने प्रारम्भिक नेपाली पत्रकारिताको सुरुआत साहित्यिक पत्रकारिताबाट भयो र त्यसपछि २००७ सालसम्म नै नेपाली पत्रकारिता एक प्रकारले निर्देशित रूपमा सञ्चालित रह्यो । सातदेखि सत्र सालसम्मको नेपाली पत्रकारितामा प्रजातान्त्रिक प्रतिस्पद्र्धा र बहुलवादी प्रवृत्तिका लक्षण देखिँदै गएका थिए भने तिनको पूर्ण विकास हुनुपूर्व नै २०१७ को अनुदार राजनीतिक प्रणालीको सुरुदेखि नै यसमा गतिरोध आयो । नेपाली प्रेस निरङ्कूश पञ्चायतको समर्थक र विरोधी गरी दुई खेमा र प्रवृत्तिमा विभाजित रहे । पक्षधरता दुवै खेमामा रह्यो । त्यतिबेला यसको आवश्यकता पनि थियो । राजनीतिक दलहरू अबैध घोषणा गरिएका थिए । पार्टी र नेताहरू जनतासम्म आफ्ना विचार र कार्यक्रम लिएर जान सक्ने अवस्था थिएनन् । त्यसैले तिनका विचार तथा भूमिगत कर्यक्रमहरूलाई जनतासम्म पु¥याउने एकमात्र माध्यम तिनै काङ्ग्रेस–कम्युनिस्ट निकटका निजी क्षेत्रबाट प्रकाशित हुने अखबारहरू थिए । राजनीतिक आन्दोलनलाई जनतासम्म पु¥याउने एकमात्र साधन पत्रिकारिता नै थियो ।बहुदलपछिको पत्रकारितामा पनि धेरथोर यो प्रवृत्ति कायमै रहेको देख्निछ । तर ठूला प्रभावशाली ठूला प्रकाशनहरूमा भने राजनीति र वैचारिक मिसनभन्दा पनि आर्थिक मिसन अर्थात प्रवल रूपमा नाफाको प्रवृत्ति बढ्दै छ र यो प्रवृत्ति स्वस्थ पत्रकारिताका लागि सकारात्मक छैन ।
१५. जन–आन्दोलन भाग १ देखि भाग २ सम्मको स्थितिमा आइपुग्दा आम नेपाली जनताको चाहनाको उत्कर्षको परिपूर्ति कस्तो रहेको छ ?वि.सं. २०४६ र २०६२÷६३ पहिलो तथा दोस्रो जनआन्दोलन नेपालको मात्रै नभएर विश्व राजनीतिमैं अत्यन्त कम रक्तपातबाट सम्पन्न अभूतपूर्व राजनीतक परिवर्तन थिए । पहिलो जनआन्दोलले संवैधानिक राजन्त्र सहितको संसदीय शासन प्रणाली सहितका जनताका विभिन्न ऐतिहासिक अधिकारहरू स्थापित ग¥यो । तर आफूलाई प्रजातान्त्रिक भनाएर नथाक्नेबाटै देखिएका अप्रजातन्त्रिक संस्कार र अभ्यास, सत्ता हत्याउने खेलमा दलहरूका निर्माण–विघटन, सांसद् किनबेच र मूल्यमान्यता विपरित सङ्ख्याको खेलकै वर्चस्व र भ्रष्टाचारका विगविगी आदिले गर्दा राजावादीहरूको हिम्मत बढाउँदै गयो । यिनै कारण माओवादी शसस्त्र आन्दोलनको परिस्थिति सिर्जना भयो । माओवादी दबाउने नाउँमा प्रजातान्त्रिक भनिने सरकारहरूबाटै दमन र अत्याचारका श्रृङ्खला चलाइए । यसले ज्ञाननेन्द्रलाई दुःस्साहसी बन्न उक्सायो र त्यसपछिके निर्णयक आन्दोनले लामो समयको सामन्ती राज्यसत्ता समाप्त पारी मुलुकलाई गणतन्त्रको ऐतिहासिक मोडमा ल्याइपु¥यो । यी दुवै आन्दोलनक्रमा दलहरूले जनसमर्थन जुटाउन नागरिकलाई ठूला ठूला सपना देखाए, जुन मुलुकको आर्थिक–सामाजिक र परम्परागत परिस्थितिमा तत्काल पूरा हुन सक्ने कुरै थिएन । त्यसमाथि दलहरूकै कारण आन्दोलनमा सहयोग गरेका नाउँमा वाह्य शक्तिहरूको हस्तक्षेप बढ्दै गयो । आफूलाई खाँटी कम्युनिस्ट ठान्नेहरू नै समर्थक जुटाउने नाममा जातीय र भाषिक दृष्टिले राज्यको अंशबण्डा गर्न थाले । जुन न समाजवादी अर्थशास्त्रीय वर्ग विभाजनका दृष्टिले उपयुक्त थियो, न यति सानो मुलुकको यथार्थसँग मेल खाने नै । त्यसरी न पहिलो जनआन्दोलन १ ले देखाएका नेपाललाई सिङ्गापुर बनाउने देखि मेलम्चीको पानीले सडक पखाल्ने भनी देखाइएका सपना पूरा भए, न देखाइएका सपनाजस्तै समतावादी समाज र जाति र भाषापिच्छेको राज्य अंशबण्डा गर्ने वाचा नै पूरा हुनसक्ने अबस्था बन्नु सम्भव छ । बरु हिजो सर्वाहारा वर्गको राज्यव्यवस्थाको वकालत गर्दै समतामूलक समाजको सपना देखाउनेहरूकै बीचं शासक र शासित अर्थात् राजा र प्रजाको नयाँ वर्ग सिर्जना हुँदै गएको देखिँदैछ । यसरी संभावनाभन्दा ठूला ठूला सपना देखाइएकाले नेपाली जनताको आम चाहनाको मूर्तिकरण हुन सकेको छैन । आमजनताको अपेक्षा आर्थिक उन्नति, राजनीतिक स्थिरता, भ्रष्टाचारमुक्त प्रभावकारी राज्य संयन्त्र, रोजगारी र आजीवीकाको सुलभता, स्वाभिमानपूर्ण राष्ट्रिय गौरवबोध गर्न पाउने परिस्थिति र अखण्ड नेपाल नै हो । उनीहरू न त जातीय–भाषिक राज्यको वकालत गर्छन् न मुलुकलाई विखण्डित तुल्याउने खेल नै चाहन्छन् । उनीहरूका नाउँमा भाषा र राजनीतिको खेल त आफूलाई पालनपोषण गर्ने एनजिओ आइएनजिओले बोल्ने अङ्ग्रेजी बिग्रने डरले घरमा समेत मातृभाषा नबोल्ने कथित भाषा आन्दोलनकारी नेताहरूको नचाहिँदो खिचलोप्रति कुनै चासो छैन उनीहरूलाई । संघीयता जन चाहना हो, तर मुलुक विखण्डन हुने खालको भाषा, जाति र भूगोलको सङ्घीयता जनताको चाहना पक्कै होइन । सारमा जनचाहनाको पूर्ति हुन नसकको र जनताको चाहनालाई गलत व्याख्या गरेर भ्रमित तुल्याउने प्रयास भएको देखिए पनि यी दुवै आन्दोलनले जनताको अधिकार सुनिश्चित गरेका छन्, जान्न र साशसन व्यवस्थामा सहभागी हुन पाउने आधारभूत अधिकारको स्थापना गरेको छ, बोल्ने र लेख्ने स्वतन्त्रता स्थापित भएको छ । तर समयमैं संविधान बन्न नसक्दा यी पनि संस्थागत हुन नसक्ने हुन् कि भन्ने आशङ्का पनि प्रबल बन्दै गएको छ ।
१६. पञ्चायतकालीन–माओवादी जनयुद्ध–ज्ञानेन्द्रका शासनकाल हुँदै बहुदलीय व्यवस्थाको पुस्र्थापनासम्म आइपुग्दा धेरै पत्रकारको हत्या भएको छ, धेरै बेपत्ता पारिएका छन् । हत्याराको खोजीमा ढिलासुस्ती उचित क्षतिपूर्तिको अभाव आदिबारे एवं जिम्मेवारी जवाफदेही कस्तो किसिमको हुनुपर्छ ? निश्चय नै पञ्चायतकालदेखि माओवादी जनयुद्ध हुँदै ज्ञानेन्द्रका शासनकाल र जनआन्दोलन १ र २ सम्म आइपुग्दा धेरै पत्रकारको हत्या भएको छ र कैयौं बेपत्ता पारिएका छन् । तिनमा सबै कालखण्डका राज्य सरकार, सुरक्षाकर्मी, र सशस्त्र जनयुद्धकालीन नेकपा माओवादी सबै नै धेरथोर जिम्मेवार रहेका छन् । त्यतिबेलाका उत्पीडक पक्ष सबैजसो आजका शासन संयन्त्रमा परोक्ष–प्रत्यक्ष संलग्न रहेका ले पनि यी विभिन्न कालखण्डमा आन्दोलनमा ज्यान गुमाउने र वेपत्ता परिएकाहरूको हत्यारा तथा बेपत्ता पार्नेहरूको खोजीका साथै उचित क्षतिपूर्ति दिने कामा ढिलासुस्ती भइरहेको छ । त्यसैले सबै राजनीतक दलका नेतृत्वमा दृढ इच्छाशक्ति बिना यसले मूर्त रूप लिनसक्दैन र त्यो भएमा मात्र अन्तरिम संविधानले व्यवस्था गरेको दलीय भागबण्डा विहीन उच्चस्तरीय निष्पक्ष खालको आयोग गठन गरेर यस कामको थालनी हुनसक्छ ।
१७. मुलुक यसबेला जुन मोडमा आइपुगेको छ यस पृष्ठभूमिमा मुलुकको स्वतन्त्रता, तथा स्वाधीनतालाई निरन्तरता दिनका लागि पत्रकारको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ ?आजको नेपाली राजनीति, कथित नागरिक समाज र बुद्धिजीवी सबै नै दलीय समूहमा विभाजित छन् । यसले गर्दा संविधान निर्माणमा संघीयता, राज्य पुनःसंरचना, शासकीय स्वरूपका साथै वैदेशिक सम्बन्ध, वाह्य हस्तक्षेप जस्ता कुरामा पनि यिनका दृष्टि विभाजित छन् । यही विभाजित दृष्टिकोणले गर्दा वृहत्तर राष्ट्रिय स्वार्थलाई सम्बोधन गर्ने समान राष्ट्रिय धारणा र दृष्टिकोण निर्माण हुन सकिरहेका छैन । यस अबस्थामा पत्रकारको दायित्व यस्तो धारणा र दृष्टिकोणको निर्माण गर्न सहयोग गर्ने खालको हुनु आवश्यक छ ।
१८. महँगी, भ्रष्टाचार संस्थागत स्वरूपमा अघि बढिरहेको सन्दर्भमा पत्रकारको दायित्व र कर्तव्य के हुनुपर्दछ ?महँगी, भ्रष्टाचारको बिरुद्धमा खोजपूर्ण समाचारका माध्यमबाट जनमतको सिर्जना गर्ने पत्रकारले महत्वपूर्ण भूमिका हुनसक्छ । तर यो बस्तुगत हुुनुपर्छ । विज्ञापनको राजनीति, निकटताको मनोविज्ञान र आफू नजिकका व्यापार उद्योगका अनियमिततामाथि आँखा चिम्लने प्रवृत्तिबाट प्रेस र पत्रकार दुवै नै मुक्त हुनुपर्छ । प्रेस आफैं अखबारको मूल्यवृद्धि गर्नमा कार्टेलिङको आधार लिन्छ भने त्यही प्रेसले अरुले गरेको कार्टेलिङ र त्यसबाट हुने अप्राकृतिक मूल्य बिरोधको अर्थरहँदैन । त्यसैले सर्वप्रथम पत्रकार र प्रेस जगतले आपूmप्रतिको विश्वास आर्जन गर्नु जरुरी छ ।
१९. मुलुकभित्र बाहिर स्वायत्ताका नाउँमा शान्तिलाई धमिल्याउने तथा जातीय हिंसा भड्काउने किसिमका गतिविधि तीब्र रूपमा बढिरहेको सन्दर्भमा यसका निराकरणका उपाय के हुनसक्छ ? प्रेसले यस्ता प्रवृत्तिलाई नङ्ग्याएर यस बिरुद्ध जनमत निर्माण गर्न सक्छ । यसका लागि प्रेसले सामाजिक उत्तरदायित्व र राष्ट्रिय जिम्मेवारीप्रति गंभीरता देखाएर बस्तुगततालाई प्राथमिकतामा राख्नु पर्छ ।
२०. बहुदलीय व्यवस्थाको आगमनपछि मुलुक झन् झन् भारतपरस्त रूपमा अघि बढिरहेको सन्दर्भमा पत्रकारको दायित्व र कर्तव्य कस्तो हुनुपर्छ ? यो सत्य हो । नेपाली राजनीतिमा भारत मात्र होइन, अरु शक्तिराष्ट्रका प्रभाव र हस्तक्षेप पनि उत्तिकै बढिरहेको छ । यसमा विदेशीलाई दोष दिनुभन्दा हामीले आफ्नै कमजोरी स्वीकार्नुपर्छ । जहाँ मुलुकका सभामुखजस्तो व्यक्ति एउटा सामान्य विदेशी राजदूतलाई समकक्षीको स्थानमा राखेर सहप्रमुख अतिथि बनाउने आयोजकहरूको कुचेष्टामा आफू सम्मानीत भएको ठान्छन्, जहाँ सरकारका जिम्मेवार मन्त्रीदेखि सांसद् र सरकारी अधिकारीहरू दूतावासका राजदूतदेखि प्रथम सचिवसम्मका निम्ता मान्न लामबद्ध हुन्छन्, जहाँ सरकारमा पु¥याइदेऊ भनेर दल र नेताहरू विदेशी सरकार र राजदूत गुहार्छन् त्यस मुलुकमा विदेशीले हेप्नु कुन अनौठो भयो र ? विदेशीको हस्तक्षेप र अपमान रोक्ने हो भने पहिला हामी आफैंले आफ्नो इज्जत, स्थान र स्वाभिमान बचाउनुपर्छ । यसमा प्रेसको महत्वपूर्ण भूमिका रहनसक्छ । तर प्रेस र पत्रकार स्वयम् पनि यस्ता विदेशी प्रलोभन र लाभबाट मुक्त हुनसक्नुपर्छ ।
२१. नेपाल पत्रकार महासङ्घको उपादेयता त्यसमा पत्रकारको सहभागिताको व्यापकता बारे के भन्नुहुन्छ ?जुन संस्था पत्रकारिताको
नाउँमा मात्र राजनीति गर्छ, पेशागत हकहित र क्षमता विकासका नाउँमा आफू संलग्न निजीस्तरका ठूला प्रकाशन गृहका मालिक पत्रकार र प्रकाशकहरूको गोटी बन्नबाट जोगाउने कुनै प्रयत्न गर्दैन, कहिल्यै कुनै गोष्ठी तालिम र रचनात्मक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दैन, त्यस्ता संस्थाको बारेमा थप मेरो कुनै टिप्पणी छैन । निश्चय नै यसको प्रभवकारिता जेजस्तो हुसक्थ्यो र हुनुपथ्र्यो त्यस्तो हुन सकेको देखिँदैन । आम पत्रकारका नाउँमा दलीय समूहको भोट बटुलेर राजनीतिक माउ पार्टीका एजेन्डा अनुसार काम गर्नुको नियतिले महासङ्मा न त दक्षता, वरिष्ठता को कुनै महत्व छ, न पेशागत सीप सम्वद्र्धनप्रतिको कुनै जिम्मेवारीबोध !
२२. नेपाल पत्रकार महासङ्घको झन्डामुनि निरङ्कुशता बिरोधी आन्दोलनको अग्रभागमा पत्रकारहरूले निर्वाह गरेका भूमिकाको साथै शाही सासनका बिरुद्ध चरणबद्धरूपमा चलाएको सङ्घर्ष बारे के भन्नुहुन्छ ? निरङ्कुशता बिरोधी आन्दोलनको अग्रभागमा रहेर पत्रकारहरूले निर्वाह गरेका भूमिकाका साथै शाही शासनका बिरुद्ध चरणबद्धरूपमा चलाएको सङ्घर्ष समयको आवश्यकता थियो र थियो बृहत्तर राष्ट्रिय स्वार्थ अर्थात् मुलुकलाई निरङ्कुशतामुक्त तुल्याई ऐतिहासिक युगीन राजनीतिक परिवर्तको निर्णयक मोडमा ल्याइपु¥याउ आवश्यक भूमिका । पत्रकारहरूले खेलेको त्यतिबेलको भूमिका आवश्यक थियो, त्यसैले स्वागतयोग्य पनि ! तर यस्तो अबस्था सधैं रहँदैन । कुनैबेला भूमिका खेलेकै कारण यस्ता व्यवसायिक संस्थाले राजनीति गर्ने स्थायी अधिकारपत्र प्राप्त भएको नै ठान्नुहुन्छ । जब राजनीतिक दलहरू प्रतिबन्धित थिए, निरङ्कुशता बिरुद्धको लडाइँलाई निरन्तरता दिएर उत्कर्षमा पु¥याउनु आवश्यक थियो त्यतिबेला पत्रकार मात्र होइन विद्यार्थी, कर्मचारी, अन्य पेशागत समूह सबैको सहभागिता र निर्णायक भूमिका अपेक्षित र आवश्यक थियो । आवश्यकता अनुसार नै पत्रकार जगतले अत्यन्त सह्राहनीय भूमिका निर्वाह पनि ग¥यो । यस्तो भूमिका वृहत्तर राष्ट्रिय उद्देश्यका लागि हुनुपर्छ, दलीय हित र ठूला प्रकाशनगृहका आर्थिक स्वार्थबाट निर्देशित रहेर होइन ।
२३. तपाइँले पत्रकारिता जीवनमा आफूले सिर्जना गर्नुभएका रचनाप्रति कत्तिको गौरव महसुस गर्नुभएको छ ?पत्रकारिता जीवनको मेरो लेखन अखबारी समसामयिक लेखन, आमसञ्चार तथा पत्रकारिताको सैद्धान्तिक तथा प्रवृत्तिगत विश्लेषणका पुस्तक लेखन र बालसाहित्य, साहित्यिक लेख रचना तथा सिर्जनात्मक लेखनमा गरी विभिन्न विषय र विधामा बाँडिएको छ । अखबारी लेखनका हजारौं लेखरचना, स्तम्भ लेख र रिपोर्टिङहरू प्रकाशित छन् । गोरखापत्रका अतिरिक्त नयाँ नेपाल पोस्ट, एक्काइसौं शताब्दी, सम्बोधन आदि साप्ताहिक, मासिक र अन्य आवधिक प्रकाशनमा विजयन्त, विक्रान्त आदि नाउँमा लामो समय स्तम्भलेखन गरेको छु । आमसञ्चार र पत्रकारिताका पाँचवटा कृति प्रकाशित छन् । आज पत्रकारिताका अनेकौं कृति देखा परे पनि २०४५ तिर मैले पत्रकारितको पुस्तक लेख्दा पुराना लेखकका अप्राप्य एक दुई पुस्तक बाहेक थिएन । मेरा साहित्यका गद्य विधा र बालसाहित्यका गरी तीन दर्जन कृति प्रकाशित छन् । यस्तै साहित्यिक समालोचना, टिप्पणी, अन्तवार्ता र अन्य षियगत लेखहरू सयौं प्रकाशित छन् । अब तीमध्ये के कति गौरव गर्न लायक छन् र कति छैनन्, मैले भन्ने कुरा होइन । आफ्नो मूल्याङ्कन आफूले नभएर अरुले् गर्दा राम्रो होला कि ?
२४. तपाइँले मोफसलको पत्रकारितालाई कसरी हेर्नुभएकोछ ? मोफसलको पत्रकारिता स्तरीय र सुदृढ एवं सक्षम बनाउन के के उपायहरू हुनसक्छन् । पत्रकारितालाई राष्ट्रिय र मोफसलको भनी विभाजन गर्नुभन्दा पनि मेरो दृष्टिमा राष्ट्रिय, क्षेत्रीय र स्थानीय भन्नु उपयुक्त होला । यसरी हेर्दा पहिले मुद्रण प्रविधिका उपलब्धता र केन्द्रको दृष्टि पर्ने हुँदा राजधानीबाट प्रकाशित पत्रिका विज्ञापन, पाठक सङ्ख्या र प्रभावका दृष्टिले बढी सुविधासम्पन्न देखिन्थे । अझै यो स्थिति छँदै छ । अलिे मुद्रण प्रविधिमा आधुनिक सञ्चार प्रविधिको विकासका कारण गुणस्तरीय प्रकाशनका लागि मोफसल पनि खासै बाधक नबन्न सक्छ । तर प्रसार, विज्ञापनको पहुँचजस्ता कुरामा राज्यले स्थानीय वा मोफसलको पत्रकारितालाई विकसित गर्न विशेष नीति अख्तियार गर्नु आवश्यक देखिन्छ । यसका लागि सरकारका क्षेत्रीय र जिल्लास्तरीय कार्यालयका सरकारी सूचना, विज्ञापन प्राथमिकतापूर्वक स्थाानीय र क्षेत्रीय प्रकाशनले पाउनसक्ने व्यस्था लागू हुन उपयुक्त होला । त्यसरी नै पत्रकारिता तालिम प्रदान गर्ने संस्थाहरूको स्थापना वा अन्य आवधिक कार्यक्रमहरूको व्यवस्थाले पनि मोफसलको पत्रकारितालाई थप गुणस्तरीय तुल्याउन सहयोग पुग्नेछ ।
२५. पत्रकारिता जीवनमा तपाइँले पाउनुभएको सम्मान, अपमान, घृणा, द्वेष तथा तपाइँप्रति कसैले गरेको दुव्र्यवहारबारे केही भन्न चाहनुहुन्छ ?खासै त्यस्तो अपमान त बेहोर्नु परेको छैन, तर त्यस्तो अपमान गर्नखोज्नेसँग बारम्बार टक्कर परेर धेरै अवसरहरू भने गुमाउनु परेको छ ।
२६. “देश र जनताका लागि २५–३० वर्षदेखि निरन्तर पत्रकारिता क्षेत्रमा लागिरहेको पत्रकारलाई कुनै भेदभाव नगरी सरकारले पेन्सन व्यवस्था गर्नुपर्छ” यो अभिव्यक्तिप्रति के भन्नुहुन्छ ? यो आजको आवश्यकत पनि हो । राज्यले आफूलाई समाज र जनताप्रति जिम्मेवार र उत्तरदायी ठान्ने हो भने सम्पूर्ण जीवन पत्रकारितामा होमेर राष्ट्र सेवा गर्ने पच्चीस वर्ष निरन्तर पत्रकारिता गरेका ज्येष्ठ पत्रकारहरूलाई जीवन यापनका लागि पुग्ने गरी न्यूनतम पेन्सनको व्यवस्था हुनु अत्यन्त आवश्यक छ ।
२७. वर्तमान मुलुकको स्थिति र त्यसबाट निकास पाउनका लागि पत्रकारको दायित्व तथा जिम्मेवारी बारे के भन्न चाहनुहुन्छ ? पत्रकारले दल, आस्था र जातिगत, भाषिक सङ्कुचितताको सीमाबाहिर रही राजनीतिक सङ्क्रमण यथाशीघ्र समाप्त पार्न दलहरूलई नैतिक दवाबको वातावरण निर्माण गर्नु आवश्यक छ ।
२८. पत्रकारिता पेशाको समुचित विकासका लागि विषयगत उच्च शिक्षाको आवश्यकता कत्तिको ठान्नुहुन्छ ? पत्रकारिता मूलतः अभ्यासबाट खारिने र कामबाट सिकिने पेशा हो । तर पनि पत्रकारिताको अधारभूत शिक्षाले यसलाई अरु उजिल्याउने र माझिन सघाउने भएकोले एउटा सफल पत्रकारका लागि पत्रकारिता सम्बन्धी विशेष शिक्षा र प्रायोगिक अभ्यासको निरन्तरता– दुवै नै उीत्तकै जरुरी हुन्छ । यो मध्यमार्गी दृष्टिकोण आजको यथार्थ हो । त्यसमाथि आजका पत्रकारले आफूलाई प्रश्नकर्ता, असल स्रोता र द्रष्टामा मात्र सीमित राख्दैन । ऊ आफैं पनि गंभीर प्रश्नहरूको उत्तर खोज्छ । आजका पत्रकार आफूले रिपोर्ट गर्ने विषयमा विशेषज्ञता समेत राख्ने गर्छन् । यस दृष्टिले आज पर्यावरण, अर्थ–वित्त, संस्कृतिजस्ता विशेष विषयमा रिपोर्ट गर्ने पत्रकारले आफ्नो विषयमा राम्रो ज्ञान राख्नु आवश्यक छ र यसका लागि विशेष शिक्षा जरुरी हुन्छ । यस दृष्टिले पत्रकार शिक्षित हुनु जरुरी छ, तर त्यो शिक्षा विश्वविद्यालयीय शिक्षा नै हुनु पर्छ भन्ने होइन । त्यसैले पत्रकारिता र आमसञ्चारका क्षेत्रमा आजका चुनौतीहरूको सामना गर्न कठिन श्रमबाट निर्मित पत्रकारिताको असल प्रयोगपरक व्यक्तित्वलाई सैद्धान्तिक ज्ञानको पालिसले अरु प्रभावकारी तुल्याउन सक्नेछ । यी दुवै पक्षको आपसी सम्बन्ध झनै उपयोगी हुनसक्छ ।
२९. नयाँ पीँढीका सञ्चारकर्मीहरूको लेखनक्षेत्र तथा भविष्य कस्तो देख्नुभएको छ ? उनीहरूप्रति के भन्न चाहनुहुन्छ ? नयाँ पुस्ताका पत्रकारहरूसँग चुनौती छ, र छ साथ साथै अवसर र नयाँ नयाँ ज्ञान, शिक्षा र साधन–उपकरण । त्यसैले उनीहरूको लेखनमा नयाँ पन, नयाँ शैली र प्रभाव पनि देखिँदै छ । तर नयाँ देखिने होडमा पत्रकारिता लेखनले कहिले काहीँ सीमा र मर्यादा पनि उल्लङ्घन गरिरहेको देखिँदैछ । यस्ता कुरामा सचेत हुने हो भने नयाँ पुस्ताको लेखन क्षेत्र व्यापक, विस्तृत र प्रभावशाली हुँदै जाने निश्चित छ । तर राष्ट्रियता, राष्ट्रिय भाषा, साहित्य र संस्कृतिका पक्षमा यदाकदा देखिने जिम्मेवारीबोधको कमी हटाउन भने यो पुस्ता बढी सचेत हुनु आवश्यक देखिन्छ ।
३०. एउटा पत्रकारका नाताले आफ्नातर्फबाट थप केही कुराहरू भन्न चाहनुहुन्छ कि ? भन्ने सबै भनिसकिएका छन्, पत्रकारिता क्षेत्रको स्वस्थ र सन्तुलित विकासले गति प्राप्त गर्दै जाओस्, यही कामना छ मेरो ।
