प्रधानमन्त्री मनमोहनको औपचारिक चिन भ्रमणको पहिलो चरण पूरा गरेर दोश्रो चरणमा सांघाइतर्फ लाग्दैथियौं हामी । सामाजवादी बन्द चिनको राजधानी बेइजिङ आफैं नै पढेको र सुनेकाभन्दा कता हो कता खुला र आधुनिकतामा रङ्गिएको पाएको थिएँ मैले । त्यसैले मेरो मनमा तीब्र कौतुहल थियो– नखुलेको बेइजिङ त त्यति खुला छ भने चिनकै खुला अर्थव्यवस्थाको प्रतीक मानिन थालेको सांघाइले कति खुलाएको होला आफूलाई ! त्यही हेर्न बेइजिङलाई विदा गरेर हामी चिनिया औद्योगिक विकास र खुला अर्थव्यवस्थाको प्रतीक सांघाइ तर्फ लाग्दै थियौं ।
ग्रेटहलमा चिनिया जनराजनीतिक परामर्श सम्मेलन राष्ट्रिय समितिका अध्यक्ष ली रुइह्यानसँग भेटवार्ता सकेर प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी आइपुग्नुहुनासाथ चिनिया वायुसेनाको विशेष विमान हामीलाई बोकेर सागरमा कावा खान थालिसकेको थियो । चिनिया अधिकारीहरूले विमानमा मीठो खाना मात्र ख्वाएनन्, यात्रा दलका प्रत्येक सदस्यहरूलाई साङ्घाइको होङ्क्विआओ विमानस्थलमा ओराल्नु अगाडि नै संझनाको चिनो उपहार पनि दिए । उपहार देखाउने मात्र होइन, राम्रा र निकै उपयोगी पनि थिए । बेलामौकामा कतै जानुपर्दा काम दिइरहेको त्यही उपहारमध्येको एउटा राम्रो र बलियो हवाइ व्यागमा देख्नासाथ अहिले मेरा आँखा अगडि बेइजिङ र साङ्घाईका संझनाहरू एकपछि अर्को तरेली खेल्दै दृश्यपटमा आउने गर्छन । व्याग मात्रै होइन, व्यागभित्र अरु पनि उपयोगी उपहार थिए– अटुट ृंझनाका कोसेलीहरू । यस्तै उपहार बेइजिङबाट हिँड्नु अघि पनि पाएका थियौं– चिनिया प्रधानमन्त्रीको नामबाट । चिनिया प्रधानमन्त्रीको नाउँबाट पाएका दामी चिनिया शिल्कको टाइ, स्कार्फ र अन्य बस्तुहरूको न्यानोमाथि यो अर्को पनि कोसेली थपिएको थियो, यात्रालाई अविस्मरणीय तुल्याउने क्रममा । त्यो अनुभव पनि आफैंमा एकप्रकारको रमाइलो अनुभव थियो हाम्रालागि ।
विमानस्थलको सामान्य स्वागतसत्कारको कार्यक्रा पछि सोझै साङ्घाइको जिङजियाङ टावर होटेल पुग्यौं हामी । बेइजिङमा सबै ठाउँ देख्न नपाएकोले होकी भन्न सक्दिन, विमानस्थलबाट होटेल पुगुञ्जेलको यात्रामा त्यहाँकाभन्दा अग्ला गगनचुम्बी भवनहरूको उपस्थिति निकै बढी जस्तो लागेको थियो मलाई साङ्घाइमा । कुनै बेला साइकलै साइकलको शहर भनिने बेइजिङ आफै त कारैकारले ढाकिएको देखिएको थियो भने, सांघाइमा त साइकललाई कारले उछिन्ने नै भयो । सुविधानजक व्यापारिक केन्द्रमा रहेको ४३ तले त्यो पाँचतारे होटेलको तीसौं तलाको ३०२२ नम्बरको भव्य कोठा मेरो प्रतीक्षामा थियो, सांघाइमा रहुञ्जेल दुइरातको आश्रय दिन ! होटेलकासबैभन्दा माथ्लो दुई तलामा रहेको ब्लु हेभेन घुम्ने रेष्टुरेण्टबाट सङ्घाइलाई सबै कोणमा नियाल्दै खाना खानुको आनन्दै अर्को थियो ।
चिनको सबैभन्दा लामो नदी याङ्त्से चिनको यही पूर्वीतटीय नगर सांघाइमा आएर समुद्रसँग एकाकार भएको थियो । कूल क्षेत्रफल १७ हजार ९सय वर्गकिलोमिटर भएको बेइजिङको तुलनामा एकतिहाइभन्दा कम अर्थात ६३४० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलभन्दा केही बढी ठाउँ ओगटेको सांघाइंभित्रै चिनको तेश्रो ठूलो टापु छोङमिङ पनि रहेको थियो । याङ्त्से मात्र होइन स्याङ्सु प्रान्तको ताइहु तालबाट बग्दै आएका प्रमुख दुई नदी ह्यवाङपाओ र उसोङले पनि यसका भित्री भागहरूसँग सम्पर्क राख्नमा सघाएका थिए, सांघाइको समृद्धिमा सहयोग गरिहेका थिए । लामो ऐतिहासिक परम्परा रहेको विश्वकै अति घनामध्ये एउटा महानगर सांघाईको प्रशासनिक क्षेत्र १३औं शताब्दीको मध्यतिरै स्थापना भइसकेको थियो । त्यतिखेरबाटै यसको व्यापारिक बन्दरगाहका रुपमा विकासत हुँदै गयो । सोह्रौं शताब्दीको सुरुमा चिनकै ठूलो कपडा उद्योगका रुपमा प्रतिष्ठा पाइसकेको साङ्घाइ अहिले चिनकै ठूलो खुला नगर बनेको छ । साङ्घाइले आफूलाई महत्वपूर्ण औद्योगिक, वित्तीय, वाणिज्य तथा सूचना र प्रविधि केन्द्रको रुपमा पनि स्थापित गरेको छ । विश्वकै १० ठूलामध्येको एउटा विशाल बन्दरगाह नगर पनि हो साङ्घाइ !
यही गौवमय नगरका फुदोङ क्षेत्र, उर्जा, स्टिल र यस्तै केही विशाल फ्याक्टरी, प्रख्यात पुल र टावरहरूको अवलोकन हाम्रा औपचारिक कार्यक्रम अन्तर्गत पर्दथे । त्यसैले दिउँसोको खाना होटेलमैं खाएर हामी लागेका थियौं नापु पुल हुँदै फुदोङनयाँ क्षेत्रतर्फ । सन् १९९०को दशकमा चिनले खुला उदार आर्थिक नीति अवलम्वन गरेपछि एक दशकमैं आफ्नो स्वरुप परिवर्तन ग¥यो अर्थिक विकासमा विश्वलाई चकित तुल्याउँदै फड्को मा¥यो । भनिन्छ अहिले यसको वार्षिक विकास दर लगभग नौप्रतिशत रहेकोछ, जुन विश्वमैं सर्वाधिक मानिन्छ । सांघाई यो विकासको जीवन्त प्रतीक बनेकोछ । साङ्घाई आज विश्वकै अग्रणी औद्योगिक तथा व्यापारिक केन्द्रका रुपमा स्थापित भएको छ । लगभग ५२३ वर्गकिलोमिटरमा फैलिएको पूर्वीसाङ्घाईको न्यु फुदोङ क्षेत्रअन्तर्गत रहेको यो छिन्छिआओ निर्यात प्रशोधन केन्द्र (व्ष्लत्रष्बय भ्हउयचत एचयअभककष्लन श्यलभ० खुला अर्थव्यस्थाप्रतिको चिनिया यात्राको प्रतीकस्थल झैं लाग्थ्यो । सो क्षेत्र विकास कम्पनीका महाप्रबन्धक झु सियाओेमिङले उक्त क्षेका बारेमा विस्तृत जानकारी दिएका थिए हामीलाई । विश्वकै आर्थिक, व्यापारिक र वित्तीय केन्द्रका रुपमा यो क्षेत्रलाई विकसित तुल्याउने चिनिया लक्ष्य सहित सन् १९९०मा स्थापना गरिएको यो फुदोङ नयाँ क्षेत्र विकास कम्पनी आफ्नो लक्ष्यमा धेरै अगाडि बढिसकेको देखिन्थ्यो पनि । त्यस क्षेत्रभित्रका केही उद्योग तथा प्रशोधन केन्द्रहरू घुमेपछि हामी एसियामै कहलिएको विशाल याङ्पु सस्पेन्सन ब्रिज हेर्न केही समय अलमलिएका थियौं ।
वाङफो नदीको पूर्वी किनारामा अवस्थित फुदोङ औद्योगिक क्षत्रकैभित्रै पर्ने ४६८ मिटर अग्लो साङ्घाइ ओरियण्टल पर्ल टावर सांघाइको गौरवका रुपमा आकाश भेट्ने होड गरिरहे घmैं लाग्थ्यो । विश्वमै तेस्रो अग्लो मानिने यो टिभी टावर अग्लो मिनार मात्र थिएन, आफैंमा सिङ्गो र पूर्ण संसार थियो यो । साइन्स फेन्टासी वल्र्डदेखि विशाल सभा कक्ष, घुम्ने रेष्टुराँ, वजार, पसल र डिस्को हल; के मात्रै थिएन त्यहाँ । टावरको ६३ मिटर माथिको उचाइमा उभिएर चारैतिर घुम्दै साङ्घाइलाई संपूर्णमा ाियाल्नु आफैंमा एउटा अभूतपूर्व अवसर थियो, सुखद् अनुभव थियो ।
सांघाइको ग्रामीण तथा शहरी विकास र प्राचिन जनजीवनको इतिहासलाई जीवन्त रुपमा आँखा अगाडि ल्याइरहेको थियो टिभी टावरको भुइँतलामा रहेको संग्रहालयले। । १०हजार वर्ग मिटरमा फैलिएको यो प्रदर्शनीस्थलले सांघाइको इतिहास, संस्कृति र कलापरम्परालाई मात्र जीवन्त पारेको थिएन, चिनको ग्रामीण तथा आधुनिक शहरी जीवनलाई समेत जीवन्त रुपमा सुरक्षित राखेको थियो । चिनका सबै क्षेत्र र भागका परम्परागत जीवनशैली देख्न पाइन्थ्यो त्यहाँ । पराले छाप्रामा बसेका चिनिया र पसलमा किनबेच गरिरहेका आमनागरिकहरूको झाँकीले हामी कतै चिनकै कुनै पुरानो गाउँमा त छैनौं भन्ने भ्रम पारिरहेका थिए । त्यो देख्दा लाग्थ्यो– हामी आफैं अहिले चिनिया गाउँको प्राचिन जीवनशैलीका प्रत्यक्ष द्रष्टा हौं ! उत्तम परिधानमा सुसज्जित जोडीहरू, बारमा नृत्य गरिरहेका संभ्रान्त चिनिया नागरिकहरू– सबै झाँकीहरू झाँकी नभएर यथार्थको आभाष दिन सफल थिए ।
सन् १९३०को दशकमा चिनमा आधुनीकिकरण प्रारम्भ शुरु भयो । आधुनिकतासँगै पुरानो संस्कृति र जीवन शैली लोप हुने खतरा स्वभाविक हो । चिनमा पनि त्यो संभावना देखियो । आफ्नो परम्परागत जीवनशैली, कला संस्कृति र स्वामिानमाथि गौरव गर्नेहरू ती परम्परालाई सकभर व्यवहारमैं जीवित राख्ने प्रयास गर्छन, नभए स्मारक, संग्रहालय आदिका रुपमा भविपुस्ताका लागि सुरक्षित राख्ने प्रयत्न गर्छन् । यही प्रत्नको प्रतिफल थियो यो सङ्ग्रहालय । सर्वसाधारणका लागि भने भर्खरै मात्र खुला गरिएको थियो यो सङ्ग्रहालय । हरेक दिन १० हजार मानिस आउँछन् रे यो संग्रहालय हेर्न । ती मध्ये ८० प्रतिशत दर्शक चिनियाहरू नै हुन्छन् रे । त्यो देख्दा लाग्थ्यो आफ्नो परम्परागत संस्कृतिको जगेर्नामा पनि पछि छैन चिन, जसबाट हामीले सिकेदेखि सिक्नु पर्ने कुरा असंख्य छन् । हामीकहाँ पनि कहिलेकाहीँ खबरहरू आउने गर्छन– कुन्नि कहाँ जनतीय संग्रहालय खुल्दै छरे, अनि कता परम्परागत बाजाहरूको संग्रहालय बन्दै छ रे ! तर राज्यबाट खासै ध्यान नदिइने यस्ता कुराहरू प्राय समाचामैं सीमित हेने गर्छन, यथार्थमा अनुवाद भएका देखिँदैनन् । यो हाम्रो विडम्बना नै हो ।
सांघाइकै एउटा भाग– बण्ड ! विश्वभरका मुस्लिम, एसियन, युरोपियन र अन्य संरचनाहरू रहेका छन् रे त्यही बण्डमा । यात्रीहरू ह्वाङ्पु नदीको किनारामा रहेको त्यही बण्डको फराकिलो पैदलमार्गमा बहिरहेको मन्दमन्द शीतल हावामा टहलिंदै स्वर्गीय आनन्दको अनुभव लिइरहेका देखिन्थे । रातको समयमा रङ्गीविरङ्गी प्रकाश फालिरहेका त्यहाँका बत्तीहिरू बण्डलाईनै रङ्गिन तुल्याइरहेका हुन्छन् रे, अविस्मरणीय र रोमाञ्चक बनाइ दिन्छन् रे त्यो ठाउँलाई ।
आधुनिक चिनका राष्ट्रपिता सनयात सेनको बारेमा मैले धेरै अगाडि पढेको थिएँ । बाल पाठकका लागि उनको जीवनी पनि लेखेको थिएँ धेरै अगाडि बालक पत्रिकामा । तिनै सनयात सेन १९१८ देखि १९२४सम्मको छ वर्षसमम बसेका घर पनि सुरक्षित राखेको छ सांघाइले स्मारकको रुपमा । सरकार आफैंले त्यो घरलाई उनको मृत्युपश्चात राज्यकै सांस्कृतिक निधिका रुपमा स्मारक बनाएर सुरक्षित ग¥यो । त्यो देख्दा मलाई आफ्ना राष्ट्रपुरुषहरूको संझनाले कटक्क चिमोट्यो– मैले पनि त्यसरी नै जीवन्त राख्नु राख्नुपथ्र्यो मेरा पृथ्वानारायण शाह, मेरा भानुभक्त, मेरा लेखनाथ, सम, देवकोटा र अरु पनि राष्ट्रिय गौरवहरूलाई । जे होस्, बाहिरैबाट भए पनि ती महान् प्रतिभाको त्यो पुरानो निवास हेर्ने अवसर विर्सन नसकिने क्षणहरूमध्येकै एउटा थियो मेरा लागि । त्यस्तै अर्को अवसर थियो–साहित्यकार लु सुनको स्मारक दर्शन ! ती महान् लेखक साङ्घाइ आउँदा भाडामा लगभग १० वर्ष बिताएका घर र क्षेत्रलाई नै स्मृति हलको रुपमा सुरक्षित राखेको छ सांघाइले । सन् १९३६ अक्टोबर १९ को साँझ पाँच बजेर पच्चीस मिनेट जाँदा त्यही घरमा भएको थियो रे उनको मुत्य । ती महान् साहित्यकारको त्यो पवित्र तीर्थस्थल टाढैबाट भए पनि देख्ने अवसर मेरा लागि फेरि खोजेर नपाइने अमूल्य अवसर थियो । त्यसबाट मैले अनौठो तृप्तिको अनुभव गरेको थिएँ त्यतिखेर । उनको शाओशिङको मूल घरकै नमूनामा बनाइएको त्यो स्मारक भवनमा लु सुनका पाण्डुलिपि, उनले छाडेका बस्तुहरू, र साहित्य का साथै उनको जीवनवृत्त आदि सुरक्षित राखिएका छन्– उनको मृत्युको समयसूचक पाँच पच्चीस बजाइरहेका घडी सहित ।
धेरै थिए सांघाइमा हेर्नुपर्ने दर्शनीय स्थलहरू । हेर्नका लागि समय भने निकै थोरै थियो हामीसँग । लोङ्घुवा रोडको लोङ्घुवा बुद्धमन्दिर र इँट र काठबाट बनाइएको त्यस अगाडिको सातले प्यागोडा तिनैमध्येको एउटा थियो । धार्मिक दृष्टिलेमात्र होइन, पुरातत्व र वास्तुकलाका दृष्टिले पनि चिनकै प्राचिन सांस्कृतिक निधि मानिन्थ्यो सन् २५२ बनेका त्यो प्यागोडा ! चिनकै प्रमुखमध्यको उउटा मानिने जेड बुद्धमन्दिर अर्को त्यस्तै महत्वपूर्ण सांस्कृतिक निधि थियो सांधाइको । सन् १८८२मा बनेको त्यो मन्दिरले जेड पत्थरबाट बनेका दुई बुद्धमूर्तिबाटै आफ्नो नाम पाएको थियो– जेडमन्दिर । हेनान रोडको सांघाइ म्युजियम पनि चिनकै ठूलोमध्येको एउटा अलासंग्रहालय थियो । भनिन्छ यहाँ धातु र माटोका कलाकृतिकलाकृतिका साथै सबै कालका क्यालीग्राफी र पेण्टिङहरू लगायत प्राचिन चिनिया स्कप्चरहरूको १ लाख १२ हजार वटा बस्तु राखिएका छन् । त्यो हेर्ने अवसर भने थिएन हामीसँग ।
साँझमा हामी बसेकै होटेलको मङ्गोलिया हलमा प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीको सम्मानका आयोजित रात्रिभोज थियो– सांघाइका मेयर स्यु खाङ्दीले दिनुभएको । त्यही उनको शिष्टाचार भेट र रात्रिभोजका अवसरमा मेयरले दिएका स्वागतभाषणले नेपालप्रति चिनको सद्भाव मात्र होइन चिनको विकासप्रयास र त्यो विकासक्रममा आफ्नो पन गुम्लाभन्ने कुरामा रहेको अत्यधिक सचेतता पनि स्पष्ट अनुभव भएको थियो । रात्रिभोजका अवसरमा स्वगत गर्दा मेयरले भनेका थिए– क्रान्तिपश्चात चिनमा धेरै सकारात्मक परिवर्तन भएका छन् र चिनका नेता दङ सियाओ फङको नया नीतिअन्तर्गत चिनले गरेको तीब्र विकास देखेर पश्चिमी मुलुकहरू समेत आश्चर्यचकित छन् । यो चिनको मूलभूत सिद्धान्त समाजवाद अन्तर्गत चिनिया चरित्र अनुरुपको खुला पन तथा विकासको गतिलाई समेट्ने मौलिकतापूर्ण नितिगत कार्यक्रमको सफलता हो । हामी विकास चाहन्छौं, तर त्यसको मूल्यका रुपमा हामी आफ्नो नैतिक स्तर र सभ्यताका मूल्यमान्यतालाई गुमाउन चाहँदैनौं । सामाजिक विकास र खुला अर्थव्यवस्थालाई सहकारी भूमिका खेल्न सक्ने अवस्थामा मात्र विकसित गर्न चाहन्छौं हामी !
रात्रिभोजपश्चात सांघाइको दृश्यावलोकन र सांघाइ फ्रेण्डसिप स्टोरमा किनमेलको कार्यक्रम थियो । चिनिया सिल्क र छालाका सामानहरूका साथै अन्य सामान किनमेलका लागि प्रसिद्ध यो स्टोर निकै सस्तो पनि लागेको थियो मलाई । किन्न पर्ने धेरै कुरा थिए, किन्ने चाहना पनि थियो । तर वाधा थियो भाषाको । प्रधानमन्त्रीकालागि त दोभाषे तम्तयार थिए, हामीलाई त्यो सुविधा उपलब्ध हुने कुरै भएन । खुला अर्थव्यवस्थामा प्रवेश गरेर अमेरिकी ग्ल्यामरप्रति आकर्षित हुनथालेका चिनिया किशोर किशोरीहरूमा अङ्ग्रेजी भाषा सिक्ने लहर चलेको थियो त्यतिबेलाको चिनमा । अङ्ग्रेजी सिकाउने भाषाशिक्षण केन्द्रहरूको निकै व्यापार चल्दै थियो रे चिनमा । तर यो भर्खरै सुरुको अवस्था थियो, त्यसैले हरेक पसलमा अङ्ग्रेजी बुझने मानिस थिएनन् । हामी चिनिया बुझ्दैनथ्यौं । त्यही समस्याले आआफ्ना रुचि र आवश्यकताका सामान किन्न समस्या परेको थियो हामीलाई । तै पनि दुईतीनवटा चिनिया सिल्क सारी र एउटा कोट र एउटा छालाको ज्याकेट भने किनेको थिएँ मैले सांघाइमा । मेरो लागि ज्याकेट छानिदिने काममा भने सांसद् अर्जुन नर्सिह केसीबाट सहयोग पाएको थिएँ । हरेक हिउँदमा मलाई त्यो छालाको ज्याकेटले चिन र केसीजीको सहयोग सम्झाइदिने गर्छ ।
भोलिपल्ट बिहान बाओसान आाइरन एण्ड स्टिल फ्याक्ट्रीको भ्रमण मेरालागि खासै रुचिको विषय नभए पनि त्यसले चिनको विकासको एउटा रामै्र झल्को दिएको थियो । त्यसपछिका दुई कार्यक्र भने मेरालागि रुचिकर र स्मरणीय बनेका थिए । पहिलो थियो याङ्त्सेको नान्सीस्थित गड टेम्पलसँगै संरक्षित यु गार्डेन अर्थात युउआन निकुञ्ज । त्यो निकुञ्जलाई मिङ र क्विङ बंशका बादशाहहरूका समयको निकुञ्जको संरचना र सजावट शैलीलाई नै जीवन्त रुपमा राखिएको बताइएको थियो हामीलाई । सभ्यता सौन्दर्यसँग सम्बन्धित छ र सभ्यजातिको परिचय यस्तै सौन्दर्यसूचक पार्क बगाँचा, वनउपवन र मानिकालागि नभैनहुने खुला ठाउँको प्राचूर्यले नै दिन्छ सायद् । मैले घुम्ने अवसर पाएका मध्ये जापान र हङकङ मात्र होइन मेरै छिमेकी भारतका नयादिल्ली लगायतका शहरहरूमा समेत जता गए पनि त्यस्ता पार्क र खुला ठाउँहरू भेटेको थिएँ । तर मेरो देश यसको अपवाद थियो– पुर्खाले जोगाएर राखेका सार्वजनिक खुला ठाउँलाई हामीले त्यस्तै पार्क, बगौचा र उद्यानका रुपमा विकसित गर्न सकेनौं । बरु निहति लाभ लिएर निजी बनाउन सहयो ग¥यो मेरो प्रशासनले । राजधानीबीच देखिने टुडिखेल समेत चौटालाम्टा भयो, कुनै चौटा कसले लुछे, कुनै कसले । त्यसरी खुला सास लिन नपाएर पनि बाँचिरहेको छ मेरो राजधानी, त्यसबाहिरको त कुरै भएन । सांघाइको यो युउआन निकुञ्ज मात्र नभएर कहिँको पनि सभ्यतासूचक यस्ता उद्यमानहरू देखेपछि हीनताबोधले थिच्ने गर्छ मलाई । तर यही हिनताबोधमा बाँचनु मेरो नियति नै हो, धेरै कुरामा यसरी नै हीनताबोध गर्नु परेको छ मैले कुनै विदेशीसँग आमनेसामने हुनुपर्दा !
त्योभन्दा बढी आनन्द आएको थियो मलाई साङ्घाइनगरसँगै जोडिएको एउटा एउटा चिनिया गाउँ छि–छोङ् पृुग्न पाउँदा ! हामीजस्ता निर्धारित कार्यक्रममा सीमित समय विदेश जाने अवसर पाएकाहरूका लागि कुनै पनि देशका ग्रामीण जनजीवजन देख्ने अवसर कमै मात्र मिल्ने गर्छ । त्यस्तै कमै मात्र पाइने मध्येको एउटा अवसर थियो त्यो मेरालागि । भर्खरै सामूहिक सम्पत्तिको उपभोगबाट निजी संम्पत्तिको उपभोग गर्न प्रयोगमा रहेको यो एउटा चिनिया गाउँ, गाउँजस्तै लाग्दैनथ्यो । मेरो शहरको उन्नत भनिने टोल–बस्तीमा नपाइने सुविधा भोगिरहेबको देखिन्थ्यो त्यो सानो चिनिया गाउँ । सम्पन्न देखिन्थ्यो त्यो– के सबै चिनिया गाउँहरू यत्तिकै सम्पन्न र सुविधाजनक होलान् ? त्यो गाउँ देखेपछि मेरो मनमा उठेको स्वाभाविक प्रश्न थियो त्यो । उत्तर पाउन कठिन थियो, नभए पनि यस्ता कुरा उनीहरू एउटा विदेशी पाहुनाका अगाडि निश्चय नै भन्न चाहँदैनथे । त्यसैले प्रश्न अनुत्तरित नै रह्यो । तर पनि चिनले गरेको समानुपातिक विकासलाई हेर्दा परिमाण र गुणस्तरमा केही कमोबेस भएपनि मेरोजस्तै विपन्न छैनन् होला चिनिया गाउँहरू भन्ने अनुमान गरेरै मैले आफ्नो चित्त बुझाएको थिएँ त्यति खेर । साँचिच नै त्यो नमूना गाउँ गाउँजस्तै लागेको थिएन मलाई । गाउँ भए पनि सबै सुविधाहरु उपलब्ध थिए त्यहाँ– विद्यालय थियो, स्वाथ्थ्य केन्द्र थियो, सामुदायिक सांस्कृतकि स्थल थियो, इन्डोर र आउटडोर खेलकूद स्थल थिए र थिए क्याफे, र्ष्टुरेण्ट सबै आधुनिक सुविधाका कुराहरू । मेरो शहरले पनि पाउन सकेको छैन, ती सबै कुरा । लगभग तीनसय परिवारको बस्ती त्यो छि–छोङ् गाउँमा प्रत्येक परिवारका लागि एकैखाले सुविधाजनक दुईतले घर उपलब्ध थिए । हरेक घरमा आधुनिक स्नानगृह, शौचालय, र खानाखाने कोठासहितका भान्छा उपलब्ध थिए । सबै मिलाएर छःसात कोठा थिए देखिन्थे ती प्रत्येक घरहरूमा । पछि मित्र प्रमोद प्रधानको चिनसम्बन्धी एउटा संस्मरण पढेर फेरि एकपटक सम्झन पुगोको थिएँ मैले त्यो सुन्दर छि–छोङ्लाई ! हामीभन्दा केही वर्ष पछि त्यही गाउँमा पुग्नुभएका मित्र प्रमोदले प्रधानले त्यहाँको एउटा सामुदायिक बैठक कक्षमा मनमोहन अधिकारीलाई नेपालका प्रधानमन्त्रीका रुपमा चिनाइएको उहाँको फोटो टाँगिएको देख्नु भएको उल्लेख गर्नुभएको थियो आफ्नो संस्मरणमा । निश्चय नै त्यो फोटो हामी त्यही गाउँमा छँदाको थियो । उहाँको त्यो संस्मरण पढेपछि नै यति पछि चिन यात्रालाई आफ्नो मनको चित्रपटमा एकएक गरी फुकाउने जाँगर चलेको थियो मलाई !
यसोउसो गर्दैमा सांघाइमा दुई दिन वितिसकेछ, पत्तै नभई । भोलिपल्ट स्वदेश फर्कने क्रममा हङकङप्रस्थान गर्नु थियो सांघाइबाटै हामीलाई । मङ्गोलिया जाने प्रधानमन्त्रीको भ्रमण टोली फेरि बेइजिङभएर त्यसतर्फ लाग्ने कार्यक्रम भएकोले आजै बेइजिङ प्र्रथान गर्दै थियो । उहाँहरूलाई विमानस्थलमा विदा गरेर हामी मङ्गोलिया जान नपाउनेहरू भोलि विहानको प्रतीक्षामा पर्केका थियौं, त्यही जिङ्जियाङ टावर होटेल । भोलिपल्ट प्रधानमन्त्रीको टोली १०.३५मा मङ्गोलियाको राजधानी उलान बाटोरका लगि उड्दै थियो भने त्यसको एक घण्टा पछि हामीले सांंघाइबाटै चिनसँग दिा लिएका थियौं ।
२०६१ जेठ १६, आरुबारी
गोरखापत्र शनिवासरीय, १२ असार २०६१
Monday, August 30, 2010
बेइजिङ, मनमोहन र नमेटिएका डोबहरू
रेशम, पङ्खा, कागज र मुद्रणका आविष्कारक महान् छिमेकी चिन छिमेकमैं भएर पनि मेरालागि अगम्य थियो । अर्कातिर लुसुन, सनयात सेन र युगपुरुष माओको देश पुग्ने सपना भने मनभरि तैरिइरहेका थिए । दूतावास धाउने र रिझाउन सक्नेका लागि त्यो कुनै कठिन कुरा थिएन । वर्षको एकपल्ट सिन्ह्वा र दूतावासको निम्तोमा आउजाउ गर्ने पत्रकारहरू पनि हाम्रो सामु नै थिए । त्यो बाटो मेरालागि परिचित र अभीष्ट बाटो थिएन, त्यसैले मेरा लागि चिन भ्रमण सुदूरको सपना मैंै सीमित थियो ।
तर त्यस्तैमा नेपालका प्रथम कम्युनिष्ट प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीको छिमेकी दुई मुलुक भारत र चीनको औपचारिक राजकीय भ्रमण निर्धारण भयो । पत्रकारको टोलीमा गोरखापत्रबाट म र युवनाथ लम्साल समावेश गरियौं । प्रधानमन्त्रीको भ्रमण टोलीमामा भारत छँदै चिनका लागि कूटनीतिक राहदानी र प्रवेशाज्ञा बनाउन तुरुन्तै नागरिकताको प्रतिलिपि उपलब्ध गराउनू भनी काठमाठौंबाट आएको खबरले आफ्नो त्यो लामाने सपना पूरा हुने आशा पलाएको थियो । त्यसले ममा हर्षको लहर फैलिनु स्वाभाविक थियो ।
२०५२ सालको पहिलो दिन अर्थात नयावर्षको राति नौ बजेतिर भारतभ्रमणबाट त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल उत्रिएको पर्सिपल्टै चिनकालागि प्रस्थान गर्ने कार्यक्रम तय थियो । पर्सिपल्टै चिनकालागि हिड्नु पर्नें भएकोले एकै दिनमा सबै तयारी गर्नु कम समस्या थिएन । त्यसमाथि त्योदिन शनिवार परेकोले झनै समस्या थियो । तर शनिवारको विदा भएपनि परराष्ट्र मन्त्रालय र चिनिया दूतावास खोलेर सहयोग गरेकाले सोचेजति समस्या भने भएको थिएन । सुनाइ र पढाइमा मात्रै सीमित त्यो महान् साम्यवादी मुलुकलाई आफ्नै आँखाले हेर्न र आफ्नै पाइलाले छुन पाउने खुसीका अगाडि त्यो हतारो र दौडधूप केही थिएन । थोरै दिनमा गर्नुपरेको तयारीको त्यही हडबडीकै बीच वैशाख तीन गते हामीले प्रधानमन्त्री अधिकारीको भ्रमणदलको सदस्यका रुपमा काठमाणौं छाडेर हङकङको कोलुनस्थित नाथन रोडको इम्पेरियल होटेलमा रात विसायौं ।
वैशाख ४ गते हङकङबाट ड्रागन एयर को विमानले स्थानीय समय अनुसार एघार बजे बेइजिङ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा ओराल्दा प्रधानमन्त्रीको स्वागतका लागि चिनिया कोइलामन्त्री वाङ सेन हाव र सहायक विदेशमन्त्री दाङयिङ फङ विमानस्थलमैं उपस्थित हुनुहुन्थ्यो । साथमा हुनुहन्थ्यो, दुईपक्षीय मन्त्रीस्तरीय बैठकमा सहभागी हुन अगाडि नै चिन पुग्नुभएका अर्थमन्त्री भरतमोहन अधिकारीे र चिनका लागि नोपाली राजदूत तुलसीलाल अमात्य । सामान्य औपचारिक स्वागत पश्चात हाम्रो यात्रा टोलीको गन्तव्य थियो–दिआयोउताइ स्टेट गेस्ट हाउस अर्थात त्याओ यु थाई राजकीय अतिथिशाला । बाह्रवटा विशेष सवारीको त्यो ताँती बेइजिङको फराकिलो सफा सडकमा निर्वाध अघि बढिरहेको थियो । सडक–पेटीमा हिँडिरहेका बेइजिङबासीहरू जहाँछन् त्यहीँ टक्क रोकिएर सम्मान्य अतिथिको स्वगतमा आआफ्ना हात हल्लाइरहेका थिए । त्यहाँ न त हाम्रोमाजस्तो घण्टौं अगाडिदेखि सडक रोकेर अस्तव्यस्ताको सिर्जना गरिएको देखिन्थ्यो, न कुनै आतुरता देखिन्थ्यो ! सबै कुरा स्वाभाविक थिए, सामान्य र स्वतःस्फूर्तता बाहेक औपचारिकता र देखावटीपनको कतै कुनै गन्ध थिएन । सडक छेउमा ठाउँठाउँमा चिनका राष्ट्रिय ध्वजासँगै मेरो आफ्नै सूर्यचन्द्र अङ्कित रातो राष्ट्रिय झण्डा फर्फराइरहेका थिए । त्यो विदेशी भूमिमा त्यसरी गर्वोननत फहराइरहेको आफ्नो प्रिय सूर्यचन्द्राङ्कित राष्ट्रिय ध्वजा देख्दामात्रै पनि मनमा अनौठो आनन्द लाग्दोरहेछ, त्यस्तै अनुभव भएको थियो मलाई ।
हाम्रो सवारीको ताँती अतिथिशालातर्फ गतिमान थियो । माइलौं फैलिएको अत्याधुनिक शैलीका गगनचुम्बी भवनहरूको श्रृङ्खला र सवारी साधनहरूद्वारा खचाखच भरिएका फराकिला सुकिला–सफा सडक– यही थियो मेरो बेइजिङ देखेपछिको पहिलो प्रतिक्रिया । त्यति भीड र व्यस्तताका बीच पनि आफूलाई अति नम्र, इमान्दार र सौहाद्र्र देखाउने चिनीयाहरूमा हामीमाजस्तो अनुशासन भत्काएर त्यसको सीमाबाहिर जाने छटपटी कतै देखिँदैनथ्यो । सुनेको थिएँ, वैयक्तिक सम्बन्ध अर्थात उनीहरूको भाषामा ग्वाङ्सी विना कसैसँग निकटसम्बन्ध राख्न नचाहने चिनियाहरू सामान्यतया सोझै नाइँ वा हुँदैन भन्दैनन् रे ! तर उनीहरूको शिष्ट अस्वीकृति नै यति दृढ र दरिलो हुन्छ, त्यो सुनेपछि कसैले पनि दोहो¥याएर आग्रह गर्नसक्दैन ।
बेइजिङको सान लि हे लुरोडको पूर्वी प्रवेशद्वारबाट अतिथिगृह भित्र पस्नासाथ अर्कै संसारमा पुगेझैं लागेथ्योे मलाई– शान्त, सुन्दर, मनोरम । अतिथिशालाका विभिन्न शैलीका ठूलासाना १५वटा भिल्ला अर्थात नगरबाहिरका शान्त आवासले मात्र होइन, मनोरम बगँैचा, ताल–तलाउ र जीववनस्पतिका मोहक उपस्थिति देख्दा त्यो सिङ्गो क्षेत्र नै कल्पनाको स्वर्ग झैं भान हुन्थ्यो । सन् १९५९देखि मित्रराष्ट्रबाट आउने राष्ट्रप्रमुख, सरकारप्रमुख, तथा अन्य सम्मान्य अतिथिहरूका लागि अतिथिशालाको रुपमा प्रयोग हुन थालेको यो पुरानो सुन्दर आवासले आफ्नो पुरानो प्रभाव र रुप पनि त्यागेको छैन । क्विङ बंशका बादशाह क्विङ लङको लगभग ८०० वर्ष पुरानो यो शाही निवासलाई मूलतः उही रुपमा राखिएको छ रे । अहिले भने सम्मान्य अतिथिमात्र नभएर विष्ोष पर्यटक टोलीका लागि पनि उपलब्ध गराइन थालिएको रहेछ यो आतिथि सदन । सुन्दर वाटिकामा तपस्यारत वृद्ध तपस्वी जस्तै देखिन्थ्यो– सुन्दर वार्दलीले घेरिएको याङयुआन हलसहित देवदार र बाँसका हरियालीपूर्ण शितल छहारीमार्गमा थकाइ मारेर बसिरहेको क्विङलु चोक । सुदूर पश्चिमी पहाडबाट बगेर यु उआन तलाउहुँदै आइपुगेको छहरे पानीले सबै भिल्ला र घरहरूलाई फनक्कै फन्को मारिरहेका थिए । बोटरिुवा र तिनमा पुष्पितपल्लवित सुवासित फूल र तिनका डालीडालीका नाच्दै स्वागत गानमा मग्न चराचुरुङ्गिको चिर्विरले सिङ्गै वातावरणलाई सङ्गीतमय तुल्याइरहेका थिए । ती सबै देख्दा लाग्थ्यो, हाम्रा धर्मग्रन्थमा सिपलाएर बयान गरिएको इन्द्रको कानवनभन्दा रत्तिभर कम छैन यो अतिथिशालाको सिङ्गो उपवन । अतिथिशाला परिसरभित्रै क्लब, उपहार पसल, हुलाक, विदेशी मुद्रा सटही काउण्टर, ट्याक्सी बिसौनी र सूचना तथा सञ्चारका आवश्यक सबै सुविधा उपलब्ध थिए । निकै पर पश्चिम पहाडको मिया यु युआन तालदेखि ल्याइएको पानीद्वारा बनाइएका झरना, फोहरा र पुष्पसरोबर कुनै पनि कृत्रिम लाग्दैनथे । यो नै यहाँको धेरैमध्येको एउटा विशेषता हो उनीहरू यसै भन्थे । देवदारु र अन्य विभिन्न वनस्पतिका शीतल छहारी र तिनै छहारीमा लुकेर चिर्विराइरहेका चरचुरुङ्गी– साँच्चि नै बडो आनन्दमय थियो त्यो वातावरण ।
सबैभन्दा ठूलो १८ नम्बरको भिल्लामा प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी र उहाँकी श्रीमती साधना अधिकारीका साथै अङ्गरक्षक–सुरक्षाकर्मी, शिष्टाचारमहापाल र अशोक राई, ईश्वर पोख्रेल, मुख्यसचिव ईश्वरप्रसाद उपाध्याय, राजदूत तुलसीलाल अमात्य, डा. अरुण सायमी आदिलाई राखिएको थियो । त्यसैको पश्चिम पटिको ८ नं भिल्लामा हामी थियौं– भरतमोहन अधिकारी, सांसद् शरद्सिंह भण्डारी, खोमारी राय, वामदेव गौतम, काशीनाथ अधिकारी, विष्णु पौडेल, गोल्छे सार्की, तथा श्री ५को सरकारका अधिकारी र व्यापारीहरूका साथै हामी पत्रकार !
अतिथशालाको खानपिन र केही छिनको विश्राम पछि पहिलो कार्यक्रम थियो प्रधानमन्त्रीद्वारा छिङ्ह ऊनी कार्खानाको निरीक्षण । सन् १९०८मा स्थापना भएको त्यो कार्खानाले विश्वका ६०भन्दा बढी मुलुकमा आफ्नो उत्पादन निर्यात गर्छ रे । मेरो आफ्नै देशमा पनि कोदारीहुँदै चारैतिरका बजारमा फिँजारिएका थिए ती सामान ! त्यसैले ती उनी सामान र चिनका अनेकौं उत्पादन मेरालागि नौला थिएनन् । हिजो एकतर्फी भारतीय बस्तुकोमात्र ओइरोहुँदा तिर्नुपर्ने एकाधिकारपूर्ण चर्को मूल्य र वञ्चित रहनु पर्ने छनौटको अवसरबाट पनि आम नेपाली उपभोक्ताको बोझ हलुको बनाइरहेका थिए ती चिनिया उत्पादनले । म आफू किलो बनाउन नसक्ने लाचार नेपालीलाई सियोदेखि कम्प्युटरसम्म, कपडादेखि सौन्दर्य प्रसाधनसम्म सस्तो मोलमा उपलब्ध गराइरहेको थियो चिनिया बजारले ।
ऊनी कार्खाना र त्यस्तै एकदुई ठाउँको अवलोकन भन्दा अरु खासै कार्यक्रम थिएन त्यो दिन । भोलिपल्ट दुईदेशका प्रधानमन्त्रीको उपस्थितिमा हस्ताक्षर गर्ने आपसी सहयोग–सहमतिका विषयलाई अन्तिम रुप दिन दुई देशका मन्त्रीस्तरीय बैठक सम्पन्न भैसकेको थियो । हामी सँग केही समय खाली थियो, कोही त्यो समयलाई आफूखुसी घुमफिरमा उपयोग गर्दै थिए, कोही आराम र गफगाफमा । हामीलाई भने घुम्नुभन्दा बढी आवश्यक थियो आआफ्ना माध्यममा समाचार पठाउनु । त्यसैले टेलिभिजन र रेडियोका साथीहरू भूउपग्रहीय सम्पर्कको खोजीमा चाइनिज टेलिभिजन स्टेसन, दूरसञ्चार र सिन्ह्वा समाचार संस्था तर्फ लागे, हामी छापामाध्यमका साथीहरू दिनभरको समाचार लेखेर फ्याक्स गर्नेतिर व्यस्त भयौं । काठमाणौंको समय यहाँकोभन्दा तीनचार घण्टा अगाडि भएकोले समय छोप्न अर्थात डेटलाईन भेट्न भने त्यति चटारो परेन ।
त्यो साँझ बेइजिङको प्रसिद्ध परम्परागत रेष्टुराँ हेपिङमेन क्वान्जुदे डक रेष्टुरेण्टमा स्वागत समितका अध्यक्षले रात्रिभोजको आयोजना गरेका रहेछन् । त्यसैले त्यो साँझ अतिथिशालामा खानपिनको व्यवस्था पनि थिएन । तर हामी पत्रकारले भने त्यस्तो कुनै निम्तो पाएका थिएनौं । निमन्त्रणका लागि अतिथिहरूको सूची उपलब्ध गराउँदा हाम्रो दूतावासले पत्रकार जतिको नामै छुटाएछ, त्यसैले हाम्रो नाममा निम्ता आउने कुरै भएन ।
निम्तै आउनु नपर्ने भएकोले हामीलाई पनि सँगै जाने हाम्रो टोलीकै केही जिम्मेवार सदस्यहरूको आग्रह थियो । तर त्यो उपयुक्त नहुने हाम्रो निक्र्योल थियो र अग्न्शििखा र मैले भन्यौं– विदेशमा प्रत्ेयक नेपाली आफ्नो राष्ट्रको प्रतिनिधि हो । हामी पत्रकारमात्र होइनौं, पाहुना पनि हौं । त्यसैले बिना निम्ता हामी सहभागी हुँदैनौ, यो राष्ट्रिय स्वाभिमानको पनि कुरा हों । हाम्रा कुरासँग सुरुमा अरु पत्रकार साथीहरू पनि सहमत देखिन्थे, तर पछि भने उनीहरू विना निम्तो नै सहभागी भए, नजानेमा हामी दुईभाइ रह्यौं– अग्निशिखा र म स्वयम् । आज उपवास नै बस्ने निधो सहित कतै निस्केनौं हामी, त्यो साँझ । बेलुका भोजबाट फर्केर टेलिभिजनका किरण चित्रकारले आफूसँग भएका केही फलफूल खान दिए, त्यसैमा वितायौं हामीले त्यो रात ।
किनमेलका लागि प्रसिद्ध बेइजिङका दुई प्रसिद्ध क्षेत्र ल्यू–ली चाङ र तिएन–छिआओ बजारमध्ये पहिलो क्युरियो, पुरातात्विक बस्तु, पुराना पुस्तक, पेण्टिङ, चिनिया क्यालिग्राफका प्राचिन कलाकृतिका साथै परम्परागत कलाकृतिहरूका लागि कहलिएको रहेछ भने अर्को चाहिँ सोह्रौं शताब्दीतिरै पुराना बस्तुहरूको किनबेचबका लागि प्रख्यात रहेछ । पछि भने त्यसले मासु, फफूल, तर्कारीका लागि मात्र होइन, गरिबहरूको सस्तोमा मनोरञ्जन गर्ने ठाउँका रुपमा समेत प्रसिद्धि पाउँदै गएछ ।
मुख्य कार्यक्र नै भोलिपल्ट भोलिपल्ट थियो । विहानको चमेनापछि प्रधानमन्त्रीसँगै यात्रादल ग्रेटहल अफ द पिपुल तर्फ लाग्योे– निर्धारित कार्यक्रम अनुसार नै । पहिलो कार्यक्रम नै त्यो हलको पूर्वी चोक वा प्लाजामा हाम्रा प्रधानमन्त्रीको औपचारिक स्वगतका कार्यक्रम थिए । जल, स्थल र वायु सेनाका संयुक्त टुकडीको तोपसलामी तथा गारत सम्मानप्रदान पश्चातका अरु नियमित औपचारिक कार्यक्रमहरू पश्चात हाम्रा प्रधानमन्त्री र चिनिया प्रधानमन्त्री लि पेङका बीचमा विनासहयोगी लामै वार्ता भयो । त्यसको लगत्तै दुबै प्रतिनिधिमण्डलकाबीच सामूहिक वार्ता र सम्झौता–सहमतिपत्रहरूमा हस्ताक्षर गर्ने काम पनि सकियो ।
त्यसपछि त्यहीँ नै चिनिया प्रधानमन्त्रीले दिवाभोजको आयोजना गर्नुभएको थियो– हाम्रा प्रधानमन्त्रीको सम्मानमा । अप्रिल १८, १९९५को अपरान्ह ११.३० वजे प्रधानमन्त्री मानमोहन अधिकारीको सम्मानमा चिनिया प्रधानमन्त्री लि फङले दिनुभएको त्यो दिवाभोजको निम्तो भने हामीलाई अघिल्लैदिन प्राप्त भइसकेको थियो । चिनियाँ र अङ्ग्रेजी भाषामा छापिएको प्रधानमन्त्री लि फङको नामको त्यो निम्तोसँगै डिनरको मिनु पनि उपलब्ध गराइएको थियो र खाना प्राय समुद्री परिकारहरू नै थिए– सार्क फिन, माछा, प्राउन, क्य्राबका साथै चिकन सुप, भेजिटेबल, हरिया र खाँदेको बाँसका टुसा , फलफूल, आदि । चिनिया जनमुक्तिसेनाको सैनिक व्याण्डद्वारा सञ्चालित संगीतको मधुर आवाज हलभरि गुञ्जिएको छ । निम्तोपत्रमैं निर्दिष्ट नम्बरका टेविलमा हामी यात्रादलका सदस्य र चिनिया विशेष अधिकारी तथा प्रतिनिधिहरूलाई एक अर्कासँग घुलमिल हुनसक्ने गरी व्यवस्था मिलाइएको छ । दुई सम्मान्य व्यक्तित्व– दुवै देशका प्रधानमन्त्रीसँग एउटै कक्षमा चिनिया मित्रसँग कुराकानी गर्दै दिवाभोजको आनन्द लिईरहेका थियौं हामी ! त्यो दिवाभोज मेरो जीवनकै अविस्मरणीय अवसर थियो, भारतमा प्रधानमन्त्रीसँगको यात्रामा यस्तो अनुभव पाउन सकेको थिइन मैले ! अझ विभिन्न चिनिया धून र परंप।रागत संगीतको बीचबीचमा नेपाली लोक र आधुनिक गीतहरूसंगीत बजिरहेको सुन्न पाउँदाको आनन्दै अर्क थियो त्यतिखेर ! चिनिया राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीद्वारा विदेशी विशिष्ट अतिथिहरूको औपचारिक स्वागत गरिने प्रसिद्ध थलोमात्र होइन यो तियानमेन चोकको पश्चिमपटि रहेको यो ग्रेटहल अफ द पिपुल । हरेक वर्ष चिनिया राष्ट्रिय जनकांग्रेसको अधिवेसन हुने महत्वपूर्ण थलो पनि हो हो यो । १० हजार सिट भएको बैठक कक्ष, ५ हजार मानिसले एकैसाथ खाना खानसक्ने विशाल भोजनकक्ष वा ब्याङ्क्वेट हलका साथै असंख्य साना बैठक कक्षहरू पनि छन् यसभित्र ।
हामी तियानमेन चोक मैं थियौं । त्यो चोक र त्यसकै अर्को एक छेउमा रहेको माओ त्सेतुङको स्मारक हेर्ने भने कुनै कार्यक्रम थिएन हामीलाई उपलब्ध गराइएको प्रधानमन्त्रीको अैपचारिक भ्रमण कार्यक्रमसूचीमा । प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी धेरैपल्ट चीन आइसक्नुभएकोले उहाँका लागि ती ठाउँ अपरिचित थिएनन् सायद । त्यसैले कार्यक्रम तय गरिँदा उहाँले हेरिसक्नुभएका बाहेकका नया ठाउँ र चिनिया विकासका परिचायक उद्योगधन्दाहरूले प्राथमिकता पाएका थिए होलान् । हाम्रोलागि त यो नै पहिलो अवसर थियो, पछि यस्तो अवसर आउँछआउँदैन निश्चित थिएन । यहाँ आएर पनि पश्चिमा प्रेसले चर्चाको शिखरमा पु¥याइदिएका त्यो ऐतिहासिक चोक र लाखौं विश्व नागरिकले तीर्थको रुपमा हेर्नेगरेका माओ स्मारक एकपटक नहेरी चिनबाट फर्कनु पर्ने अवस्था हाम्रालागि सुखद अनुभव हुनसक्दैनथ्यो । तर जाने पो कसरी, कार्यक्रमको बीचमा हिँड्न पनि नहुने, कार्यक्रम सकिएपछि अरु नै कार्यक्रमा लाग्नुपर्दा समय नपाइने । त्यसमाथि भोलिपल्ट बिहानै सांघाइकालागि उड्नु थियो । हामी त्यही चिन्तामा थियौं र त्यही बीच दुई प्रधानमन्त्रीको छलफलको समय हाम्रो खास काम थिएन । केही समयका लागि हामी खाली थियौं । अग्निजी र मैले त्यही सीमित समयको मौका छोप्ने अठोट ग¥यौं र खुसुक्क निस्कियौं कसैलाई पत्तै नदिई त्यहाँबाट । मनमा भने डर थियो, थाहा पाए भने कसैले केही भन्ने हो कि ? जे त पर्ला, मसक्क आँटेर औपचारिक समारोहस्थल छाडी तियानमेनभ्रमणमा निस्केका थियौं हामी त्यतिबेला ।
तियानमेन नामक विशाल शिलाबाटै आफ्नो नाउँ ग्रहण गरेको बेइजिङको केन्द्रीय भागस्थित तिएन–आन मेन क्वाङ–छाङ खुला चोक चिनको मात्र नभएर विश्वकै ठूलामध्येको एउटा सार्वजनिक चोक मानिन्थ्यो । तिएन–आन मेनको शाब्दिक अर्थ हुन्छ रे– स्वर्गीय आनन्दको द्वार । सन् १६५१मा बनेको यो चोकलाई पछि विस्तार गरेर चारगुण ठूलो पारियो रे । ४०.५ हेक्टर भूभाग ओगटेको थियो अहिले यसले । चोकको बीचमा बनेको दुईतले सिंहमर्मरको वेदीले चिनिया मुक्ति र स्वतन्त्रताका जननायकहरूको सम्मान र सम्झना गराइरहेको थियो । अर्कातिर सन् १९६१देखि सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको चोकको पूर्वतर्फ रहेको संग्रहालयले चिनिया क्रान्ति र चिनको गौरवमय इतिहासलाई आँखा अगाडि जीवन्त तुल्याइरहेको थियो । चोकको दक्षिण तर्फ रहेको माओ स्मृतिकक्षमा आधुनिक चिनका निर्माता माओ त्सेतुङको जीवित झैं लाग्ने सुंक्षित शवको दर्शनले एउटा अर्कै अनुभूति दिइरहेको थियो । विश्वकै ठूलोमध्येको एउटा नागर चोक र सबैभन्दा भीडभाडको पर्यटकीय क्षेत्र तियान्मेन चोकमा माओको स्मारकभन्दा पनि दक्षिण तर्फ मिङ वादशाहको शासनकाल अर्थात सन् १४०२–१४२४ तिर बिनेको एउटा विशाल मूल द्वार देखिन्थ्यो भने पश्चिमपटि ग्रेटहल अफ द पिपुल सगौरव उभिइरहेको थियो ।
चोकको अर्को पर्यटकीय आकर्षण केन्द्र थियो– जु–छिन् छेङ् वा जिजिन छेङ् शाही दरबार परिसर । सन् १४०६ तिर निर्मित यो दरबार परिसर निषेधित वा वर्जित नगर (फर्विडेन सीटी) का नाउँले पनि विश्वभर प्रसिद्ध थियो । कुयाङ बंश (१६४४–१९११) का सम्राटहरूको दरबारका रुपमा प्रयोग हुँदै आएको यो दरबार क्षेत्रमा आमजनताका लागि प्रवेशको अनुमति नभएकोले नै निषेधित वा वर्जित नगर अर्थात फर्विडेन सिटी बन्यो यो । हुन पनि बादशाह बाहेक शाही परिवारका सदस्य र सरकारी अधिकारीहरूले समेत इच्छा अनुसार सबै ठाउँमा प्रवेश पाउँदैनथे रे । लगभग पाँच शताब्दीसम्म चिनिया शक्तिको प्रतीक रहेको १७८ हेक्टर क्षेत्रफलमा विस्तिारित यो थलो विशिष्ठ वास्तुकला, र वर्तमानमा बंशानुगत कलाकृति र इतिहास संग्रहालयको रुपमा प्रयोग भएकाले पनि अहिले युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश छ ।
यो पुरानो वर्जित दरबार परिसर पश्चिमाहरूका लागि पछि गएर बन्द समाज अर्थात साम्यवादी चिनको प्रतीक बन्न पुग्यो, उनीहरूले सिङ्गै चिनलाई वर्जित शहरका रुपमा प्रचार गरे । निकै अगाडि पढेको एकजना पश्चिमा लेखकको फर्विडेन सिटी शीर्षकको उपन्यासको घरिघरी संझना आइरहेथ्यो मलाई त्यतिखेर ! उनीहरूको उद्धेश्य नै साम्यवादी चिनलाई नागरिक स्वतन्त्रताविहीन बन्द समाजको रुपमा चित्रण गर्नु हुन्थ्यो सायद । त्यसैले नै त्यो र पश्चिमाहरूले लेखेका अरु पनि चिन र चिनिया समाजलाई विषयबस्तुृ बनाएर लेखेका युरोपेली कृतिहरूमा मैले त्यहाँको धमिलो चित्र मात्र पाएको थिएँ । यतिबेला आफ्नै आँखाले चिन र यसको राजधानी बेइजिङल हेर्दा भने पश्चिमाहरूको फर्विडेन सिटीको विम्ब त्यही परिसरको ऐतिहासिकतामा बाहेक अन्त फेला पार्न सकेको थिइन मैले । जसरी पश्चिमाहरूले स्वतन्त्रता विरोधीको प्रतीकका रुपमा उभ्याएको तियानमेन चोक त्यति स्वतन्त्रता विरोधी होलाजस्तो लागेन मलाई । साम्यवादी समाजको विरोधमा भएभरको शक्ति लगाएर युद्धघोष गर्दै आएको पश्चिमा पुँजीवादी समाज र तिनैका विचारमा दीक्षित पश्चिमीहरूको एकपाटे चिन्तन, बनीबनाउ दृष्टिकोण त थिएन त्यो– त्यतिबेला भर्खरै आर्थिक र सामाजिक खुलापनको प्रयोग गरिरहेको चिनको बेइजिङ र लगत्तै साङ्घाई देखेपछि मेरो मनमा उब्जेको प्रश्न थियो यो ! बेइजिङ र सांघाई धमाधम रात्रिक्लब र डिस्कोहरूमा जाग्राम बस्न थालिसकेको थियो । चिनिया किशोर किशोरीहरू सार्वजनिक बागबगँैचामा लठार्रिंदै निर्धक्क म्वाइसाटासाट गर्दै कथित पश्चिमा स्वतन्त्रताको निर्वाध उपभोग गर्न थालिसकेका थिए । युवतीहरूका पोशाक छोट्टिँदै संवेदनशील अङ्गहरूको झलक दिएर युवामनका लोभी आँखाहरूलाई कृतार्थ तुल्याउन थािलसकेका थिए । त्यो स्वतन्त्रताउन्माद कतिसम्म पर जाने हो, चिनले आधुनिकता र खुला समाजको नाउँमा यसलाई कतिसम्म बढाउने हो केही भन्न सकँदैनथ्यो । तर केही चिनियाहरू भने तीब्र गतिमा बढिरहेको यो प्रवृत्तिबाट चिन्तित देखिँदैथिए । उनीहरूको मौन आँखामा नाचिरहेका प्रश्न देखिन्थे– के यही हो पश्चिमाहरूले भनेको स्वतन्त्रता ? के यही हो आधुनिक विकासको परिचय ? यिनै प्रवृत्तिबाट आफ्नो पन गुमाउँदै गएको म नेपालीलाई उनीहरूको त्यो मौन प्रश्न मेरो आफ्नै अन्तर्मनले मसँगै गरेको प्रश्न जस्तै लागेको थियो त्यसबेला !
माओपछिको चिनलाई विश्वसामू अजेय आर्थिक र राजनीतिक शक्तिका रुपमा स्थापित गर्नेमा सायद् धेरैको पसिना चुहिएको छ । क्रमशः खुलापनको महायात्रामा निरन्तर अघि बढिरहेको महाचिनलाई विना कृुनै अवरोध विश्वसामू प्रतिस्पद्र्धी रुपमा उभ्याउन बन्द समाजको पूर्वरुप सायद् उपयुक्त हुँदैनथ्यो । त्यसैले चिनीया नेताहरूले क्रमशः संक्रमणको विन्दुलाई थेग्न सक्ने हिसाबले अघि बढाए, चिनियाहरू यसै भन्थे । पश्चिमी पूँजीवादी आक्रमणको निरन्तर संगठित प्रहारका बीच सोभियत रुसमा गोर्भाचोभले विचार नपु¥याई एकैपल्ट पश्चिमी नमूनाको पूँजीवादी प्रजातन्त्रका लागि सबै ढोका खोलिदिँदा कुनै समयको शक्तिसाली र गौरवमय रुसले आप्mना सबै गौरव र शक्ति गुमाएको इतिहास थियो चिनका अगाडि । पुरानो संरचना र संयन्त्र र एकैचोटी भत्काएर नया संरचना र संयन्त्र निर्माण गर्ननसक्दा देखिएको रुसी नियति चिनको अगाडि ठूलो पाठका रुपमा पनि खडा थियो । त्यसैले उसले आफ्नो प्रणाली र संरचनाभित्रै थेग्न र व्यवस्थापन गर्न सकिने हिसाबले आर्थिक र अन्य खृुलापनलाई प्रवेश गराउँदै गयो । त्यसकै फलस्वरुप आज अर्थिक र अन्य हिसाबले एक मात्र शक्तिराष्ट्र भनिने विश्व शक्ति अमेरिकालाई उछिन्ने होडमा सफलतापूर्वक अघि बढिरहेको छ चिन । तर राम्रोसँगै नराम्रा कुरा पनि हुलमुलमा छिर्छन्, राम्राभन्दा नराम्रा कुराले नै मानिसलाई बढी लोभ्याउँछ । त्यही नियतिको पूर्वाभ्यास गर्दै थियो सायद चिन पनि । खुलापन र स्वतन्त्रताको नाउँमा क्रमश नाङ्गिँदै गएको आफ्नो अस्मितालाई पनि टुलुटुलु हेर्दै वाध्य बन्दै थियो त्यो ! धेरै हेर्ने र बुझ्ने समय थिएन हामीसँग, मूल उद्देश्यबाट केही समय चोरेर सुटुक्क आएका हाम्रालागि मन फुकाएर घुम्न पाउने कुनै संभावना थिएन । त्यसैले हतारहतार ग्रेटहलको समारोहस्थल फर्केका थियौं हामी । उता औपचारिक हस्ताक्षर कार्यक्रम सुरु भइसकेको थियो, साथीहरू हामीलाई खोज्दै थिए । जे होस् कार्यक्रम पनि भ्याइयो, एउटा दुइटा भए पनि हेर्नै पर्ने ठाउँ हेरियो । चिन घुमेर चिनको विशाल पर्खाल नहेरी फर्कनु पर्ने हाम्रो वाध्यता भने आफ्नो ठाउँमा छँदैथियो । जे प्राप्त भयो त्यसैमा चित्त बुझाउन वाध्य थियौं हामी ।
त्यस अपरान्हको अर्को कार्यक्रम थियो– तयारी पोशाक कार्खाना अर्थात बेइजिङ सर्ट फ्याक्ट्रीको हेर्ने । त्यहाँबाट फर्केपछि प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी चिनिया राष्ट्रपति चियाङ च मिनसँग शिष्टाचार भेटका लागि यिङताई जोङ्नानहाइ राष्ट्रपति भवन जानुभयो । त्यहाँ यात्रादलका सीमित सदस्यहरुको मात्र सहभागिता रहने भएकोले हामी दिनभरका कार्यक्रमको समाचार बनाएर आआफ्ना संस्थामा पठाउने तर्खरमा लागेका थियौं । राष्ट्रपतिसँगको भेट सकिएपछि प्रधानमन्त्री र भ्रमणदलको सम्मानमा हाम्रो दूतावासले आयोजना गरेको रात्रिभोजमा जाने तर्खरमा थिए सबैजना । अग्निजी र मेरो भने हिजोको रात्रिभोजमा दूतावासले पत्रकारको नाम छुटाएकोमा सांकेतिक विरोधकोस्वरुप त्यो रात्रिभोजमा सहभागी नहुने सल्लाह थियो । त्यो कार्यक्रमको समाचार पठाउनु पर्ने वाध्यताका कारण टेलिभिजनका साथीहरू गए पनि हाम्रोसाथै पत्रकार साथीहरू पनि नजाने सुरुको सहमति भने पालना भएन, नजानेमा म र अग्निशिखा मात्रै प¥यौं । दूतावासको रात्रिभोजमा बीबीसी नेपादली सेवाका तर्फबाट भ्रमणबारे आफ्नो अनुभव सुनाउन लण्डनबाट खगेन्द्र नेपालीले मसँग सम्पर्क राख्न खोजेका रहेछन् । भोलिपल्ट भेट्दा बल्लभमणि दाहालले उक्त जानकारी दिएर त्यहाँ भेट हुन नपाएकोमा खिन्नता प्रकट गर्नुभएको थियो ।
भोलिपल्ट बिहानै चमेना पछि सांघाइ प्रस्थान गर्ने तयारीमा लाग्दै थियौं । एउटा खबर आयो– म र अग्निजीलाई प्रधानमन्त्रीले भेट्न खोज्नु भएको छ । सुरुमा त केही डर पनि लाग्यो, हिजो र अस्तिको रात्रिभोज वहिष्कार गरेकामा हव्प्काउन त बोलाउनु भएको होइन प्रधानमन्त्रीले ? जे भए पनि प्रधानमन्त्रीले बोलाउनुभएपछि जानै पथ्र्यो, डराउँदै पुग्योैं हामी उहाँको अगाडि । ईश्वर पोख्रेल र डाक्टर सायमी लगायत धेरै हुनुहुन्थ्यो त्यहाँ । त्यहाँ पुगे पछि थाहा भयो– अघिल्लो रात्रिभोजमा हामी पत्रकारलाई निम्ता नआएको र त्यही कारण हामी नेपाली दूतावासको रात्रिभोजमा नगएको जानकारी भएपछि उहाँलाई पनि नमज्जा लागेछ । दूतावासका नेपाली अधिकारीहरूको त्यो लापर्वाही प्रति म तपाइँहरूसँग क्षमा चाहन्छु भन्ने त्यो महान् व्यक्तित्वको भनाइले हामी आफैंलाई लज्जित तुल्याएको थियो त्यतिखेर । मुलुकको सम्माननीय प्रधानमन्त्रीको त्यो विनम्रताले हामी पानी पानी भएका थियौं । मनमनै लागेको थियो, त्यो विरोध गरेर हामीले ठीक गरेनछौं कि ? तर आत्मसम्मान गुमाएर त्यहाँ जानु अन्तरात्माले ठीक ठानेको थिएन र हामीले त्यही अन्तरात्माको अवाज सुनेका थियौं । मुलुकको सर्वोच्च कार्यकारी प्रमुखले त्यो घटनालाई त्यति संवेदनशील ठानेर हाम्रो आत्मसम्मनाको रक्षा गर्दा समेत दूतावासका अधिकारी र परराष्ट्रका अधिकारीहरूले भने त्यसबारे कुनै गल्ती महसूस गरेको पाइएन, सामान्य शिष्टाचार निर्वाह गरेको देखिएन । त्यो चाहिँ अनौठो लागेको थियो हामीलाई । हाम्रो ब्युरोक्रेसीको विशेषता नै हो त्यो सायद् । मनमोहन अधिकारीको त्यो सादापन, महानता र अर्काको आत्मसम्मानप्रतिको संवेदनशीलता अनुपम थियो । तिनै स्वभाव, आदर्शले नै त मनमोहनलाई महान बनाएको थियो सायद ।
साङ्घाइ प्रस्थान गर्ने क्रममा आआफ्ना झोलातुम्बा चिनिया अधिकारीहरू
जिम्मालाएर अन्तिम चमेनाको स्वाद लियौं हामीले बेइजिङमा । प्रधानमन्त्रीको ग्रेटहलमा चिनिया जनराजनीतिक परामर्श सम्मेलन राष्ट्रिय समितिका अध्यक्ष ली रुइह्यानसँग भेटवार्ता सकेर सोझै विमानस्थल आउनुहुने कार्यक्रम थियो । चिनभ्रमण सकिएपछि प्रधानमन्त्री मङ्गोलिया को औपचारिक भ्रमणमा जानुहुने कार्यक्रम थियो । सन् १९६१मा स्वर्गीय श्री ५ महेन्द्रको राजकीय भ्रमण पछिको यो उच्चस्तरीय औपचारिक मङ्गोलिया भ्रमणमा प्रधानमन्त्री र श्रीमती अधिकारीका साथमा अशोककुमार राई, प्रमुख सल्लाहकार ईश्वर पोख्रेल, सांसद् द्वय शरद्सिंह भण्डारी र खोभारी राय, परराष्ट्रका सहसचिव जनक शहादुर शाह, चिकित्सक अरुण सायमी र अङ्गरक्षकहरू मात्र सहभागी हुनुन्थ्यो । बाँकी हामी साङ्घाइबाटै काठमाडौंका लागि हङकङ उड्ने कार्यक्रम भएकोले बेइजिसँग अन्तिम विदा लियौं हामीले– विदा बेइजिङ, विदा !
२०६१ जेठ १९
आरुबारी
गरिमा, वर्ष २२ अङ्क १०पूर्णङ्क २६२ असोज २०६१
रेशम, पङ्खा, कागज र मुद्रणका आविष्कारक महान् छिमेकी चिन छिमेकमैं भएर पनि मेरालागि अगम्य थियो । अर्कातिर लुसुन, सनयात सेन र युगपुरुष माओको देश पुग्ने सपना भने मनभरि तैरिइरहेका थिए । दूतावास धाउने र रिझाउन सक्नेका लागि त्यो कुनै कठिन कुरा थिएन । वर्षको एकपल्ट सिन्ह्वा र दूतावासको निम्तोमा आउजाउ गर्ने पत्रकारहरू पनि हाम्रो सामु नै थिए । त्यो बाटो मेरालागि परिचित र अभीष्ट बाटो थिएन, त्यसैले मेरा लागि चिन भ्रमण सुदूरको सपना मैंै सीमित थियो ।
तर त्यस्तैमा नेपालका प्रथम कम्युनिष्ट प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीको छिमेकी दुई मुलुक भारत र चीनको औपचारिक राजकीय भ्रमण निर्धारण भयो । पत्रकारको टोलीमा गोरखापत्रबाट म र युवनाथ लम्साल समावेश गरियौं । प्रधानमन्त्रीको भ्रमण टोलीमामा भारत छँदै चिनका लागि कूटनीतिक राहदानी र प्रवेशाज्ञा बनाउन तुरुन्तै नागरिकताको प्रतिलिपि उपलब्ध गराउनू भनी काठमाठौंबाट आएको खबरले आफ्नो त्यो लामाने सपना पूरा हुने आशा पलाएको थियो । त्यसले ममा हर्षको लहर फैलिनु स्वाभाविक थियो ।
२०५२ सालको पहिलो दिन अर्थात नयावर्षको राति नौ बजेतिर भारतभ्रमणबाट त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल उत्रिएको पर्सिपल्टै चिनकालागि प्रस्थान गर्ने कार्यक्रम तय थियो । पर्सिपल्टै चिनकालागि हिड्नु पर्नें भएकोले एकै दिनमा सबै तयारी गर्नु कम समस्या थिएन । त्यसमाथि त्योदिन शनिवार परेकोले झनै समस्या थियो । तर शनिवारको विदा भएपनि परराष्ट्र मन्त्रालय र चिनिया दूतावास खोलेर सहयोग गरेकाले सोचेजति समस्या भने भएको थिएन । सुनाइ र पढाइमा मात्रै सीमित त्यो महान् साम्यवादी मुलुकलाई आफ्नै आँखाले हेर्न र आफ्नै पाइलाले छुन पाउने खुसीका अगाडि त्यो हतारो र दौडधूप केही थिएन । थोरै दिनमा गर्नुपरेको तयारीको त्यही हडबडीकै बीच वैशाख तीन गते हामीले प्रधानमन्त्री अधिकारीको भ्रमणदलको सदस्यका रुपमा काठमाणौं छाडेर हङकङको कोलुनस्थित नाथन रोडको इम्पेरियल होटेलमा रात विसायौं ।
वैशाख ४ गते हङकङबाट ड्रागन एयर को विमानले स्थानीय समय अनुसार एघार बजे बेइजिङ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा ओराल्दा प्रधानमन्त्रीको स्वागतका लागि चिनिया कोइलामन्त्री वाङ सेन हाव र सहायक विदेशमन्त्री दाङयिङ फङ विमानस्थलमैं उपस्थित हुनुहुन्थ्यो । साथमा हुनुहन्थ्यो, दुईपक्षीय मन्त्रीस्तरीय बैठकमा सहभागी हुन अगाडि नै चिन पुग्नुभएका अर्थमन्त्री भरतमोहन अधिकारीे र चिनका लागि नोपाली राजदूत तुलसीलाल अमात्य । सामान्य औपचारिक स्वागत पश्चात हाम्रो यात्रा टोलीको गन्तव्य थियो–दिआयोउताइ स्टेट गेस्ट हाउस अर्थात त्याओ यु थाई राजकीय अतिथिशाला । बाह्रवटा विशेष सवारीको त्यो ताँती बेइजिङको फराकिलो सफा सडकमा निर्वाध अघि बढिरहेको थियो । सडक–पेटीमा हिँडिरहेका बेइजिङबासीहरू जहाँछन् त्यहीँ टक्क रोकिएर सम्मान्य अतिथिको स्वगतमा आआफ्ना हात हल्लाइरहेका थिए । त्यहाँ न त हाम्रोमाजस्तो घण्टौं अगाडिदेखि सडक रोकेर अस्तव्यस्ताको सिर्जना गरिएको देखिन्थ्यो, न कुनै आतुरता देखिन्थ्यो ! सबै कुरा स्वाभाविक थिए, सामान्य र स्वतःस्फूर्तता बाहेक औपचारिकता र देखावटीपनको कतै कुनै गन्ध थिएन । सडक छेउमा ठाउँठाउँमा चिनका राष्ट्रिय ध्वजासँगै मेरो आफ्नै सूर्यचन्द्र अङ्कित रातो राष्ट्रिय झण्डा फर्फराइरहेका थिए । त्यो विदेशी भूमिमा त्यसरी गर्वोननत फहराइरहेको आफ्नो प्रिय सूर्यचन्द्राङ्कित राष्ट्रिय ध्वजा देख्दामात्रै पनि मनमा अनौठो आनन्द लाग्दोरहेछ, त्यस्तै अनुभव भएको थियो मलाई ।
हाम्रो सवारीको ताँती अतिथिशालातर्फ गतिमान थियो । माइलौं फैलिएको अत्याधुनिक शैलीका गगनचुम्बी भवनहरूको श्रृङ्खला र सवारी साधनहरूद्वारा खचाखच भरिएका फराकिला सुकिला–सफा सडक– यही थियो मेरो बेइजिङ देखेपछिको पहिलो प्रतिक्रिया । त्यति भीड र व्यस्तताका बीच पनि आफूलाई अति नम्र, इमान्दार र सौहाद्र्र देखाउने चिनीयाहरूमा हामीमाजस्तो अनुशासन भत्काएर त्यसको सीमाबाहिर जाने छटपटी कतै देखिँदैनथ्यो । सुनेको थिएँ, वैयक्तिक सम्बन्ध अर्थात उनीहरूको भाषामा ग्वाङ्सी विना कसैसँग निकटसम्बन्ध राख्न नचाहने चिनियाहरू सामान्यतया सोझै नाइँ वा हुँदैन भन्दैनन् रे ! तर उनीहरूको शिष्ट अस्वीकृति नै यति दृढ र दरिलो हुन्छ, त्यो सुनेपछि कसैले पनि दोहो¥याएर आग्रह गर्नसक्दैन ।
बेइजिङको सान लि हे लुरोडको पूर्वी प्रवेशद्वारबाट अतिथिगृह भित्र पस्नासाथ अर्कै संसारमा पुगेझैं लागेथ्योे मलाई– शान्त, सुन्दर, मनोरम । अतिथिशालाका विभिन्न शैलीका ठूलासाना १५वटा भिल्ला अर्थात नगरबाहिरका शान्त आवासले मात्र होइन, मनोरम बगँैचा, ताल–तलाउ र जीववनस्पतिका मोहक उपस्थिति देख्दा त्यो सिङ्गो क्षेत्र नै कल्पनाको स्वर्ग झैं भान हुन्थ्यो । सन् १९५९देखि मित्रराष्ट्रबाट आउने राष्ट्रप्रमुख, सरकारप्रमुख, तथा अन्य सम्मान्य अतिथिहरूका लागि अतिथिशालाको रुपमा प्रयोग हुन थालेको यो पुरानो सुन्दर आवासले आफ्नो पुरानो प्रभाव र रुप पनि त्यागेको छैन । क्विङ बंशका बादशाह क्विङ लङको लगभग ८०० वर्ष पुरानो यो शाही निवासलाई मूलतः उही रुपमा राखिएको छ रे । अहिले भने सम्मान्य अतिथिमात्र नभएर विष्ोष पर्यटक टोलीका लागि पनि उपलब्ध गराइन थालिएको रहेछ यो आतिथि सदन । सुन्दर वाटिकामा तपस्यारत वृद्ध तपस्वी जस्तै देखिन्थ्यो– सुन्दर वार्दलीले घेरिएको याङयुआन हलसहित देवदार र बाँसका हरियालीपूर्ण शितल छहारीमार्गमा थकाइ मारेर बसिरहेको क्विङलु चोक । सुदूर पश्चिमी पहाडबाट बगेर यु उआन तलाउहुँदै आइपुगेको छहरे पानीले सबै भिल्ला र घरहरूलाई फनक्कै फन्को मारिरहेका थिए । बोटरिुवा र तिनमा पुष्पितपल्लवित सुवासित फूल र तिनका डालीडालीका नाच्दै स्वागत गानमा मग्न चराचुरुङ्गिको चिर्विरले सिङ्गै वातावरणलाई सङ्गीतमय तुल्याइरहेका थिए । ती सबै देख्दा लाग्थ्यो, हाम्रा धर्मग्रन्थमा सिपलाएर बयान गरिएको इन्द्रको कानवनभन्दा रत्तिभर कम छैन यो अतिथिशालाको सिङ्गो उपवन । अतिथिशाला परिसरभित्रै क्लब, उपहार पसल, हुलाक, विदेशी मुद्रा सटही काउण्टर, ट्याक्सी बिसौनी र सूचना तथा सञ्चारका आवश्यक सबै सुविधा उपलब्ध थिए । निकै पर पश्चिम पहाडको मिया यु युआन तालदेखि ल्याइएको पानीद्वारा बनाइएका झरना, फोहरा र पुष्पसरोबर कुनै पनि कृत्रिम लाग्दैनथे । यो नै यहाँको धेरैमध्येको एउटा विशेषता हो उनीहरू यसै भन्थे । देवदारु र अन्य विभिन्न वनस्पतिका शीतल छहारी र तिनै छहारीमा लुकेर चिर्विराइरहेका चरचुरुङ्गी– साँच्चि नै बडो आनन्दमय थियो त्यो वातावरण ।
सबैभन्दा ठूलो १८ नम्बरको भिल्लामा प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी र उहाँकी श्रीमती साधना अधिकारीका साथै अङ्गरक्षक–सुरक्षाकर्मी, शिष्टाचारमहापाल र अशोक राई, ईश्वर पोख्रेल, मुख्यसचिव ईश्वरप्रसाद उपाध्याय, राजदूत तुलसीलाल अमात्य, डा. अरुण सायमी आदिलाई राखिएको थियो । त्यसैको पश्चिम पटिको ८ नं भिल्लामा हामी थियौं– भरतमोहन अधिकारी, सांसद् शरद्सिंह भण्डारी, खोमारी राय, वामदेव गौतम, काशीनाथ अधिकारी, विष्णु पौडेल, गोल्छे सार्की, तथा श्री ५को सरकारका अधिकारी र व्यापारीहरूका साथै हामी पत्रकार !
अतिथशालाको खानपिन र केही छिनको विश्राम पछि पहिलो कार्यक्रम थियो प्रधानमन्त्रीद्वारा छिङ्ह ऊनी कार्खानाको निरीक्षण । सन् १९०८मा स्थापना भएको त्यो कार्खानाले विश्वका ६०भन्दा बढी मुलुकमा आफ्नो उत्पादन निर्यात गर्छ रे । मेरो आफ्नै देशमा पनि कोदारीहुँदै चारैतिरका बजारमा फिँजारिएका थिए ती सामान ! त्यसैले ती उनी सामान र चिनका अनेकौं उत्पादन मेरालागि नौला थिएनन् । हिजो एकतर्फी भारतीय बस्तुकोमात्र ओइरोहुँदा तिर्नुपर्ने एकाधिकारपूर्ण चर्को मूल्य र वञ्चित रहनु पर्ने छनौटको अवसरबाट पनि आम नेपाली उपभोक्ताको बोझ हलुको बनाइरहेका थिए ती चिनिया उत्पादनले । म आफू किलो बनाउन नसक्ने लाचार नेपालीलाई सियोदेखि कम्प्युटरसम्म, कपडादेखि सौन्दर्य प्रसाधनसम्म सस्तो मोलमा उपलब्ध गराइरहेको थियो चिनिया बजारले ।
ऊनी कार्खाना र त्यस्तै एकदुई ठाउँको अवलोकन भन्दा अरु खासै कार्यक्रम थिएन त्यो दिन । भोलिपल्ट दुईदेशका प्रधानमन्त्रीको उपस्थितिमा हस्ताक्षर गर्ने आपसी सहयोग–सहमतिका विषयलाई अन्तिम रुप दिन दुई देशका मन्त्रीस्तरीय बैठक सम्पन्न भैसकेको थियो । हामी सँग केही समय खाली थियो, कोही त्यो समयलाई आफूखुसी घुमफिरमा उपयोग गर्दै थिए, कोही आराम र गफगाफमा । हामीलाई भने घुम्नुभन्दा बढी आवश्यक थियो आआफ्ना माध्यममा समाचार पठाउनु । त्यसैले टेलिभिजन र रेडियोका साथीहरू भूउपग्रहीय सम्पर्कको खोजीमा चाइनिज टेलिभिजन स्टेसन, दूरसञ्चार र सिन्ह्वा समाचार संस्था तर्फ लागे, हामी छापामाध्यमका साथीहरू दिनभरको समाचार लेखेर फ्याक्स गर्नेतिर व्यस्त भयौं । काठमाणौंको समय यहाँकोभन्दा तीनचार घण्टा अगाडि भएकोले समय छोप्न अर्थात डेटलाईन भेट्न भने त्यति चटारो परेन ।
त्यो साँझ बेइजिङको प्रसिद्ध परम्परागत रेष्टुराँ हेपिङमेन क्वान्जुदे डक रेष्टुरेण्टमा स्वागत समितका अध्यक्षले रात्रिभोजको आयोजना गरेका रहेछन् । त्यसैले त्यो साँझ अतिथिशालामा खानपिनको व्यवस्था पनि थिएन । तर हामी पत्रकारले भने त्यस्तो कुनै निम्तो पाएका थिएनौं । निमन्त्रणका लागि अतिथिहरूको सूची उपलब्ध गराउँदा हाम्रो दूतावासले पत्रकार जतिको नामै छुटाएछ, त्यसैले हाम्रो नाममा निम्ता आउने कुरै भएन ।
निम्तै आउनु नपर्ने भएकोले हामीलाई पनि सँगै जाने हाम्रो टोलीकै केही जिम्मेवार सदस्यहरूको आग्रह थियो । तर त्यो उपयुक्त नहुने हाम्रो निक्र्योल थियो र अग्न्शििखा र मैले भन्यौं– विदेशमा प्रत्ेयक नेपाली आफ्नो राष्ट्रको प्रतिनिधि हो । हामी पत्रकारमात्र होइनौं, पाहुना पनि हौं । त्यसैले बिना निम्ता हामी सहभागी हुँदैनौ, यो राष्ट्रिय स्वाभिमानको पनि कुरा हों । हाम्रा कुरासँग सुरुमा अरु पत्रकार साथीहरू पनि सहमत देखिन्थे, तर पछि भने उनीहरू विना निम्तो नै सहभागी भए, नजानेमा हामी दुईभाइ रह्यौं– अग्निशिखा र म स्वयम् । आज उपवास नै बस्ने निधो सहित कतै निस्केनौं हामी, त्यो साँझ । बेलुका भोजबाट फर्केर टेलिभिजनका किरण चित्रकारले आफूसँग भएका केही फलफूल खान दिए, त्यसैमा वितायौं हामीले त्यो रात ।
किनमेलका लागि प्रसिद्ध बेइजिङका दुई प्रसिद्ध क्षेत्र ल्यू–ली चाङ र तिएन–छिआओ बजारमध्ये पहिलो क्युरियो, पुरातात्विक बस्तु, पुराना पुस्तक, पेण्टिङ, चिनिया क्यालिग्राफका प्राचिन कलाकृतिका साथै परम्परागत कलाकृतिहरूका लागि कहलिएको रहेछ भने अर्को चाहिँ सोह्रौं शताब्दीतिरै पुराना बस्तुहरूको किनबेचबका लागि प्रख्यात रहेछ । पछि भने त्यसले मासु, फफूल, तर्कारीका लागि मात्र होइन, गरिबहरूको सस्तोमा मनोरञ्जन गर्ने ठाउँका रुपमा समेत प्रसिद्धि पाउँदै गएछ ।
मुख्य कार्यक्र नै भोलिपल्ट भोलिपल्ट थियो । विहानको चमेनापछि प्रधानमन्त्रीसँगै यात्रादल ग्रेटहल अफ द पिपुल तर्फ लाग्योे– निर्धारित कार्यक्रम अनुसार नै । पहिलो कार्यक्रम नै त्यो हलको पूर्वी चोक वा प्लाजामा हाम्रा प्रधानमन्त्रीको औपचारिक स्वगतका कार्यक्रम थिए । जल, स्थल र वायु सेनाका संयुक्त टुकडीको तोपसलामी तथा गारत सम्मानप्रदान पश्चातका अरु नियमित औपचारिक कार्यक्रमहरू पश्चात हाम्रा प्रधानमन्त्री र चिनिया प्रधानमन्त्री लि पेङका बीचमा विनासहयोगी लामै वार्ता भयो । त्यसको लगत्तै दुबै प्रतिनिधिमण्डलकाबीच सामूहिक वार्ता र सम्झौता–सहमतिपत्रहरूमा हस्ताक्षर गर्ने काम पनि सकियो ।
त्यसपछि त्यहीँ नै चिनिया प्रधानमन्त्रीले दिवाभोजको आयोजना गर्नुभएको थियो– हाम्रा प्रधानमन्त्रीको सम्मानमा । अप्रिल १८, १९९५को अपरान्ह ११.३० वजे प्रधानमन्त्री मानमोहन अधिकारीको सम्मानमा चिनिया प्रधानमन्त्री लि फङले दिनुभएको त्यो दिवाभोजको निम्तो भने हामीलाई अघिल्लैदिन प्राप्त भइसकेको थियो । चिनियाँ र अङ्ग्रेजी भाषामा छापिएको प्रधानमन्त्री लि फङको नामको त्यो निम्तोसँगै डिनरको मिनु पनि उपलब्ध गराइएको थियो र खाना प्राय समुद्री परिकारहरू नै थिए– सार्क फिन, माछा, प्राउन, क्य्राबका साथै चिकन सुप, भेजिटेबल, हरिया र खाँदेको बाँसका टुसा , फलफूल, आदि । चिनिया जनमुक्तिसेनाको सैनिक व्याण्डद्वारा सञ्चालित संगीतको मधुर आवाज हलभरि गुञ्जिएको छ । निम्तोपत्रमैं निर्दिष्ट नम्बरका टेविलमा हामी यात्रादलका सदस्य र चिनिया विशेष अधिकारी तथा प्रतिनिधिहरूलाई एक अर्कासँग घुलमिल हुनसक्ने गरी व्यवस्था मिलाइएको छ । दुई सम्मान्य व्यक्तित्व– दुवै देशका प्रधानमन्त्रीसँग एउटै कक्षमा चिनिया मित्रसँग कुराकानी गर्दै दिवाभोजको आनन्द लिईरहेका थियौं हामी ! त्यो दिवाभोज मेरो जीवनकै अविस्मरणीय अवसर थियो, भारतमा प्रधानमन्त्रीसँगको यात्रामा यस्तो अनुभव पाउन सकेको थिइन मैले ! अझ विभिन्न चिनिया धून र परंप।रागत संगीतको बीचबीचमा नेपाली लोक र आधुनिक गीतहरूसंगीत बजिरहेको सुन्न पाउँदाको आनन्दै अर्क थियो त्यतिखेर ! चिनिया राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीद्वारा विदेशी विशिष्ट अतिथिहरूको औपचारिक स्वागत गरिने प्रसिद्ध थलोमात्र होइन यो तियानमेन चोकको पश्चिमपटि रहेको यो ग्रेटहल अफ द पिपुल । हरेक वर्ष चिनिया राष्ट्रिय जनकांग्रेसको अधिवेसन हुने महत्वपूर्ण थलो पनि हो हो यो । १० हजार सिट भएको बैठक कक्ष, ५ हजार मानिसले एकैसाथ खाना खानसक्ने विशाल भोजनकक्ष वा ब्याङ्क्वेट हलका साथै असंख्य साना बैठक कक्षहरू पनि छन् यसभित्र ।
हामी तियानमेन चोक मैं थियौं । त्यो चोक र त्यसकै अर्को एक छेउमा रहेको माओ त्सेतुङको स्मारक हेर्ने भने कुनै कार्यक्रम थिएन हामीलाई उपलब्ध गराइएको प्रधानमन्त्रीको अैपचारिक भ्रमण कार्यक्रमसूचीमा । प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी धेरैपल्ट चीन आइसक्नुभएकोले उहाँका लागि ती ठाउँ अपरिचित थिएनन् सायद । त्यसैले कार्यक्रम तय गरिँदा उहाँले हेरिसक्नुभएका बाहेकका नया ठाउँ र चिनिया विकासका परिचायक उद्योगधन्दाहरूले प्राथमिकता पाएका थिए होलान् । हाम्रोलागि त यो नै पहिलो अवसर थियो, पछि यस्तो अवसर आउँछआउँदैन निश्चित थिएन । यहाँ आएर पनि पश्चिमा प्रेसले चर्चाको शिखरमा पु¥याइदिएका त्यो ऐतिहासिक चोक र लाखौं विश्व नागरिकले तीर्थको रुपमा हेर्नेगरेका माओ स्मारक एकपटक नहेरी चिनबाट फर्कनु पर्ने अवस्था हाम्रालागि सुखद अनुभव हुनसक्दैनथ्यो । तर जाने पो कसरी, कार्यक्रमको बीचमा हिँड्न पनि नहुने, कार्यक्रम सकिएपछि अरु नै कार्यक्रमा लाग्नुपर्दा समय नपाइने । त्यसमाथि भोलिपल्ट बिहानै सांघाइकालागि उड्नु थियो । हामी त्यही चिन्तामा थियौं र त्यही बीच दुई प्रधानमन्त्रीको छलफलको समय हाम्रो खास काम थिएन । केही समयका लागि हामी खाली थियौं । अग्निजी र मैले त्यही सीमित समयको मौका छोप्ने अठोट ग¥यौं र खुसुक्क निस्कियौं कसैलाई पत्तै नदिई त्यहाँबाट । मनमा भने डर थियो, थाहा पाए भने कसैले केही भन्ने हो कि ? जे त पर्ला, मसक्क आँटेर औपचारिक समारोहस्थल छाडी तियानमेनभ्रमणमा निस्केका थियौं हामी त्यतिबेला ।
तियानमेन नामक विशाल शिलाबाटै आफ्नो नाउँ ग्रहण गरेको बेइजिङको केन्द्रीय भागस्थित तिएन–आन मेन क्वाङ–छाङ खुला चोक चिनको मात्र नभएर विश्वकै ठूलामध्येको एउटा सार्वजनिक चोक मानिन्थ्यो । तिएन–आन मेनको शाब्दिक अर्थ हुन्छ रे– स्वर्गीय आनन्दको द्वार । सन् १६५१मा बनेको यो चोकलाई पछि विस्तार गरेर चारगुण ठूलो पारियो रे । ४०.५ हेक्टर भूभाग ओगटेको थियो अहिले यसले । चोकको बीचमा बनेको दुईतले सिंहमर्मरको वेदीले चिनिया मुक्ति र स्वतन्त्रताका जननायकहरूको सम्मान र सम्झना गराइरहेको थियो । अर्कातिर सन् १९६१देखि सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको चोकको पूर्वतर्फ रहेको संग्रहालयले चिनिया क्रान्ति र चिनको गौरवमय इतिहासलाई आँखा अगाडि जीवन्त तुल्याइरहेको थियो । चोकको दक्षिण तर्फ रहेको माओ स्मृतिकक्षमा आधुनिक चिनका निर्माता माओ त्सेतुङको जीवित झैं लाग्ने सुंक्षित शवको दर्शनले एउटा अर्कै अनुभूति दिइरहेको थियो । विश्वकै ठूलोमध्येको एउटा नागर चोक र सबैभन्दा भीडभाडको पर्यटकीय क्षेत्र तियान्मेन चोकमा माओको स्मारकभन्दा पनि दक्षिण तर्फ मिङ वादशाहको शासनकाल अर्थात सन् १४०२–१४२४ तिर बिनेको एउटा विशाल मूल द्वार देखिन्थ्यो भने पश्चिमपटि ग्रेटहल अफ द पिपुल सगौरव उभिइरहेको थियो ।
चोकको अर्को पर्यटकीय आकर्षण केन्द्र थियो– जु–छिन् छेङ् वा जिजिन छेङ् शाही दरबार परिसर । सन् १४०६ तिर निर्मित यो दरबार परिसर निषेधित वा वर्जित नगर (फर्विडेन सीटी) का नाउँले पनि विश्वभर प्रसिद्ध थियो । कुयाङ बंश (१६४४–१९११) का सम्राटहरूको दरबारका रुपमा प्रयोग हुँदै आएको यो दरबार क्षेत्रमा आमजनताका लागि प्रवेशको अनुमति नभएकोले नै निषेधित वा वर्जित नगर अर्थात फर्विडेन सिटी बन्यो यो । हुन पनि बादशाह बाहेक शाही परिवारका सदस्य र सरकारी अधिकारीहरूले समेत इच्छा अनुसार सबै ठाउँमा प्रवेश पाउँदैनथे रे । लगभग पाँच शताब्दीसम्म चिनिया शक्तिको प्रतीक रहेको १७८ हेक्टर क्षेत्रफलमा विस्तिारित यो थलो विशिष्ठ वास्तुकला, र वर्तमानमा बंशानुगत कलाकृति र इतिहास संग्रहालयको रुपमा प्रयोग भएकाले पनि अहिले युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश छ ।
यो पुरानो वर्जित दरबार परिसर पश्चिमाहरूका लागि पछि गएर बन्द समाज अर्थात साम्यवादी चिनको प्रतीक बन्न पुग्यो, उनीहरूले सिङ्गै चिनलाई वर्जित शहरका रुपमा प्रचार गरे । निकै अगाडि पढेको एकजना पश्चिमा लेखकको फर्विडेन सिटी शीर्षकको उपन्यासको घरिघरी संझना आइरहेथ्यो मलाई त्यतिखेर ! उनीहरूको उद्धेश्य नै साम्यवादी चिनलाई नागरिक स्वतन्त्रताविहीन बन्द समाजको रुपमा चित्रण गर्नु हुन्थ्यो सायद । त्यसैले नै त्यो र पश्चिमाहरूले लेखेका अरु पनि चिन र चिनिया समाजलाई विषयबस्तुृ बनाएर लेखेका युरोपेली कृतिहरूमा मैले त्यहाँको धमिलो चित्र मात्र पाएको थिएँ । यतिबेला आफ्नै आँखाले चिन र यसको राजधानी बेइजिङल हेर्दा भने पश्चिमाहरूको फर्विडेन सिटीको विम्ब त्यही परिसरको ऐतिहासिकतामा बाहेक अन्त फेला पार्न सकेको थिइन मैले । जसरी पश्चिमाहरूले स्वतन्त्रता विरोधीको प्रतीकका रुपमा उभ्याएको तियानमेन चोक त्यति स्वतन्त्रता विरोधी होलाजस्तो लागेन मलाई । साम्यवादी समाजको विरोधमा भएभरको शक्ति लगाएर युद्धघोष गर्दै आएको पश्चिमा पुँजीवादी समाज र तिनैका विचारमा दीक्षित पश्चिमीहरूको एकपाटे चिन्तन, बनीबनाउ दृष्टिकोण त थिएन त्यो– त्यतिबेला भर्खरै आर्थिक र सामाजिक खुलापनको प्रयोग गरिरहेको चिनको बेइजिङ र लगत्तै साङ्घाई देखेपछि मेरो मनमा उब्जेको प्रश्न थियो यो ! बेइजिङ र सांघाई धमाधम रात्रिक्लब र डिस्कोहरूमा जाग्राम बस्न थालिसकेको थियो । चिनिया किशोर किशोरीहरू सार्वजनिक बागबगँैचामा लठार्रिंदै निर्धक्क म्वाइसाटासाट गर्दै कथित पश्चिमा स्वतन्त्रताको निर्वाध उपभोग गर्न थालिसकेका थिए । युवतीहरूका पोशाक छोट्टिँदै संवेदनशील अङ्गहरूको झलक दिएर युवामनका लोभी आँखाहरूलाई कृतार्थ तुल्याउन थािलसकेका थिए । त्यो स्वतन्त्रताउन्माद कतिसम्म पर जाने हो, चिनले आधुनिकता र खुला समाजको नाउँमा यसलाई कतिसम्म बढाउने हो केही भन्न सकँदैनथ्यो । तर केही चिनियाहरू भने तीब्र गतिमा बढिरहेको यो प्रवृत्तिबाट चिन्तित देखिँदैथिए । उनीहरूको मौन आँखामा नाचिरहेका प्रश्न देखिन्थे– के यही हो पश्चिमाहरूले भनेको स्वतन्त्रता ? के यही हो आधुनिक विकासको परिचय ? यिनै प्रवृत्तिबाट आफ्नो पन गुमाउँदै गएको म नेपालीलाई उनीहरूको त्यो मौन प्रश्न मेरो आफ्नै अन्तर्मनले मसँगै गरेको प्रश्न जस्तै लागेको थियो त्यसबेला !
माओपछिको चिनलाई विश्वसामू अजेय आर्थिक र राजनीतिक शक्तिका रुपमा स्थापित गर्नेमा सायद् धेरैको पसिना चुहिएको छ । क्रमशः खुलापनको महायात्रामा निरन्तर अघि बढिरहेको महाचिनलाई विना कृुनै अवरोध विश्वसामू प्रतिस्पद्र्धी रुपमा उभ्याउन बन्द समाजको पूर्वरुप सायद् उपयुक्त हुँदैनथ्यो । त्यसैले चिनीया नेताहरूले क्रमशः संक्रमणको विन्दुलाई थेग्न सक्ने हिसाबले अघि बढाए, चिनियाहरू यसै भन्थे । पश्चिमी पूँजीवादी आक्रमणको निरन्तर संगठित प्रहारका बीच सोभियत रुसमा गोर्भाचोभले विचार नपु¥याई एकैपल्ट पश्चिमी नमूनाको पूँजीवादी प्रजातन्त्रका लागि सबै ढोका खोलिदिँदा कुनै समयको शक्तिसाली र गौरवमय रुसले आप्mना सबै गौरव र शक्ति गुमाएको इतिहास थियो चिनका अगाडि । पुरानो संरचना र संयन्त्र र एकैचोटी भत्काएर नया संरचना र संयन्त्र निर्माण गर्ननसक्दा देखिएको रुसी नियति चिनको अगाडि ठूलो पाठका रुपमा पनि खडा थियो । त्यसैले उसले आफ्नो प्रणाली र संरचनाभित्रै थेग्न र व्यवस्थापन गर्न सकिने हिसाबले आर्थिक र अन्य खृुलापनलाई प्रवेश गराउँदै गयो । त्यसकै फलस्वरुप आज अर्थिक र अन्य हिसाबले एक मात्र शक्तिराष्ट्र भनिने विश्व शक्ति अमेरिकालाई उछिन्ने होडमा सफलतापूर्वक अघि बढिरहेको छ चिन । तर राम्रोसँगै नराम्रा कुरा पनि हुलमुलमा छिर्छन्, राम्राभन्दा नराम्रा कुराले नै मानिसलाई बढी लोभ्याउँछ । त्यही नियतिको पूर्वाभ्यास गर्दै थियो सायद चिन पनि । खुलापन र स्वतन्त्रताको नाउँमा क्रमश नाङ्गिँदै गएको आफ्नो अस्मितालाई पनि टुलुटुलु हेर्दै वाध्य बन्दै थियो त्यो ! धेरै हेर्ने र बुझ्ने समय थिएन हामीसँग, मूल उद्देश्यबाट केही समय चोरेर सुटुक्क आएका हाम्रालागि मन फुकाएर घुम्न पाउने कुनै संभावना थिएन । त्यसैले हतारहतार ग्रेटहलको समारोहस्थल फर्केका थियौं हामी । उता औपचारिक हस्ताक्षर कार्यक्रम सुरु भइसकेको थियो, साथीहरू हामीलाई खोज्दै थिए । जे होस् कार्यक्रम पनि भ्याइयो, एउटा दुइटा भए पनि हेर्नै पर्ने ठाउँ हेरियो । चिन घुमेर चिनको विशाल पर्खाल नहेरी फर्कनु पर्ने हाम्रो वाध्यता भने आफ्नो ठाउँमा छँदैथियो । जे प्राप्त भयो त्यसैमा चित्त बुझाउन वाध्य थियौं हामी ।
त्यस अपरान्हको अर्को कार्यक्रम थियो– तयारी पोशाक कार्खाना अर्थात बेइजिङ सर्ट फ्याक्ट्रीको हेर्ने । त्यहाँबाट फर्केपछि प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारी चिनिया राष्ट्रपति चियाङ च मिनसँग शिष्टाचार भेटका लागि यिङताई जोङ्नानहाइ राष्ट्रपति भवन जानुभयो । त्यहाँ यात्रादलका सीमित सदस्यहरुको मात्र सहभागिता रहने भएकोले हामी दिनभरका कार्यक्रमको समाचार बनाएर आआफ्ना संस्थामा पठाउने तर्खरमा लागेका थियौं । राष्ट्रपतिसँगको भेट सकिएपछि प्रधानमन्त्री र भ्रमणदलको सम्मानमा हाम्रो दूतावासले आयोजना गरेको रात्रिभोजमा जाने तर्खरमा थिए सबैजना । अग्निजी र मेरो भने हिजोको रात्रिभोजमा दूतावासले पत्रकारको नाम छुटाएकोमा सांकेतिक विरोधकोस्वरुप त्यो रात्रिभोजमा सहभागी नहुने सल्लाह थियो । त्यो कार्यक्रमको समाचार पठाउनु पर्ने वाध्यताका कारण टेलिभिजनका साथीहरू गए पनि हाम्रोसाथै पत्रकार साथीहरू पनि नजाने सुरुको सहमति भने पालना भएन, नजानेमा म र अग्निशिखा मात्रै प¥यौं । दूतावासको रात्रिभोजमा बीबीसी नेपादली सेवाका तर्फबाट भ्रमणबारे आफ्नो अनुभव सुनाउन लण्डनबाट खगेन्द्र नेपालीले मसँग सम्पर्क राख्न खोजेका रहेछन् । भोलिपल्ट भेट्दा बल्लभमणि दाहालले उक्त जानकारी दिएर त्यहाँ भेट हुन नपाएकोमा खिन्नता प्रकट गर्नुभएको थियो ।
भोलिपल्ट बिहानै चमेना पछि सांघाइ प्रस्थान गर्ने तयारीमा लाग्दै थियौं । एउटा खबर आयो– म र अग्निजीलाई प्रधानमन्त्रीले भेट्न खोज्नु भएको छ । सुरुमा त केही डर पनि लाग्यो, हिजो र अस्तिको रात्रिभोज वहिष्कार गरेकामा हव्प्काउन त बोलाउनु भएको होइन प्रधानमन्त्रीले ? जे भए पनि प्रधानमन्त्रीले बोलाउनुभएपछि जानै पथ्र्यो, डराउँदै पुग्योैं हामी उहाँको अगाडि । ईश्वर पोख्रेल र डाक्टर सायमी लगायत धेरै हुनुहुन्थ्यो त्यहाँ । त्यहाँ पुगे पछि थाहा भयो– अघिल्लो रात्रिभोजमा हामी पत्रकारलाई निम्ता नआएको र त्यही कारण हामी नेपाली दूतावासको रात्रिभोजमा नगएको जानकारी भएपछि उहाँलाई पनि नमज्जा लागेछ । दूतावासका नेपाली अधिकारीहरूको त्यो लापर्वाही प्रति म तपाइँहरूसँग क्षमा चाहन्छु भन्ने त्यो महान् व्यक्तित्वको भनाइले हामी आफैंलाई लज्जित तुल्याएको थियो त्यतिखेर । मुलुकको सम्माननीय प्रधानमन्त्रीको त्यो विनम्रताले हामी पानी पानी भएका थियौं । मनमनै लागेको थियो, त्यो विरोध गरेर हामीले ठीक गरेनछौं कि ? तर आत्मसम्मान गुमाएर त्यहाँ जानु अन्तरात्माले ठीक ठानेको थिएन र हामीले त्यही अन्तरात्माको अवाज सुनेका थियौं । मुलुकको सर्वोच्च कार्यकारी प्रमुखले त्यो घटनालाई त्यति संवेदनशील ठानेर हाम्रो आत्मसम्मनाको रक्षा गर्दा समेत दूतावासका अधिकारी र परराष्ट्रका अधिकारीहरूले भने त्यसबारे कुनै गल्ती महसूस गरेको पाइएन, सामान्य शिष्टाचार निर्वाह गरेको देखिएन । त्यो चाहिँ अनौठो लागेको थियो हामीलाई । हाम्रो ब्युरोक्रेसीको विशेषता नै हो त्यो सायद् । मनमोहन अधिकारीको त्यो सादापन, महानता र अर्काको आत्मसम्मानप्रतिको संवेदनशीलता अनुपम थियो । तिनै स्वभाव, आदर्शले नै त मनमोहनलाई महान बनाएको थियो सायद ।
साङ्घाइ प्रस्थान गर्ने क्रममा आआफ्ना झोलातुम्बा चिनिया अधिकारीहरू
जिम्मालाएर अन्तिम चमेनाको स्वाद लियौं हामीले बेइजिङमा । प्रधानमन्त्रीको ग्रेटहलमा चिनिया जनराजनीतिक परामर्श सम्मेलन राष्ट्रिय समितिका अध्यक्ष ली रुइह्यानसँग भेटवार्ता सकेर सोझै विमानस्थल आउनुहुने कार्यक्रम थियो । चिनभ्रमण सकिएपछि प्रधानमन्त्री मङ्गोलिया को औपचारिक भ्रमणमा जानुहुने कार्यक्रम थियो । सन् १९६१मा स्वर्गीय श्री ५ महेन्द्रको राजकीय भ्रमण पछिको यो उच्चस्तरीय औपचारिक मङ्गोलिया भ्रमणमा प्रधानमन्त्री र श्रीमती अधिकारीका साथमा अशोककुमार राई, प्रमुख सल्लाहकार ईश्वर पोख्रेल, सांसद् द्वय शरद्सिंह भण्डारी र खोभारी राय, परराष्ट्रका सहसचिव जनक शहादुर शाह, चिकित्सक अरुण सायमी र अङ्गरक्षकहरू मात्र सहभागी हुनुन्थ्यो । बाँकी हामी साङ्घाइबाटै काठमाडौंका लागि हङकङ उड्ने कार्यक्रम भएकोले बेइजिसँग अन्तिम विदा लियौं हामीले– विदा बेइजिङ, विदा !
२०६१ जेठ १९
आरुबारी
गरिमा, वर्ष २२ अङ्क १०पूर्णङ्क २६२ असोज २०६१
साकुरा, गिसा र आत्मसम्मानको देश जापान
अनवरत प्रवाहित जनसागर र सवारी साधनहरूको कमिलाताँति, सधैँ हतारहतारमा दौडिए झैं लाग्ने व्यस्त जापानीहरूको टोकियो देख्दा लाग्थ्यो– हामी आफुू कति सुस्त जीवन बाँच्दैछौं । त्यो व्यस्तता र दौडधूपमा बाँच्न त्यहीँकै मानिसाई समेत त्यति सहज र सरल थिएन सायद् । टोकियोबाहिरको जापान केही सहज थियो, विश्वकै अति महँगो र व्यस्त महानगर टोकियोमा भने बाँच्नु सोचेजति सहज देखिँदैनथ्यो । त्यसैले उनीहरूलाई हाम्रोजस्तो बेफ्वाँकको गफ चुटेर समय खेर फाल्ने फुर्सत छैन । मेसिनजस्तै घोटिनु पर्छ त्यहाँ समयसँग जीवन साट्न । कामको बेला काम र कामबाट फुर्सत पाएकोबेला केही मनोरञ्जन, केही बसिवियाँलो– लाग्थ्यो यो नै आम र बहुसंख्यक जापानीहरूको जीवनदर्शन हो ! हो, सीमित जापानीहरू पश्चिमा भाषा, संस्कृति र संस्कारप्रति आकर्षित हुन थालेका छन्, पपकल्चर र पश्चिमी जीवनशैलीका पूजारी पनि बन्न थालेका छन् । नयाँ पुस्तामा पहिलेकोमाजस्तो मोह देखिँदैन– आफ्नो भाषा–संस्कृतिप्रति र परम्पराप्रति ! त्योभन्दा बढी अङ्ग्रेजी भाषा र पश्चिमी संस्कृतिप्रतिको मोह जाग्दैछ उनीहरूमा । तर पनि ठूलो संख्या अझै पनि परम्परालाई साथै लिएर आधुनिक विश्वमा अग्रणी भविष्यको निर्माण गर्न जुटेको अनुभव हुन्थ्यो । देखावटीपन र पपकल्चरमा होइन आफ्नो पनसहितको परिवर्तनमा जापानको भविष्य खोज्दैछन् उनीहरू !
जापानी विदेशमन्त्रालयको निम्तामा गरिएको लगभग दुईहप्ते जापान भ्रमणको दोश्रो चरणमा थियौं हामी– उद्धब उपाध्याय, केदार शाक्य र मस्वयम् । टोकियो बाहिरका हिरोसिमा, क्योटो, नारा र ओशाकाको भ्रमण सकेर अघिल्लो साँझ फेरि टोकियो प्रत्यागमन भएको थियो हाम्रो । वजापान आएको आठौं दिनको त्यो विहान आसा गोहान अर्थात विहानको खाना वा ब्रेकफास्ट सक्दा नसक्दा सुश्री किहारा टोकियो प्रिन्स होटेल आइसकेकी थिइन् । उनको आजको जिम्मेवारी थिया हामीलाई जापान सोसलिष्ट पार्टीको कार्यालय पु¥याएर भेटघाट गराउनु । टोकियो र टोकियो बाहिर समेत हरबखत साथ रहेको मासारु वातानावेले हिजै भनेको थियो– भोलिको पहिलो कार्यक्रममा उसको साटो उसकै साथी किहाराले साथ दिनेछ ।
बाँच्नमात्र होइन मर्नु पनि कठिन मान्छन् टोकियोबासीहरू । त्यसैले आफू जीवित छँदै आफ्नै मुत्युपछिको योजना बनाउँछन्, मृत्ुयपछिको सेवादायक संस्थाहरूसँग आफ्नै मुत्यु पछिको योजना बारे छलफल गर्छन ! मृत्युसंस्कारको तरिका, प्रयोग गरिने सामग्री, कतिसम्म मोलको मृत अवशेषपात्र (ग्चलक) र कुन पश्चिमी शैलीको शवाधार वा (कफिन) व्यवस्था गर्ने ? मृत्यु संस्कारमा बोलाउने अतिथिसूची, ख्वाइने खाना र साके, कस्तो खालको शोकसंगीत र आफ्नै मृत्युको घोषणा लेखिने टेबल र त्यसको स्थान सबै नै छलफलका विषय हुने गर्छन । आफ्नो त्यो भावि महाप्रयाणका लागि लाग्ने खर्च अनुमान, पनि छलफको मुख्य विषय बन्छ, त्यहाँ । मृत्युसंस्कारका यी सबै काम गर्न कम्तीमा पनि ४० हजार अमेरिकी डलरभन्दा कमले पुग्दैन रे ! त्यो रकम अधिकांश जापानीहरूका लागि थेग्न नसकिने भार हुनजान्छ, जुन बेहोर्नै पर्छ । त्यसैले टोकियोमा बाँच्नु भन्दा कम कठिन छैन मरेपछिको खर्च जगेर्ना गर्नु ! मृत्युसंस्कार पनि कम जटिल छैन उनीहरूको । जहाँ मरेको भए पनि मृत शरीरलाई घरमैं ल्याइन्छ । मलामीहरूले त्यो मृतात्मालाई बौद्ध मन्त्र पढ्दै विदा गर्छन् । मृतकका लागि स्मारकस्थल समेत किन्नुपर्छ – टोकियोको केन्द्रीय भागस्थित आयोमा चिहानमा शव गाड्नका लागि आवश्यक एउटा विच्छ्यौनाजत्रो आकारको जमिनलाई १ लाख ५२ हजार अमेरिकी डलर तिर्नुपर्छ रे !
हामीलाई जापान सोसल डेमोक्रेटिक पार्टीको कार्यलयमा पु¥याएकी थिई किहाराले । काठमाणौं छँदै जापानी दूतावासले उपलब्ध गराएको निर्धारित भ्रमण कार्यक्रम (आइटेनरी) अनुसार त्यहाँ सत्तारुढ सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी (एसडीजेपी)बाट माथ्लो सदनमा प्रतिनिधित्व गर्ने सांसद् यामादा केन–इचीसँग भेटघाट गर्नु थियो । केन–इची सार्वजनिक सूचना व्यूरोका निर्देशक र हाउस अफ काउन्सिलरका सदस्य पनि थिए । हामी पुग्दा उनी हाम्रै प्रतीक्षामा थिए । मीठो मुस्कानसहित उठेरै गरेको गरिएको उनको स्वगतबाट हाम्रालागि अप्रत्याशित थियो । आफ्नो देशमा पत्रकार वा अतिथिको उठेर स्वागत गर्नु त परै छाडौं, साधारण व्यक्तिसँग बोल्नु पर्दा समेत ओहदा गुमेको ठान्ने कतिपय मन्त्री र सांसद बेहोरेका हामीलाई त्यो अप्रत्याशित लाग्नु अस्वभाविक थिएन । केन–इचीबाट जापानी संसद् र पार्टीहरू बारे राम्रो जानकारी लिइसके पछि मैले उनीसँग एउटा अन्तर्वार्ता लिएको थिएँ, जुन पछि गोरखापत्रमा छापियो पनि ।
मेइजी काल (१८६८–१९१२) मैं दलीय प्रणाली सुरु भए पनि सन् १९३०–४०को युद्धकालीन जापानमा पार्टीहरू दबाइए । सन् १९४७ को संविधानले जापानी नगरिकहरूलाई पुनः पार्टी खोल्ने अधिकार दिएपछि लिवरल डेमोक्रेटिक पार्टी (एलडीपी), सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी अफ जापान (एसडीपीजे), क्लिन गभर्नमेण्ट पार्टी (कोमेइतो), डेमोक्रेटिक सोसलिस्ट पार्टी (डीएसपी), र जापान कम्युनिस्ट पार्टी (जेसीपी) अस्तित्वमा आए । वीसौं शताब्दी उत्तरार्धको लगभग सम्पूर्ण समय सत्तामा रहेकोे एलडीपी मूलतः व्यापारी र समाजका प्रभावशाली शक्तिसमूहद्वारा समर्थित अनुदारवादी पार्टी मानिन्छ । सन् १९४१देखि सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी अफ जापान (एसडीपीजे) मा बदलिएको पुरानो जापान सोसलिस्ट पार्टी भने श्रमसंगठन र ठूला शहरका वासिन्दाद्वारा समर्थित रहेछ । लामो समयदेखि प्रमुख प्रतिपक्षी दलको भूमिकामा रहेको एसडीपीजेले सन् १९९३मा एलडीपीबाट फुटेर आएका सदस्यहरूसँग मिलेर एसडिपीजे–एलडीपी गठबन्धन बनाएर न्यु फ्रण्टायर पार्टी वा शिनशिन्तो गठन ग¥यो । त्यसपछि मात्र यो पार्टी एलडीपीको लामो प्रभूत्व समाप्त पार्न सफल भयो । बलियो प्रतिपक्षी मानिने कोमेतो भने मूलतः सोका गाक्की नामक धार्मिक संस्थाबाट समर्थित छ । डीएसपीको गठन सन् १९६०मा पुरानो जापान सोसलिस्ट पार्टीबाट फुटेर गएको दक्षिणपन्थी समूहबाट भएको हो भने अर्को जेसीपी सानो भए पनि जापानको प्रभावशाली दल मानिन्छ ।
पश्चिमी प्रशान्त महासागरको बीचमा २४ सय किलोमिटर लामो फैलिएको टापुहरूको श्रृङ्खला हो जापान । तीन लाख ७७ हजार ८३५ क्षेत्रफल भूभाग ओगट्ने जापानका होन्सु, होकाइडो, क्युसू र शिकोकु प्रमुख चार टापु मध्ये सबैभन्दा ठूलो होन्सुको पूर्वी केन्द्रमा रहेको थियो राजधानी टोकियो । बीस वर्ष उमेर पुगेका वालिग जापानी मतदाताहरूद्वारा चुनिएका जनप्रतिनिधिहरूबाट गठन हुने संसद्को प्रतिनिधि सभामा १३० संसदीय क्षेत्रबाट प्रत्येक चार वर्षका लागि ५११ जना प्रतिनिधिहरू छानिन्छन् । छ वर्षका लागि चुनिने सल्लाहकार सभाका २५२ मध्ये आधा संख्यकाको निर्वाचन प्रत्येक तीन–तीन वर्षमा हुने गर्छ ।
सन् १८६८सम्म इडोको नाउँले चिनिँन्थ्यो आजको महानगर टोकियो ! केन्दी्रय जापानको हान्सु टापुस्थित टोकियो खाडीकै उत्तर र पश्चिम किनारामा अवस्थित टोकियोको केन्दीय भाग बाहेक सीमावर्ती प्रिफेक्चरहरू उत्तरको सितामा, पूर्वको सिवा र दक्षिणको कानागावाभित्रका सबै भाग ग्रेटर टोकियोभित्रै समेटिएका छन् । टोकियो नगरले सामान्यता नगरकेन्द्रका २३ वडा (कु) लाई बुझाउँछ । विशाल टोकियोभित्र शहर र बजार मात्र छैनन्, नगरको पश्चिमी क्षेत्र र इजु टापुमा टोकियो खाडीकै मुखबाट दक्षिण तर्फ पसार्रिएको ग्रामीण र पहाडी भाग पनि देखिन्छ । महानगरीय क्षेत्रमा अरु तीन प्रमुख शहरहरू पनि छन्– जापानकै दोश्रो ठूलो शहर योकोहामा, टोकियो र योकोहामाको बीचमा चेपिएको औद्योगिक नगर कावासाकी र सिवा । यामातालाई भेटेपछि घुम्नु बाहेक अर्को काम थिएन, यस क्रममा जापान र टोकियोका बारेमा निकै कुरा जान्ने अवसर पनि पाएका थियौं हामीले । होटेल फर्केर चियापना पछि केहीबेर आफू खुसी नजिकै सायंभ्रमण र हिरु गोहान अर्थात बेलुकीको खाना खानु बाहेक अरु केही थिएन अब आजको कार्यक्रम ।
भोलिपल्ट अर्थात भ्रमणको नवौं दिनका कार्यक्रम प्राय औपचारिक थिए– ठूलो प्रकाशन डायोनिप्पोन जाने, प्रतिनिधिसभा डायट घुम्ने र डायट प्रेस सेण्टर हेर्ने । विहान दश बजेतिर टोकियोस्थित ठूलो प्रकाशन डायोनिप्पोनको अवलोकन पश्चात हामीलाई वातानावेले डायट हाउस र डायट प्रेस सेण्टर पु¥याएकोथियो । डायटमा केही बेर संसद् सञ्चालनका प्रक्रियाहरू हेरेपछि डायट सञ्चालन र यसका बारे थप जानकारीका लागि हामी पुग्यौं डायट प्रेस सेण्टर । त्यहाँका निर्देशक मुराता मात्र होइन आशाही सिम्बुनका स्टाफ राइटर एफ. योसिमुरा र सोही अखबारको क्याविनेट तथा संसदीय रिपोर्टिङ सम्बन्धी सहव्यवस्थापक वाकामियाबाट पनि निकै उपयोगी जानकारी पायौं हामीले । डायटको सूचना केन्द्र र त्यसमा संंसद् तथा क्याविनेट रोपोर्टिङमा खटिएका समाचार संकलनमा धेरै भोटो फटाएका अनुभवी पत्रकारहरूको उपस्थितिले मलाई मेरो संसद भवन र त्यहाँ समाचार संकलनमा रोबदाव देखिने आलाकाँचा सिकारु पत्रकारहरूको चलखेल सम्झाइरहेको थियो । उनीहरू लामो अनुभव र अन्य क्षेत्रमा धेरै काम गरेपछि मात्र वरियताको क्रममा संसद् र सरकारसम्बन्धी समाचार विचार संकलनको जिम्मेवारी पाउँदछन् । त्यसैले सरकार र संसद्मा उनीहरूको मर्यादा पनि निकै उच्च छ, जुन हामी कहाँ अपेक्षा गर्न सकिँदैन ।
औपचारिक कार्यक्रमको समाप्तिपश्चात आज मजासँग घुमियो गिन्जा । टोकियोको चोउ वडामा रहेको यो विश्वप्रसिद्ध प्रमुख व्यापारिक केन्द्र गिन्जाले आफ्नो नाउँ चाँदी अर्थात जापानी भाषामा गिन र गिल्ड वा व्यापारिक समुदाय अर्थात जालाई मिलाएर लिएको रहेछ । सुरुमा चाँदीको व्यापारमा कहलिएको यो ठाउँ सन् १६१२देखि चाँदीको सिक्कामा टकमारी गर्ने सरकारी टकसारमा प्रयोग भएछ । जापानी टकसार गिन्जाले मलाई मेरै काठमाडौं र पाल्पाका टकसारको सम्झना दिलाएको थियो त्यतिखेर । दक्षिणपश्चिमको शाही दरबारस्थित मैदान नजिकैको क्यो पुलदेखि न्युब्रिजसम्म फैलिएको गिन्जा बजारले लगभग अढाई किलोमिटर क्षेत्रफल ओगटेको थियो । फुटकर पसल, बहुकक्षीय शपिङ सेण्टर, बहुतले विशाल बजार र जापान र बाहिर विदेशबाट समेत आकर्षित पर्यटक र खरिदकर्ताहरूको कहिल्यै नटुट्ने ताँति–साँच्चिकै मोहनीरुप थियो गिन्जा । अझ रातको गिन्जा त रङ्गीविरङ्गी बत्तीको उज्यालोमा नयाँ बेहुलीजस्तै सिङ्गारिएर ग्राहक लोभ्याइरहेको देखिन्थ्यो ।
टोकियो टावरपुग्नु अघि विशाल तोसोगु मन्दिर अर्थात टोजाजी टेम्मपल र शिवाकोएन पार्क पर्यटक लोभ्याइरहेका थिए । टोकयो महानगरको मध्यकालीन ती दर्शनीय स्थलहरूले जोकोहीको आँखा तान्थे र मन प्रफुल्लित गराई दिन्थे । विश्वकै सबैभन्दा पुरानो मानिने काष्ठसंरचना वा काठबाट बनेको मन्दिर हो¥युजी अझ कम आकर्षक छैन । भनिन्छ धेरै पुरानो होइन, गगनचुम्बी भवन निर्माणको जापानी परम्परा ! सरकारी मन्त्रालयहरू रहेको ठीक दक्षिणपटि सन् १९६८मा छत्तीस तले कासुमिगासेकी भवन बनेपछि नै सुरु भयो यो परम्परा । १० तलासम्ममा मात्रै सीमित थिए जापानी भवनहरू त्यतिखेर । गगनचुम्बी भवनहरूको ताँति सबैभन्दा बढी भने सिञ्जुकी रेल स्टेसनको दक्षिण तर्फ देख्नपाइन्छ ।
सन् १९७३मा बनेको योकोहामाको ७० तले टोकियो टावर जापानकै सबैभन्दा अग्लो संरचनाको गौरव बनेको छ । फुजी टेलिभिजन भवनको स्पष्ट पहिचानले पनि सिन्जुकु र ओदाइवा क्षेत्रलाई सजिलै चिनाइरहेको देखिन्छ । टोकयो टावरस्थित मैन संग्रहालय अर्थात मैन म्युजियमको अर्कै आकर्षण थियो । विश्वका परिचित अनुहारहरूको पूर्णकद मूर्तिहरू साँच्चै नै बोलिहाल्लान र हातै मिलाउन आउलान् जस्तो ! एक्वेरियम केटाकेटीदेखि ठूलासम्म सबैको अर्को आकर्षण थियो टावरमा । टावरमा रहेका दर्शनीय संग्रहालयहरू, यहाँबाट देखिने आकर्षक टोकियोको दृश्य निहार्दै कसिपको चुस्कीमा पाइने आनन्द, आफैंमा अनुपम अनुभव थियो पर्यटककालागि ।
हाम्रा जापानी सहयोगी केनले प्रतिव्यक्ति चारसय येन तिरेर छिराएका थिए टोकियो नेसनल म्युजियम । जापानको सबैभन्दा ठूलो यो संग्रहालयमा ८० हजार बस्तुहरु प्रदर्शित छन् रे । म्युजियमको मूलढोकादेखि नै अनुपम कलादशर्नको अवसर पाइएको थियो । मूल ढोकाबाट केही पश्चिममा रहेको इडोकालीन कलात्मक कुरोमोन् वा कालो ढोका, त्यो कुरोमोन मूलढोकाबीच छापिएका छानाका कलात्मक टायल सबै नै अरु सामग्री हेर्नका लागि कुत्कुत्याइ रहेका थिए । संग्रहालयको पुरातात्विक बस्तुहरू प्रदर्शित यो ह्योकेइकान ग्यालरी १९०८मा बनेको रहेछ । त्यसको पछाडि, चिनियाँ क्विङ बंशको काल्पनिक सिंहजस्तै देखिने दुईवटा जनावरको शिलामूर्ति– सिसी प्रदर्शित थिए । सिसीको वायाँतर्फ कोरियाली यिन बंशकालीन दुई कर्मचारीको बोल्लानजस्तै शिलामूर्ति उभिएका थिए । जापान र अन्य पूर्वीय मुलुकहरूका कलाकृतिहरूको अनुपम संग्रह रहेको टोकियोको उनेओ पार्कस्थित यो टोकियो नेसनल म्युजियम जापान सरकारद्वारा स्थापित र सञ्चालित, जापानकै ठूलो र पुरानो संग्रहालय मानिँदो रहेछ । चारवटा प्रदर्शन खण्डमा ४२वटा प्रदर्शन कक्ष थिए यसमा । पेन्टिङ, स्कप्चर, क्यालिग्राफी, धातुका कलाकृतिहरू, प्राचिन हात हतियारहरू, मृत्तिकाकला वा सेरामिक्स, ल्याक्योेर आर्ट, टेक्स्टाइल, पुरातत्व, जातीयकला जस्ता जापानी काmलकृतिका साथै जापानबाहिरका अन्य पूर्वि मुलुकहरूका कलाकृति पनि समेटिएका थिए संग्रहालयमा । यसको प्रबन्ध, यसको हेरचाह देख्दा मलाई मेरा संग्रहालयहरूका दुावस्था र निरिहताको हरबखत सम्झना भइरहेथ्यो । उनेओ पार्कस्थित जापानको पहिलो यो टोकियो नेसनल म्युजियम अर्थात टोक्यो कोकुरित्सु हाकुबुत्सुकानमा पहिलो मौलिक संग्रह सन् १८७१मा सुरु भएको थियो र सुरुमा यी बस्तु एउटा आवासीय भवनमा अस्थायी रुपमा राखिएका थिए । सन् १८८२मा यो नयाँ भवनमा सरिएको यो संग्रहालयको रेखदेख त्यसको चार वर्ष पछि शाही हेरचाह मन्त्रालयले गर्न थल्यो । १८८९देखि १९००सम्म टोकियो इम्पेरियल म्युजियमको नाउँबाट चिनिँदै आएको यो संग्रहालयले त्यसपछि सन् १९४७सम्म नै टोकियो इम्पेरियल हाउसहोल्ड म्युजियमको नाउँ पायो ।
टोकियो नेसनल म्युजियम मात्र होइन, टोकियो विश्वविद्यालयद्वारा व्यवस्थित कोइसिकावा असोकुबुत्सुएन बोटानिकल गार्डेन पनि कम दर्शनीय थिएन । ५ हजारभन्दा बढी प्रजातिका बोट विरुवा सहित १६ हेक्टर जमिनमा फैलिएको यो उद्यानको मुख्य विशेषता पूर्वी एसिया र संसारका विभिन्न भागमा पाइने वनस्पतिका प्रजातिहरू देख्न पाइनु रहेछ ।
अन्तिम अन्तिमको दशौं दिनले जापानको उन्नतिका धेरैमध्ये एउटा कारण अनुमान गर्न सघाएको थियो हामीलाई । त्यो भ्रमण कार्यक्रम थियो– विज्ञान तथा प्रविधि केन्द्र । उक्त केन्द्रको कार्यक्रम तथा नीति विभागका सहायक प्रमुख सियोमित्सु, जनसम्पर्क निर्देशक मिनोरु हाकामागी र अनुसन्धान विभागका उपनिर्देशक नोरिको सियोमुत्सुले दिएका जानकारीबाट हामीले त्यो अनुमान गरेका थियौं । जापान विज्ञान र प्रविधिलाई अत्यन्त महत्व दिन्छ, हरेक कार्यलय, उद्योग तथा निकायहरूमा आफ्नै विकास तथा अनुसन्धान निकाय कार्यरत छन् । सबै कार्यालय र औद्योगिक–व्यापारिक प्रतिष्ठानले प्रविधि विकास तथा अनुसन्धानका लागि निश्चित बजेट छुटयाउनु अनिर्वा छ । त्यसैले उनीहरू कुनै पनि कार्यक्रम र उत्पादन व्यापक अध्ययन–अनुसन्धान नगरीकन प्रयोगमा ल्याउँदैनन । हाम्रोजस्ता तदर्थ र हचुवा निर्णय हुँदैन, न त सोचविचार नगरी कुनै काम थान्छि त्यहाँ । विज्ञान–प्रविधि केन्द्रबाट फर्केपछिको नेपाल–जापान संसदीय मैत्री संघका अध्यक्ष तथा तत्कालीन यातायात मन्त्री किया ओकुदासँगको भेट पनि निकै रमाइलो र प्रेरक थियो । नेपालका मित्र मानिने ओकुदालाई नेपालको बारेमा हामीलाई भन्दा बढी जानकारी भएको पाउँदा हामीलाई निकै खुशी लागेथ्यो ! उनीसँग लिएको एउटा अन्तर्वार्ता नेपाल फर्केपछि मैले गोरखापत्रमा प्रकाशित पनि गरेको थिएँ ।
जापान भ्रमणको लगभग पुछारमा आइसकेका थियौं हामी, अब जापानको बसाइ दुई दिनमात्र बाँकी थियो हामीसँग । त्यसैले ओकुदाकहाँबाट फर्केपछि साँझमा विदेश मन्त्रालयको अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस डिभिजनका निर्देशक मोरीमोतोले हामीलाई दिने विदाई रात्रिभोजमा सहभागी हुनु थियो । उनी, सेइजी तानिगुची र नाम विर्सिएका अर्का एकजना अधिकारीको व्यवहारमात्र होइन जापानी परम्परागत खाना र त्यसको विवरण पनि हाम्रा लागि अविस्मरणीय बनेको थियो । परम्परागत जापानी भोजनालयमा जापानी शैलीको त्यो भोजमा पस्किइने पकिारका क्रमबद्धता, निस्तो भातदेखि प्राय सी फुडको आधिक्यता, कतिपय अवसरमा उनीहरूको भोजन संस्कार र प्रक्रिया नबुझ्दा हामीमा देखापरेको अलमल– सबै नै सम्झन लायक थिए । उनीहरूले खाएको हेरेर आफूपनि त्यसैको सिको गर्दै हामी आफ्नो अलमलबाट मुक्ति लिने प्रयास गरेका थियौं त्यतिखेर । अझ काठमाडौंमै हामी जापान प्रस्थान गर्नुपूर्व नेपालका लागि जापानी राजदूतले दिएका रात्रिभोजमा देखेर सिक्न गरेको केही प्रयासले त्यति बेला निकै केही मदत पु¥याएकोथियो, नत्र त खानुभन्दा जिल्ल परेर बस्नुबाहेक अर्को उपाय थिएन हामीसँग !
नेपाल फर्कने अघिल्लो दिन डिस्नेल्याण्ड देखाउन छुट्याइएको थियो हाम्रा कार्यक्रममा । विहान दशै बजे वातानावे र ओकाजोए माची आइपुगे, डिस्ने ल्याण्ड लैजान । बीसौं शताब्दीभर केटाकेटी र युवाहरूका बीच अत्यन्त लोकप्रिय मनोरञ्जक चलचित्र र पार्कहरूको उत्पादक–व्यवस्थापक मानिएको अमेरिकी वाल्ट डिस्ने कम्पनीका प्रस्तुतीहरू रोचक मात्र नभएर शिक्षाप्रद पनि थिए । सन् १९२९मा चलचित्रका एनिमसन कलाकार वाल्ट डिस्ने र उनका व्यापारी भाइ रोयले क्यालिफोर्नियामा सुरु गरेका यो कम्पनीको जापानस्थित स्निेल्याण्ड एम्युजमेण्ट पार्क टोकियो नजिकै सन् १९८३मा खोलियो । एनिमेसन कार्टुन फिल्मका लागि प्रख्यात डिस्ने कम्पनीका मिकी माउस, मिनी माउस, डोनाल्ड डक र प्लुटो आदिले प्रारम्भमैं विश्वव्यापी लोकप्रियता पाए । त्यसबाट पे्ररित भएर यसले बनाएका स्नो ह्वाइट र सात बामपुड्केहरू, डम्बो, फेण्टेसिया, सिण्ड्रेला, अझै पनि त्यत्तिकै लोकप्रिय देखिन्छन् । त्यसपछि यो कम्पनीले क्यालिफोर्नियाको अनेहिममा सर्वप्रथम डिस्नेल्याण्ड मनोरञ्जन पार्कको स्थापना ग¥यो । लगभग त्यसकै अनुकृति भनिने टोकियो डिस्ने एम्युजमेण्ट पार्कमा विभिन्न विषयमा विभाजित खण्डहरू छन् । स्थल, जल र अन्तरिक्षको रोमाञ्चक यात्रामा स्वयम् सहभागी बनेको अनुभूति आफैंमा रोमाञ्चक अनुभव थियो । त्रिआयामिक माध्यमबाट विचित्रको अनुभव दिने यो मनोरञ्जन पार्कको यात्रा साँच्चि नै अभूतपूर्व थियो हाम्रालागि पनि ।
चेरी र बुद्धिष्ट कलाका लागि मात्र होइन लोग्ने मानिसलाई मनोरञ्जन गराउने कामलाई नै परंपरागत पेशा बनाउने गिसाको बारेमा पनि सुनेको थिएँ मैले । यहाँ गिसाबारे पाएको जानकारीले मलाई दाङ र नेपालगञ्जको गगनगञ्ज सम्झाउन पुगेका थिए । हामी वादी भन्छौं, उनीहरू गिसा– यी दुई उही नभएर पनि उस्तै यस्तै लागेका थिए मलाई ! आखिर दुबै सिमानाका यी नारीहरू एउटै नियति न भोग्दै थिए, भोग्दै छन् । दुबै देशको मूलमा सामन्ती संस्कारछ, जसमा स्वास्नीमान्छेहरू मात्र गिजोलेर आनन्द लिने बस्तु ठानिन्छन् । त्यसैले बाँच्नका लागि मात्र पनि शरीर गिजोल्याएर केही आर्जन गर्ने पेशालाई परंपरा बनाउनु पर्छ तिनले । उदार पश्चिमीहरू पनि चोखा छैनन्, उनीहरू त शरीरलाई गिजोल्ने मात्र होइन सोकेशमा सजाएर पनि फेरि फाइदै लिन खोज्छन् । त्यसैले मानवीय प्रवृत्ति र नारी नियति कमोबेस उस्तै हुन्छ सायद् । समाजको सँगै अहिले गिसाहरूको परम्परागत रुप फेरिंदै गएको छ । हिजो उनीहरू लोग्ने मान्छेको मागमा घरघरै पुग्थे, लोग्ने मान्छे गन्ध सुँघ्दै उनीहरूकोमा आफैं पुग्थे र कार्यव्यापार सम्पन्नहुन्थ्यो । आज पनि उनीहरू त्यही गर्छन । लोग्ने मानिसलाई नै खुसी तुल्याएर बाँच्ने साधनको खोजी गर्छन् । तर घरघरमा होइन, आज उनीहरू व्यापारीहरूको पार्टीमा होटेल, रेष्टुराँ र चियापसलमा आफ्नो त्यो सेवा उपलब्ध गराउँछन्, कलगर्लका रुपमा सेवा दिन्छन् र पारिश्रमिक लिन्छन–साधिकार । यो रुपान्तरण हाम्रा पनि ठूलासाना होटेल, राजमार्ग छेछाउका होटेल–चियापसलतिर देख्न पाइन्छ । समयसँगै सबैकुराले आफ्नो अनुहार बदलेर नवीन रुप लिनु सायद विकासवादको स्वाभाविक गति हो । त्यसैले त्यो जति जापानमा देखिन्छ, उति नै नेपालमा पनि भेटिन्छ ।
गिसाशब्दको जापानी शान्दिक अर्थले चाहिँ यौनजन्य पेशासँग कुनै साइनो राख्दैन । कलाकार बुझाउने यो शब्दले सामिसेना भनिने हाम्रो बाँसुरीजस्तै एकप्रकारको बाजा बजाउँदै गाउने, नाच्ने र लोकनाटक गर्ने कलाकारको बोध गराउँदोरहेछ । गिसाहरू पुष्पउत्सवमा फूल सजाउने, चिया समारोहमा चिया बनाउने र त्यसमा सघाउने, परम्परागथ चित्र तयार गर्नेजस्ता कामका लागि पनि प्रयोग गरिन्छन्, तर पनि उनीहरूको मूल काम भने आफ्ना धनी मालिक वा ग्राहकका लागि रमाइलो र मनोरञ्जक वातावरण बनाइदिनु नै हो । समाजका धनीमानी र तत्कालीन शासक समुराइहरूको यौन चाहना पूरा गराउने तथा मनोरञ्न गराउने परंपरागत समूह तयार पार्ने उद्देश्यबाट शत्रौं शताब्दीतिर सुरुगरिएको रहेछ गिसा परम्परा । सुरुमा यो स्वेच्छिक पेशा मानिए पनि पछि यो यौनपेशा बन्दै गयो ! गरिब बाबुआमा आफैंले आफ्ना छोरीहरू सानैमा गिसागृहमा लगेर बेच्न थाले । ती गृहहरू केही वर्षसम्म तिनलाई लालनपालन गरेर सबै काममा तालिम दिन्थे र गिसा पेशामा लगाउँथे । त्यसपछि उनीहरू कारयुकाई समुदायका सदस्यमा समावेश हुन्थे, आफ्ना बाबुआमाको ऋण तिर्ने र भविष्यका लागि कमाउन थाल्थे ! कारयुकाइको अर्थ हुन्थ्यो–फूल र पुतलीहरूको संसार ! यो सुन्दा मलाई भारतीय यौन बजारमा बेचिने नेपाली चेलीहरूको संझना भइरहेथ्यो– उनीहरू मध्ये पनि त कतिपय बाबुआमाको गरिबीका कारण भारतीय यौन बजारमा लगेर बेचिन्छन्, उनीहरूको ऋण तिर्न र माइती घरमा टिनको छाना लगाइदिन आफू नारकीय यन्त्रणा भोग्छन् । धनी व्यापार र प्रभावशाली राजनीतक व्यक्तिहरूबाट संरक्षित ती गिसाहरू मूलतः टोकियो क्योटोमा केन्द्रित थिए रे ।
भोलिपल्ट विहान सातै बजे होटेल छाड्नुछ, नेपाल फर्कनका लागि । आउनजान प्राय आकामैं विताइएका दुई दिन छाडेर आफ्नै आँखाले भोगेको जापान र आफ्नै कानले सुनेको जापान रोचक थियो र कौतुकमय पनि । हुन त दश दिनमा एउटा देश र तिनका मानिसबारे के र कति नै जान्न सकिन्छ र ! जति जानियो त्यो पनि कम थिएन मेरालागि । त्यसैले त यति पछिसम्म पनि ती दृश्य, ती घटना र जापानले पछ्याउन छाडेका छैनन मेरो स्मृतिलाई !
जेठ २०६१
मिर्मिरे, वर्ष ३३ अङ्क १२, पूर्णाङ्क २५३, चैत २०६१
जापानी विदेशमन्त्रालयको निम्तामा गरिएको लगभग दुईहप्ते जापान भ्रमणको दोश्रो चरणमा थियौं हामी– उद्धब उपाध्याय, केदार शाक्य र मस्वयम् । टोकियो बाहिरका हिरोसिमा, क्योटो, नारा र ओशाकाको भ्रमण सकेर अघिल्लो साँझ फेरि टोकियो प्रत्यागमन भएको थियो हाम्रो । वजापान आएको आठौं दिनको त्यो विहान आसा गोहान अर्थात विहानको खाना वा ब्रेकफास्ट सक्दा नसक्दा सुश्री किहारा टोकियो प्रिन्स होटेल आइसकेकी थिइन् । उनको आजको जिम्मेवारी थिया हामीलाई जापान सोसलिष्ट पार्टीको कार्यालय पु¥याएर भेटघाट गराउनु । टोकियो र टोकियो बाहिर समेत हरबखत साथ रहेको मासारु वातानावेले हिजै भनेको थियो– भोलिको पहिलो कार्यक्रममा उसको साटो उसकै साथी किहाराले साथ दिनेछ ।
बाँच्नमात्र होइन मर्नु पनि कठिन मान्छन् टोकियोबासीहरू । त्यसैले आफू जीवित छँदै आफ्नै मुत्युपछिको योजना बनाउँछन्, मृत्ुयपछिको सेवादायक संस्थाहरूसँग आफ्नै मुत्यु पछिको योजना बारे छलफल गर्छन ! मृत्युसंस्कारको तरिका, प्रयोग गरिने सामग्री, कतिसम्म मोलको मृत अवशेषपात्र (ग्चलक) र कुन पश्चिमी शैलीको शवाधार वा (कफिन) व्यवस्था गर्ने ? मृत्यु संस्कारमा बोलाउने अतिथिसूची, ख्वाइने खाना र साके, कस्तो खालको शोकसंगीत र आफ्नै मृत्युको घोषणा लेखिने टेबल र त्यसको स्थान सबै नै छलफलका विषय हुने गर्छन । आफ्नो त्यो भावि महाप्रयाणका लागि लाग्ने खर्च अनुमान, पनि छलफको मुख्य विषय बन्छ, त्यहाँ । मृत्युसंस्कारका यी सबै काम गर्न कम्तीमा पनि ४० हजार अमेरिकी डलरभन्दा कमले पुग्दैन रे ! त्यो रकम अधिकांश जापानीहरूका लागि थेग्न नसकिने भार हुनजान्छ, जुन बेहोर्नै पर्छ । त्यसैले टोकियोमा बाँच्नु भन्दा कम कठिन छैन मरेपछिको खर्च जगेर्ना गर्नु ! मृत्युसंस्कार पनि कम जटिल छैन उनीहरूको । जहाँ मरेको भए पनि मृत शरीरलाई घरमैं ल्याइन्छ । मलामीहरूले त्यो मृतात्मालाई बौद्ध मन्त्र पढ्दै विदा गर्छन् । मृतकका लागि स्मारकस्थल समेत किन्नुपर्छ – टोकियोको केन्द्रीय भागस्थित आयोमा चिहानमा शव गाड्नका लागि आवश्यक एउटा विच्छ्यौनाजत्रो आकारको जमिनलाई १ लाख ५२ हजार अमेरिकी डलर तिर्नुपर्छ रे !
हामीलाई जापान सोसल डेमोक्रेटिक पार्टीको कार्यलयमा पु¥याएकी थिई किहाराले । काठमाणौं छँदै जापानी दूतावासले उपलब्ध गराएको निर्धारित भ्रमण कार्यक्रम (आइटेनरी) अनुसार त्यहाँ सत्तारुढ सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी (एसडीजेपी)बाट माथ्लो सदनमा प्रतिनिधित्व गर्ने सांसद् यामादा केन–इचीसँग भेटघाट गर्नु थियो । केन–इची सार्वजनिक सूचना व्यूरोका निर्देशक र हाउस अफ काउन्सिलरका सदस्य पनि थिए । हामी पुग्दा उनी हाम्रै प्रतीक्षामा थिए । मीठो मुस्कानसहित उठेरै गरेको गरिएको उनको स्वगतबाट हाम्रालागि अप्रत्याशित थियो । आफ्नो देशमा पत्रकार वा अतिथिको उठेर स्वागत गर्नु त परै छाडौं, साधारण व्यक्तिसँग बोल्नु पर्दा समेत ओहदा गुमेको ठान्ने कतिपय मन्त्री र सांसद बेहोरेका हामीलाई त्यो अप्रत्याशित लाग्नु अस्वभाविक थिएन । केन–इचीबाट जापानी संसद् र पार्टीहरू बारे राम्रो जानकारी लिइसके पछि मैले उनीसँग एउटा अन्तर्वार्ता लिएको थिएँ, जुन पछि गोरखापत्रमा छापियो पनि ।
मेइजी काल (१८६८–१९१२) मैं दलीय प्रणाली सुरु भए पनि सन् १९३०–४०को युद्धकालीन जापानमा पार्टीहरू दबाइए । सन् १९४७ को संविधानले जापानी नगरिकहरूलाई पुनः पार्टी खोल्ने अधिकार दिएपछि लिवरल डेमोक्रेटिक पार्टी (एलडीपी), सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी अफ जापान (एसडीपीजे), क्लिन गभर्नमेण्ट पार्टी (कोमेइतो), डेमोक्रेटिक सोसलिस्ट पार्टी (डीएसपी), र जापान कम्युनिस्ट पार्टी (जेसीपी) अस्तित्वमा आए । वीसौं शताब्दी उत्तरार्धको लगभग सम्पूर्ण समय सत्तामा रहेकोे एलडीपी मूलतः व्यापारी र समाजका प्रभावशाली शक्तिसमूहद्वारा समर्थित अनुदारवादी पार्टी मानिन्छ । सन् १९४१देखि सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी अफ जापान (एसडीपीजे) मा बदलिएको पुरानो जापान सोसलिस्ट पार्टी भने श्रमसंगठन र ठूला शहरका वासिन्दाद्वारा समर्थित रहेछ । लामो समयदेखि प्रमुख प्रतिपक्षी दलको भूमिकामा रहेको एसडीपीजेले सन् १९९३मा एलडीपीबाट फुटेर आएका सदस्यहरूसँग मिलेर एसडिपीजे–एलडीपी गठबन्धन बनाएर न्यु फ्रण्टायर पार्टी वा शिनशिन्तो गठन ग¥यो । त्यसपछि मात्र यो पार्टी एलडीपीको लामो प्रभूत्व समाप्त पार्न सफल भयो । बलियो प्रतिपक्षी मानिने कोमेतो भने मूलतः सोका गाक्की नामक धार्मिक संस्थाबाट समर्थित छ । डीएसपीको गठन सन् १९६०मा पुरानो जापान सोसलिस्ट पार्टीबाट फुटेर गएको दक्षिणपन्थी समूहबाट भएको हो भने अर्को जेसीपी सानो भए पनि जापानको प्रभावशाली दल मानिन्छ ।
पश्चिमी प्रशान्त महासागरको बीचमा २४ सय किलोमिटर लामो फैलिएको टापुहरूको श्रृङ्खला हो जापान । तीन लाख ७७ हजार ८३५ क्षेत्रफल भूभाग ओगट्ने जापानका होन्सु, होकाइडो, क्युसू र शिकोकु प्रमुख चार टापु मध्ये सबैभन्दा ठूलो होन्सुको पूर्वी केन्द्रमा रहेको थियो राजधानी टोकियो । बीस वर्ष उमेर पुगेका वालिग जापानी मतदाताहरूद्वारा चुनिएका जनप्रतिनिधिहरूबाट गठन हुने संसद्को प्रतिनिधि सभामा १३० संसदीय क्षेत्रबाट प्रत्येक चार वर्षका लागि ५११ जना प्रतिनिधिहरू छानिन्छन् । छ वर्षका लागि चुनिने सल्लाहकार सभाका २५२ मध्ये आधा संख्यकाको निर्वाचन प्रत्येक तीन–तीन वर्षमा हुने गर्छ ।
सन् १८६८सम्म इडोको नाउँले चिनिँन्थ्यो आजको महानगर टोकियो ! केन्दी्रय जापानको हान्सु टापुस्थित टोकियो खाडीकै उत्तर र पश्चिम किनारामा अवस्थित टोकियोको केन्दीय भाग बाहेक सीमावर्ती प्रिफेक्चरहरू उत्तरको सितामा, पूर्वको सिवा र दक्षिणको कानागावाभित्रका सबै भाग ग्रेटर टोकियोभित्रै समेटिएका छन् । टोकियो नगरले सामान्यता नगरकेन्द्रका २३ वडा (कु) लाई बुझाउँछ । विशाल टोकियोभित्र शहर र बजार मात्र छैनन्, नगरको पश्चिमी क्षेत्र र इजु टापुमा टोकियो खाडीकै मुखबाट दक्षिण तर्फ पसार्रिएको ग्रामीण र पहाडी भाग पनि देखिन्छ । महानगरीय क्षेत्रमा अरु तीन प्रमुख शहरहरू पनि छन्– जापानकै दोश्रो ठूलो शहर योकोहामा, टोकियो र योकोहामाको बीचमा चेपिएको औद्योगिक नगर कावासाकी र सिवा । यामातालाई भेटेपछि घुम्नु बाहेक अर्को काम थिएन, यस क्रममा जापान र टोकियोका बारेमा निकै कुरा जान्ने अवसर पनि पाएका थियौं हामीले । होटेल फर्केर चियापना पछि केहीबेर आफू खुसी नजिकै सायंभ्रमण र हिरु गोहान अर्थात बेलुकीको खाना खानु बाहेक अरु केही थिएन अब आजको कार्यक्रम ।
भोलिपल्ट अर्थात भ्रमणको नवौं दिनका कार्यक्रम प्राय औपचारिक थिए– ठूलो प्रकाशन डायोनिप्पोन जाने, प्रतिनिधिसभा डायट घुम्ने र डायट प्रेस सेण्टर हेर्ने । विहान दश बजेतिर टोकियोस्थित ठूलो प्रकाशन डायोनिप्पोनको अवलोकन पश्चात हामीलाई वातानावेले डायट हाउस र डायट प्रेस सेण्टर पु¥याएकोथियो । डायटमा केही बेर संसद् सञ्चालनका प्रक्रियाहरू हेरेपछि डायट सञ्चालन र यसका बारे थप जानकारीका लागि हामी पुग्यौं डायट प्रेस सेण्टर । त्यहाँका निर्देशक मुराता मात्र होइन आशाही सिम्बुनका स्टाफ राइटर एफ. योसिमुरा र सोही अखबारको क्याविनेट तथा संसदीय रिपोर्टिङ सम्बन्धी सहव्यवस्थापक वाकामियाबाट पनि निकै उपयोगी जानकारी पायौं हामीले । डायटको सूचना केन्द्र र त्यसमा संंसद् तथा क्याविनेट रोपोर्टिङमा खटिएका समाचार संकलनमा धेरै भोटो फटाएका अनुभवी पत्रकारहरूको उपस्थितिले मलाई मेरो संसद भवन र त्यहाँ समाचार संकलनमा रोबदाव देखिने आलाकाँचा सिकारु पत्रकारहरूको चलखेल सम्झाइरहेको थियो । उनीहरू लामो अनुभव र अन्य क्षेत्रमा धेरै काम गरेपछि मात्र वरियताको क्रममा संसद् र सरकारसम्बन्धी समाचार विचार संकलनको जिम्मेवारी पाउँदछन् । त्यसैले सरकार र संसद्मा उनीहरूको मर्यादा पनि निकै उच्च छ, जुन हामी कहाँ अपेक्षा गर्न सकिँदैन ।
औपचारिक कार्यक्रमको समाप्तिपश्चात आज मजासँग घुमियो गिन्जा । टोकियोको चोउ वडामा रहेको यो विश्वप्रसिद्ध प्रमुख व्यापारिक केन्द्र गिन्जाले आफ्नो नाउँ चाँदी अर्थात जापानी भाषामा गिन र गिल्ड वा व्यापारिक समुदाय अर्थात जालाई मिलाएर लिएको रहेछ । सुरुमा चाँदीको व्यापारमा कहलिएको यो ठाउँ सन् १६१२देखि चाँदीको सिक्कामा टकमारी गर्ने सरकारी टकसारमा प्रयोग भएछ । जापानी टकसार गिन्जाले मलाई मेरै काठमाडौं र पाल्पाका टकसारको सम्झना दिलाएको थियो त्यतिखेर । दक्षिणपश्चिमको शाही दरबारस्थित मैदान नजिकैको क्यो पुलदेखि न्युब्रिजसम्म फैलिएको गिन्जा बजारले लगभग अढाई किलोमिटर क्षेत्रफल ओगटेको थियो । फुटकर पसल, बहुकक्षीय शपिङ सेण्टर, बहुतले विशाल बजार र जापान र बाहिर विदेशबाट समेत आकर्षित पर्यटक र खरिदकर्ताहरूको कहिल्यै नटुट्ने ताँति–साँच्चिकै मोहनीरुप थियो गिन्जा । अझ रातको गिन्जा त रङ्गीविरङ्गी बत्तीको उज्यालोमा नयाँ बेहुलीजस्तै सिङ्गारिएर ग्राहक लोभ्याइरहेको देखिन्थ्यो ।
टोकियो टावरपुग्नु अघि विशाल तोसोगु मन्दिर अर्थात टोजाजी टेम्मपल र शिवाकोएन पार्क पर्यटक लोभ्याइरहेका थिए । टोकयो महानगरको मध्यकालीन ती दर्शनीय स्थलहरूले जोकोहीको आँखा तान्थे र मन प्रफुल्लित गराई दिन्थे । विश्वकै सबैभन्दा पुरानो मानिने काष्ठसंरचना वा काठबाट बनेको मन्दिर हो¥युजी अझ कम आकर्षक छैन । भनिन्छ धेरै पुरानो होइन, गगनचुम्बी भवन निर्माणको जापानी परम्परा ! सरकारी मन्त्रालयहरू रहेको ठीक दक्षिणपटि सन् १९६८मा छत्तीस तले कासुमिगासेकी भवन बनेपछि नै सुरु भयो यो परम्परा । १० तलासम्ममा मात्रै सीमित थिए जापानी भवनहरू त्यतिखेर । गगनचुम्बी भवनहरूको ताँति सबैभन्दा बढी भने सिञ्जुकी रेल स्टेसनको दक्षिण तर्फ देख्नपाइन्छ ।
सन् १९७३मा बनेको योकोहामाको ७० तले टोकियो टावर जापानकै सबैभन्दा अग्लो संरचनाको गौरव बनेको छ । फुजी टेलिभिजन भवनको स्पष्ट पहिचानले पनि सिन्जुकु र ओदाइवा क्षेत्रलाई सजिलै चिनाइरहेको देखिन्छ । टोकयो टावरस्थित मैन संग्रहालय अर्थात मैन म्युजियमको अर्कै आकर्षण थियो । विश्वका परिचित अनुहारहरूको पूर्णकद मूर्तिहरू साँच्चै नै बोलिहाल्लान र हातै मिलाउन आउलान् जस्तो ! एक्वेरियम केटाकेटीदेखि ठूलासम्म सबैको अर्को आकर्षण थियो टावरमा । टावरमा रहेका दर्शनीय संग्रहालयहरू, यहाँबाट देखिने आकर्षक टोकियोको दृश्य निहार्दै कसिपको चुस्कीमा पाइने आनन्द, आफैंमा अनुपम अनुभव थियो पर्यटककालागि ।
हाम्रा जापानी सहयोगी केनले प्रतिव्यक्ति चारसय येन तिरेर छिराएका थिए टोकियो नेसनल म्युजियम । जापानको सबैभन्दा ठूलो यो संग्रहालयमा ८० हजार बस्तुहरु प्रदर्शित छन् रे । म्युजियमको मूलढोकादेखि नै अनुपम कलादशर्नको अवसर पाइएको थियो । मूल ढोकाबाट केही पश्चिममा रहेको इडोकालीन कलात्मक कुरोमोन् वा कालो ढोका, त्यो कुरोमोन मूलढोकाबीच छापिएका छानाका कलात्मक टायल सबै नै अरु सामग्री हेर्नका लागि कुत्कुत्याइ रहेका थिए । संग्रहालयको पुरातात्विक बस्तुहरू प्रदर्शित यो ह्योकेइकान ग्यालरी १९०८मा बनेको रहेछ । त्यसको पछाडि, चिनियाँ क्विङ बंशको काल्पनिक सिंहजस्तै देखिने दुईवटा जनावरको शिलामूर्ति– सिसी प्रदर्शित थिए । सिसीको वायाँतर्फ कोरियाली यिन बंशकालीन दुई कर्मचारीको बोल्लानजस्तै शिलामूर्ति उभिएका थिए । जापान र अन्य पूर्वीय मुलुकहरूका कलाकृतिहरूको अनुपम संग्रह रहेको टोकियोको उनेओ पार्कस्थित यो टोकियो नेसनल म्युजियम जापान सरकारद्वारा स्थापित र सञ्चालित, जापानकै ठूलो र पुरानो संग्रहालय मानिँदो रहेछ । चारवटा प्रदर्शन खण्डमा ४२वटा प्रदर्शन कक्ष थिए यसमा । पेन्टिङ, स्कप्चर, क्यालिग्राफी, धातुका कलाकृतिहरू, प्राचिन हात हतियारहरू, मृत्तिकाकला वा सेरामिक्स, ल्याक्योेर आर्ट, टेक्स्टाइल, पुरातत्व, जातीयकला जस्ता जापानी काmलकृतिका साथै जापानबाहिरका अन्य पूर्वि मुलुकहरूका कलाकृति पनि समेटिएका थिए संग्रहालयमा । यसको प्रबन्ध, यसको हेरचाह देख्दा मलाई मेरा संग्रहालयहरूका दुावस्था र निरिहताको हरबखत सम्झना भइरहेथ्यो । उनेओ पार्कस्थित जापानको पहिलो यो टोकियो नेसनल म्युजियम अर्थात टोक्यो कोकुरित्सु हाकुबुत्सुकानमा पहिलो मौलिक संग्रह सन् १८७१मा सुरु भएको थियो र सुरुमा यी बस्तु एउटा आवासीय भवनमा अस्थायी रुपमा राखिएका थिए । सन् १८८२मा यो नयाँ भवनमा सरिएको यो संग्रहालयको रेखदेख त्यसको चार वर्ष पछि शाही हेरचाह मन्त्रालयले गर्न थल्यो । १८८९देखि १९००सम्म टोकियो इम्पेरियल म्युजियमको नाउँबाट चिनिँदै आएको यो संग्रहालयले त्यसपछि सन् १९४७सम्म नै टोकियो इम्पेरियल हाउसहोल्ड म्युजियमको नाउँ पायो ।
टोकियो नेसनल म्युजियम मात्र होइन, टोकियो विश्वविद्यालयद्वारा व्यवस्थित कोइसिकावा असोकुबुत्सुएन बोटानिकल गार्डेन पनि कम दर्शनीय थिएन । ५ हजारभन्दा बढी प्रजातिका बोट विरुवा सहित १६ हेक्टर जमिनमा फैलिएको यो उद्यानको मुख्य विशेषता पूर्वी एसिया र संसारका विभिन्न भागमा पाइने वनस्पतिका प्रजातिहरू देख्न पाइनु रहेछ ।
अन्तिम अन्तिमको दशौं दिनले जापानको उन्नतिका धेरैमध्ये एउटा कारण अनुमान गर्न सघाएको थियो हामीलाई । त्यो भ्रमण कार्यक्रम थियो– विज्ञान तथा प्रविधि केन्द्र । उक्त केन्द्रको कार्यक्रम तथा नीति विभागका सहायक प्रमुख सियोमित्सु, जनसम्पर्क निर्देशक मिनोरु हाकामागी र अनुसन्धान विभागका उपनिर्देशक नोरिको सियोमुत्सुले दिएका जानकारीबाट हामीले त्यो अनुमान गरेका थियौं । जापान विज्ञान र प्रविधिलाई अत्यन्त महत्व दिन्छ, हरेक कार्यलय, उद्योग तथा निकायहरूमा आफ्नै विकास तथा अनुसन्धान निकाय कार्यरत छन् । सबै कार्यालय र औद्योगिक–व्यापारिक प्रतिष्ठानले प्रविधि विकास तथा अनुसन्धानका लागि निश्चित बजेट छुटयाउनु अनिर्वा छ । त्यसैले उनीहरू कुनै पनि कार्यक्रम र उत्पादन व्यापक अध्ययन–अनुसन्धान नगरीकन प्रयोगमा ल्याउँदैनन । हाम्रोजस्ता तदर्थ र हचुवा निर्णय हुँदैन, न त सोचविचार नगरी कुनै काम थान्छि त्यहाँ । विज्ञान–प्रविधि केन्द्रबाट फर्केपछिको नेपाल–जापान संसदीय मैत्री संघका अध्यक्ष तथा तत्कालीन यातायात मन्त्री किया ओकुदासँगको भेट पनि निकै रमाइलो र प्रेरक थियो । नेपालका मित्र मानिने ओकुदालाई नेपालको बारेमा हामीलाई भन्दा बढी जानकारी भएको पाउँदा हामीलाई निकै खुशी लागेथ्यो ! उनीसँग लिएको एउटा अन्तर्वार्ता नेपाल फर्केपछि मैले गोरखापत्रमा प्रकाशित पनि गरेको थिएँ ।
जापान भ्रमणको लगभग पुछारमा आइसकेका थियौं हामी, अब जापानको बसाइ दुई दिनमात्र बाँकी थियो हामीसँग । त्यसैले ओकुदाकहाँबाट फर्केपछि साँझमा विदेश मन्त्रालयको अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस डिभिजनका निर्देशक मोरीमोतोले हामीलाई दिने विदाई रात्रिभोजमा सहभागी हुनु थियो । उनी, सेइजी तानिगुची र नाम विर्सिएका अर्का एकजना अधिकारीको व्यवहारमात्र होइन जापानी परम्परागत खाना र त्यसको विवरण पनि हाम्रा लागि अविस्मरणीय बनेको थियो । परम्परागत जापानी भोजनालयमा जापानी शैलीको त्यो भोजमा पस्किइने पकिारका क्रमबद्धता, निस्तो भातदेखि प्राय सी फुडको आधिक्यता, कतिपय अवसरमा उनीहरूको भोजन संस्कार र प्रक्रिया नबुझ्दा हामीमा देखापरेको अलमल– सबै नै सम्झन लायक थिए । उनीहरूले खाएको हेरेर आफूपनि त्यसैको सिको गर्दै हामी आफ्नो अलमलबाट मुक्ति लिने प्रयास गरेका थियौं त्यतिखेर । अझ काठमाडौंमै हामी जापान प्रस्थान गर्नुपूर्व नेपालका लागि जापानी राजदूतले दिएका रात्रिभोजमा देखेर सिक्न गरेको केही प्रयासले त्यति बेला निकै केही मदत पु¥याएकोथियो, नत्र त खानुभन्दा जिल्ल परेर बस्नुबाहेक अर्को उपाय थिएन हामीसँग !
नेपाल फर्कने अघिल्लो दिन डिस्नेल्याण्ड देखाउन छुट्याइएको थियो हाम्रा कार्यक्रममा । विहान दशै बजे वातानावे र ओकाजोए माची आइपुगे, डिस्ने ल्याण्ड लैजान । बीसौं शताब्दीभर केटाकेटी र युवाहरूका बीच अत्यन्त लोकप्रिय मनोरञ्जक चलचित्र र पार्कहरूको उत्पादक–व्यवस्थापक मानिएको अमेरिकी वाल्ट डिस्ने कम्पनीका प्रस्तुतीहरू रोचक मात्र नभएर शिक्षाप्रद पनि थिए । सन् १९२९मा चलचित्रका एनिमसन कलाकार वाल्ट डिस्ने र उनका व्यापारी भाइ रोयले क्यालिफोर्नियामा सुरु गरेका यो कम्पनीको जापानस्थित स्निेल्याण्ड एम्युजमेण्ट पार्क टोकियो नजिकै सन् १९८३मा खोलियो । एनिमेसन कार्टुन फिल्मका लागि प्रख्यात डिस्ने कम्पनीका मिकी माउस, मिनी माउस, डोनाल्ड डक र प्लुटो आदिले प्रारम्भमैं विश्वव्यापी लोकप्रियता पाए । त्यसबाट पे्ररित भएर यसले बनाएका स्नो ह्वाइट र सात बामपुड्केहरू, डम्बो, फेण्टेसिया, सिण्ड्रेला, अझै पनि त्यत्तिकै लोकप्रिय देखिन्छन् । त्यसपछि यो कम्पनीले क्यालिफोर्नियाको अनेहिममा सर्वप्रथम डिस्नेल्याण्ड मनोरञ्जन पार्कको स्थापना ग¥यो । लगभग त्यसकै अनुकृति भनिने टोकियो डिस्ने एम्युजमेण्ट पार्कमा विभिन्न विषयमा विभाजित खण्डहरू छन् । स्थल, जल र अन्तरिक्षको रोमाञ्चक यात्रामा स्वयम् सहभागी बनेको अनुभूति आफैंमा रोमाञ्चक अनुभव थियो । त्रिआयामिक माध्यमबाट विचित्रको अनुभव दिने यो मनोरञ्जन पार्कको यात्रा साँच्चि नै अभूतपूर्व थियो हाम्रालागि पनि ।
चेरी र बुद्धिष्ट कलाका लागि मात्र होइन लोग्ने मानिसलाई मनोरञ्जन गराउने कामलाई नै परंपरागत पेशा बनाउने गिसाको बारेमा पनि सुनेको थिएँ मैले । यहाँ गिसाबारे पाएको जानकारीले मलाई दाङ र नेपालगञ्जको गगनगञ्ज सम्झाउन पुगेका थिए । हामी वादी भन्छौं, उनीहरू गिसा– यी दुई उही नभएर पनि उस्तै यस्तै लागेका थिए मलाई ! आखिर दुबै सिमानाका यी नारीहरू एउटै नियति न भोग्दै थिए, भोग्दै छन् । दुबै देशको मूलमा सामन्ती संस्कारछ, जसमा स्वास्नीमान्छेहरू मात्र गिजोलेर आनन्द लिने बस्तु ठानिन्छन् । त्यसैले बाँच्नका लागि मात्र पनि शरीर गिजोल्याएर केही आर्जन गर्ने पेशालाई परंपरा बनाउनु पर्छ तिनले । उदार पश्चिमीहरू पनि चोखा छैनन्, उनीहरू त शरीरलाई गिजोल्ने मात्र होइन सोकेशमा सजाएर पनि फेरि फाइदै लिन खोज्छन् । त्यसैले मानवीय प्रवृत्ति र नारी नियति कमोबेस उस्तै हुन्छ सायद् । समाजको सँगै अहिले गिसाहरूको परम्परागत रुप फेरिंदै गएको छ । हिजो उनीहरू लोग्ने मान्छेको मागमा घरघरै पुग्थे, लोग्ने मान्छे गन्ध सुँघ्दै उनीहरूकोमा आफैं पुग्थे र कार्यव्यापार सम्पन्नहुन्थ्यो । आज पनि उनीहरू त्यही गर्छन । लोग्ने मानिसलाई नै खुसी तुल्याएर बाँच्ने साधनको खोजी गर्छन् । तर घरघरमा होइन, आज उनीहरू व्यापारीहरूको पार्टीमा होटेल, रेष्टुराँ र चियापसलमा आफ्नो त्यो सेवा उपलब्ध गराउँछन्, कलगर्लका रुपमा सेवा दिन्छन् र पारिश्रमिक लिन्छन–साधिकार । यो रुपान्तरण हाम्रा पनि ठूलासाना होटेल, राजमार्ग छेछाउका होटेल–चियापसलतिर देख्न पाइन्छ । समयसँगै सबैकुराले आफ्नो अनुहार बदलेर नवीन रुप लिनु सायद विकासवादको स्वाभाविक गति हो । त्यसैले त्यो जति जापानमा देखिन्छ, उति नै नेपालमा पनि भेटिन्छ ।
गिसाशब्दको जापानी शान्दिक अर्थले चाहिँ यौनजन्य पेशासँग कुनै साइनो राख्दैन । कलाकार बुझाउने यो शब्दले सामिसेना भनिने हाम्रो बाँसुरीजस्तै एकप्रकारको बाजा बजाउँदै गाउने, नाच्ने र लोकनाटक गर्ने कलाकारको बोध गराउँदोरहेछ । गिसाहरू पुष्पउत्सवमा फूल सजाउने, चिया समारोहमा चिया बनाउने र त्यसमा सघाउने, परम्परागथ चित्र तयार गर्नेजस्ता कामका लागि पनि प्रयोग गरिन्छन्, तर पनि उनीहरूको मूल काम भने आफ्ना धनी मालिक वा ग्राहकका लागि रमाइलो र मनोरञ्जक वातावरण बनाइदिनु नै हो । समाजका धनीमानी र तत्कालीन शासक समुराइहरूको यौन चाहना पूरा गराउने तथा मनोरञ्न गराउने परंपरागत समूह तयार पार्ने उद्देश्यबाट शत्रौं शताब्दीतिर सुरुगरिएको रहेछ गिसा परम्परा । सुरुमा यो स्वेच्छिक पेशा मानिए पनि पछि यो यौनपेशा बन्दै गयो ! गरिब बाबुआमा आफैंले आफ्ना छोरीहरू सानैमा गिसागृहमा लगेर बेच्न थाले । ती गृहहरू केही वर्षसम्म तिनलाई लालनपालन गरेर सबै काममा तालिम दिन्थे र गिसा पेशामा लगाउँथे । त्यसपछि उनीहरू कारयुकाई समुदायका सदस्यमा समावेश हुन्थे, आफ्ना बाबुआमाको ऋण तिर्ने र भविष्यका लागि कमाउन थाल्थे ! कारयुकाइको अर्थ हुन्थ्यो–फूल र पुतलीहरूको संसार ! यो सुन्दा मलाई भारतीय यौन बजारमा बेचिने नेपाली चेलीहरूको संझना भइरहेथ्यो– उनीहरू मध्ये पनि त कतिपय बाबुआमाको गरिबीका कारण भारतीय यौन बजारमा लगेर बेचिन्छन्, उनीहरूको ऋण तिर्न र माइती घरमा टिनको छाना लगाइदिन आफू नारकीय यन्त्रणा भोग्छन् । धनी व्यापार र प्रभावशाली राजनीतक व्यक्तिहरूबाट संरक्षित ती गिसाहरू मूलतः टोकियो क्योटोमा केन्द्रित थिए रे ।
भोलिपल्ट विहान सातै बजे होटेल छाड्नुछ, नेपाल फर्कनका लागि । आउनजान प्राय आकामैं विताइएका दुई दिन छाडेर आफ्नै आँखाले भोगेको जापान र आफ्नै कानले सुनेको जापान रोचक थियो र कौतुकमय पनि । हुन त दश दिनमा एउटा देश र तिनका मानिसबारे के र कति नै जान्न सकिन्छ र ! जति जानियो त्यो पनि कम थिएन मेरालागि । त्यसैले त यति पछिसम्म पनि ती दृश्य, ती घटना र जापानले पछ्याउन छाडेका छैनन मेरो स्मृतिलाई !
जेठ २०६१
मिर्मिरे, वर्ष ३३ अङ्क १२, पूर्णाङ्क २५३, चैत २०६१
टोकियोे बाहिरको जापान र हिरोसिमामा मृत्युदर्शन
“ओहो, मानव इतिहास यतिसम्म क्रूर पनि हुनसक्छ !” हिरोसिमा शान्तिस्मृति संग्रहालय (पिस मेमोरियल म्युजियम)ले दोश्रो विश्वयुद्धको बम विभीषिकालाई आँखा अगाडि जीवन्त रूपमा ल्याइदिएपछि मेरो मनमा उठेको पहिलो प्रश्न यही थियो । म्युजियममा प्रदर्शित आँकडा र भिडियो प्रदर्शनले हिरोसिमामाथि अमेरिकी बम विष्फोटपछिको मानवीय पीडालाई जीवन्त रूपमा देखाइरहेको थियो । हो, युद्धमा योद्धाहरू मर्छन, संघर्षमा द्वन्दरत पक्षका मानिसहरू मर्छन् । तर यो युद्धमा खसालिएको बमबाट मर्नेहरू लडाकू सिपाहीँहरूमात्र थिएनन्, त्यहाँ त हज्जारौं निर्दोष जापानी नागरिक थिए, जो कहिल्यै बन्दुक उठाएर उनीहरूसँग लड्न आएका थिएनन । नाबालक, केटाकेटी र अबोध शिशुहरू थिए जो शत्रु र मित्रुको भेद जान्दैनथे । त्यहाँ देखिएको मुत्युको वीभत्सले दृश्यले हाम्रो मात्र होइन, जोसकसैको पनि हृदय द्रवित तुल्याइरहेको थियो ।
म्युजियमले हामीलाई झण्डै साठी वर्ष अघि अर्थात सन् १९४५को अगस्ट ६ तारिखको विनाशकारी क्षणमा पु¥याएको थियो । हो, त्यही बिहानको सवा आठ बजे हिरोसिमाको केन्द्रमा भएको अमेरिकी आणविक बम विष्फोटनले नरसंहारको ताण्डव देखाएको थियो । हिरोसिमा अघिल्लो मध्यरातदेखि नै खतराको घण्टी बजाएर आफना नागरिकलाई आक्रमाको खतराबाट सतर्क रहन जनाउ दिइरहेको थियो त्यो बेला । बारम्बार बजेका ती खतराका साइरनको बीच विहान आठ बजेर तेह्र मिनेटजाँदा जापानी सेनाले खतरनाक आक्रमणको सङ्केत पायो र अन्तिम चेतावनी प्रसारणको तर्खरमा लाग्यो– शत्रुका तीनवटा लडाकु विमानहरू साइजो क्षेत्रमाथिबाट पश्चिमतिर बढ्दैछन्, सुरक्षाको लागि आवश्यक सिर्तकता अपनाउनू ! तर त्यो खतराको सन्देश प्रसार हुन पाि पाएको थिएन, बी–३९, एनोला गे नामको अमेरकी बमवर्षक विमानले खसालेको आणविक बमले हिरोसिमाको धरती रक्तरञ्जित बनाइदियो । सर्वसाधारण नागरिकले सुरक्षितस्थलमा पुगेर आफूलाई बचाउनसमेत समय समेत पाएनन् । चार टन वजनको बीस किलोटन बराबर विष्फोटक क्षमताको त्यो बम विष्फोट भए पछि त्यहाँको तापक्रम एक्कासी बढेर लाखौं डिग्र सेण्टिग्रेड पुग्यो, जताततै आगोको मुस्लोले ढाक्यो । धुवाँको मुस्लो कैर्यौ किलोमिटरमाथिसम्म फैलियो, असैह्य तापक्रम र विकीरणको लहर तुरुन्तै सबैतिर फैलियो । त्यसबाट सन् १९४५ डिसेम्बर अन्त्यसम्ममा मर्नेहरूको सङ्ख्या लगभग डेढलाख पुग्यो । झण्डै असी लाख गैह्र सैनिक नागरिकको मृत्यु भयो, पन्द्रहजार जति सख्त घाइते भए । तेह्र किलोमिटर क्षेत्र आगोले नष्ट तुल्यायो, अणुबमले ३० किलोमिटर क्षेत्रमा प्रत्यक्ष असर पु¥यायो । कुल ७३ किलोमिटर जति क्षेत्रभित्रको क्षतिग्रस्त बस्तीका तीनलाख भन्दा बढी जापानी नराम्ररी प्रभावित भए । बमबाट निश्रित आण्विक विकीकरणले वषौंवर्षसम्म पीडित असर गरि नै रह्यो, त्यसबाट रोग बेसाउने जापानीहरू अझै पनि फेला परिरहेका छन् । हिरोसिमा पिस मेमोरियल म्युजियम मा प्रदर्शित तथ्याङ्क र भिडियो प्रदर्शनहरूले हामीलाई पनि त्यो युद्ध विभीषिकाको पीडा प्रत्यक्ष नै अनुभव गराइरहेको थियो, मानौं हामी स्वयम् त्यस क्षणको मानवीय संहारक प्रत्यक्षदर्शी हौं ।
कार्यक्रम अनुसार टोकियो बसाइको पहिलो चरण सकेर जापान पुगेको चौथो दिन बिहानै हामी टोकियो प्रिन्स होटेल छाडेर बिहानै हिरोसिमाका लागि विमान समाउन टोकियो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल हानेदा पुगेका थियौं । हामी अर्थात जापानी विदेशमन्त्रालयको निमन्त्रणामा करिब दुई हप्ते जापान भ्रमणमा आएका गोरखापत्रका तीन पत्रकार उद्धब उपाध्याय, केदार शाक्य र म । टोकियोको कार्यक्रम बाँकी नै थियो, त्यही बीचमा आतिथेय विदेश मन्त्रालयको एसिया मामिलासम्बन्धी व्युरोले हिरोसिमा, क्योटो, ओसाका र नागोयाको भ्रमणको व्यवस्था मिलाएको थियो हाम्रालागि । त्यसैकालागि अन्नाको ६७५ उडानले सबा एघार बजे हिरोसिमा (जसको अर्थ जापानी भाषामा फराक टापु भन्ने लाग्छ) मा ओरालेको थियो । त्यहाँबाट सोझै हिरोसिमा शान्तिस्मृति संग्रहालय वा हिरोसिमा पिस मेमोरियल म्युजियम पुगेका थियौं हामी जोे टोकियोबाटै हाम्रो लागेको सहयोगी मासारु वातानावेको अगुवाइमा ।
त्यसरी नै हिरोसिमाको विगत इतिहासलाई आँखा अगाडि जीवन्त बनाएको थियो हिरोसिमा क्यासलले । लगभग सवाचारसय वर्ष अघि तत्कालीन सामन्त मोरी तोरुमोतोले निर्माण गराएका यो किल्लाको पुरानो नाम कार्प क्यासल थियो, जुन अहिले बदलिएर हिरोसिमा क्यासल बनेको छ । यो किल्लाले मोरी पुनर्जागरण कालमा जापानी सामन्तहरूको राज्य समाप्त भएपछि निकै उपेक्षा बेहो¥यो । यसका कतिपय भाग भत्काइए । सन् १९३१मा यसको ऐतिहासिक महत्व अनुभव गरेर राष्ट्रिय सम्पदामा समावेश गरी संरक्षण थालियो । यसको दुर्भाग्य भने अझै सकिएको थिएन । दोश्रो विश्वयुद्धको बमको प्रकोकले यसलाई पनि छाडेन । ३८ मिटर अग्लो यो पाँचतले किल्लालाई १९५८मा पुरानै वास्तु र संरचनामा पुननिर्माण गरियो । हिरोसिमाको जीवन र प्रगतिको जीवन्त परिचय दिने यो सङ्ग्रहालय मेइजी पुननिर्माण कालसम्मको सग्लो परिचय दिइरहेको थियो । हिरोसिमामा यति नै थियो हाम्रो निर्धारित कार्यक्रम । त्यसैले साँझ साढे छ बजे बुलेट ट्रेन समातेका थियौं, क्योटो जानकालागि । दुई घण्टाको रेल सफरपश्चात क्योटो स्टेसनबाट क्योटोस्थित एएनए होटेल पुगेर थकानपूर्ण यात्राले विश्राम लिएको थियो, त्यसदिन ।
भोलिपल्ट अर्थात सन् १९९२को जुन १४ तारिखको हाम्रो कार्यक्रम थियो क्योटोकोे दृश्यावलोकन ! भ्रमण कार्यक्रममा प्रमुख लक्ष थिए–क्योटोको बोटानिकल गार्डेन, क्योमिजु–डेरा, म्युजियम अफ मोडर्न आर्टस् र साञ्जुसाङ्गेनडो आदि । मियाको ओदोरी अर्थात चेरी नृत्य, कामोगावा अोदोरी वा कामोगावा नृत्य, कामीगामो र शिमोगामो मन्दिरका आयोयी मात्सुरी वा पवित्र नृत्य, ओई नदीको डुङ्गा मेला वा मिफुने मात्सुरी, हेन मन्दिरको ताकिगो नोह, यासाका मन्दिरको गियोन पर्व, आदि वार्षिक चाड–पर्वमा आफ्नो सांस्कृतिक धरोहर जोगाएर बसेको क्योटो आफैंमा जापानको जीवित सङग्रहालय लाग्छ ।
छेवैको कञ्चन तलाउमा आफ्नो सौन्दर्य निहारीरहेको पश्चिम क्योटोस्थित किंकाकुजी मन्दिर अर्थात तीन तले गोल्डेन पेभिलियन चारैतिर रुखैरुखले घेरिएर बृद्ध तपस्वी झैं हाम्रो स्वागतमा उभिएको थियो । मन्दिरको एक छेउको तलाउ कियोकाकोे किनाराका बारमा अडेसिएर हामीले पन्ध्रौं शताब्दीको अनुपम संरचना त्यस सुन्दर मन्दिरको सौन्दर्यपान ग¥यौ– धित नमरुञ्जेल । हाम्र गाइड भन्थे ऐना जस्तै सफा र प्रतिबिम्ब दिने पोखरी हो रे कियाकाको शाब्दिक अर्थ । पोखरीको बीचमा देखिने एउटा सानो कृत्रिम ढुङ्गे टापुजस्तोमा उभिएका बृक्षद्वय मन्दिरको रखवारीमा डटेका बृद्ध तपस्वी झैं देखिन्थे । सन् १३९७ अर्थात चौद्धौ शताब्दीमा आशिकागा योसिमित्सु नामका सोगुनले बनाएका यो स्वर्ण पेभिलियनको गजुरमाथि एउटा स्वर्ण पंक्षी पखेटा फिँजारेर उड्नै लागेजस्तो मुद्रमा देखिन्थ्यो–विश्वभर शमान्तिको सन्देश फैलाउन । भनिन्छ, काष्ठनिर्मित यस मन्दिरको तेश्रो तलाका बार्दलीका बार, कोठाका भित्ता र सिलिङहरू सबै नै सुनका जलपले मोरिएका छन् रे । सुरक्षाको दृष्टिले होला भित्र गएर हेर्न निषेध रहेछ । यति सुन्दर सिर्जनाले पनि सन् १९५०मा अग्निदाहको पीडा भोग्नु परेछ, एउटा विक्षिप्त जापानी युवक पुरोहितको क्रूर मानसिकताका कारण ! त्यो अग्निदाहको पाँच वर्ष पछि पुनर्निर्माण भएको रहेछ मन्दिरको ।
बादशाह कामाडुले आफ्नो राधानी बनाएपछि सन् ७९४देखि १८६८सम्म को एकहजार वर्षभन्दा बढी समय जापानको शाही राजधानीका रुपमा मात्र रहेन, राजनीतिका साथै संस्कृतिक तथा कलाको पनि केन्द्र बन्यो क्योटो । यो स्थान अझै कायम राख्न सफल देखिन्छ यो शहर ! सुरुमा हेयान–का भनिने उत्तर र पूर्वतिर मनोरम पहाडहरूले घेरिएको यो पुरानो राजधानी क्योटोमा बुद्धधर्मसम्बन्धित १६०० वटा मन्दिरहरू छन् रे ! त्यसरी नै यहाँका २७० वटाजति सिन्तो धार्मिक स्थल–स्राइनहरू पनि उत्तिकै दर्शनीय देखिन्छन् । आकर्षक शाही प्यालेस र त्यसका दुईवटा मणिजस्तै भिल्लाले पनि कुनै बेला जापानको राजनीति र विकासमा क्योटोले खेलेको मूमिकालाई गौरवपूर्ण ढङ्गमा प्रदर्शित गरिरहे झैं लाग्छ । सन् १९८५मा १४ लाख जनसंख्या भएको जापानको सातौं ठूलो यो शहरलाई सुरुमा हेन्क्यो अर्थात शान्तिको राजधानी भनिन्थ्यो रे ! सुरक्षित रुपमा संरण गरिएका यसका परम्परागत कला, हस्तकला, वास्तुकला, कलासंस्कृतिको प्रभाव त विश्व कलामा परेकैछ । कलासंस्कृति बाहेक पनि बिद्युतीय तथा केमिकल उद्योग, क्योटो इण्टरनेसनल कन्फरेन्स हल, प्रसिद्ध विश्वविद्यालय र कलेजहरूले क्योटोलाई आधुनिक विश्व समक्ष परिचित गराइरहेका छन् । पश्चिमी क्योटोस्थित चट्टान र बालुवा सजाइएको सुन्दर बगैंचामा अवस्थित जैनप्रभाव देखिने र्योनाजी मन्दिर अर्को आकर्षण थियो क्योटोका । सन् १४७३मा सोआमीले डिजाइन गरेका यो मन्दिर धार्मिक महत्वका कारण मात्र होइन, वास्तुकलाको हिसाबले पनि महत्वपूर्ण लाग्थ्यो । र्योनाजी मात्र होइन सत्रौं शताब्दीमा निर्मित अर्का निजो र हिमेजी क्यासल पनि कम दर्शनीय थिएनन् ।
क्योटोका कारासुमा सबवेस्थित ओइके स्टेसनबाट तीन मिनेट पर रहेको क्योटो सङ्ग्रहालय हरेक जापानको मुटु मान्छन् जापानीहरू । क्योटो आफै सिङ्गै आफ्नो इतिहास र कलासंस्कृतिको जिवन्त संग्रहालय भए पनि यो सङ्ग्रहालयले छोटै झलकमा क्योटोलाई बुभ्m र सम्झन मदत गरेको छ, तिनको संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । सन् १९९४मा हेयान–को स्थापना (सन् ७९४को) १२सयौ स्थापनादिवस मनाउने क्रममा यसको स्थापना भएको थियो सन् १९८८मा । यसले मनोरञ्जन मात्रै गराउँदैन, क्योटोको सम्वृद्ध सांस्कृतिक परम्पराको अध्ययन गर्नेलाई राम्रो अवसर समेत दिन्छ । क्योटो शहरको केन्द्रमा रहेको यो संग्रहालयले यसको एक हजार वर्षको इतिहास मात्र नभनेर भावि क्योटोको समेत रूपरेखा देखाउँछ । जापानका प्राचीन नगर नारा, क्योटो र कामाकुरा मध्ये क्योटो हेर्ने रहर नसिध्ँिदै दिनले विदा मागिसकेको थियो । अब होटेल एएनए फर्केर भोलिलाई पर्खनु सिबाय हामीसँग अर्को विकल्प थिएन ।
क्योटोभन्दा पनि पुरानो शहर नाराले जापानको पहिलो स्थायी राजधानीको गौरव समेत बोकेकोथियो । पाचौं सम्राट कम्मले सन् ७९४ मा राजधानीलाई क्योटो नसारुञ्जेल नारा राजधानी नै थियो जापानको ! त्यसअघि जुनठाउँको बादशाहले शासन गर्छ, राजधानी पनि त्यहीँ सर्ने गथ्र्यो । जापानको रानीतिक शक्ति वा राजधानी पनि बंशानुगत रुपमा नाराबाट क्योटोहँुदै कामाकुरा र ओसाका तथा अन्तमा इडो वा टोकियो सर्दैगयो । सन् १८९७मा विभिन्न दवाबकाबीच शोगुनले प्रशासनिक शक्ति जापानका १२४औं सम्राट वर्तमान हिरोहितोका बाजे मेइजीलाई हस्तन्तरण गरे । सातशताब्दीभन्दा बढीको शोगुन शासनको त्यसपछि अन्त्य भयो मेइजीले नै राजधानीलाई क्योटोबाट टोकियोको इडो दरबामा सारे । इडो दरबार सुरुमा तोकुगावा शोगुनहरूको आवास थियो । मन्दिर, बौद्ध तथा जैन तिर्थस्थल र सांस्कृतिक निधिको अमूल्य भण्डार नाराले कला–हस्तकला उद्योगको विकासमा सुरुदेखि नै पर्याप्त प्रोत्साहन दियो । यसको उदाहरण अहिले पनि रामै अनुभव गर्न सकिन्थ्यो । जापानी इतिहासमा नारा काल अल्पसंख्यक सिन्तो धर्मका साथै बुद्धधर्मको संस्थापन र दुबैसंग सम्बन्धित संस्कृतिको संबद्र्धनमा पनि महत्वपूर्ण रहेको मान्छन जापानीहरू । राजधानी क्योटो सरेपछि नाराको प्राचिन तेम्पोइ संस्कृति चिनिया र जापानी संस्कृतिबाट प्रभावित हुँदै गएर काव्य, पेण्टिङ, स्कप्चर तथा वास्तुकलामा जापानी विशिष्ट शैलीको स्वरू विकसित हुँदैगयो । सन् ७१९देखि ७९४को पछिल्लो नारा काल मूलतः चिनीया संस्कृतिबाट प्रभावित मानिन्छ र यस कालका अधिकांश सांस्कृतिक निधिहरू नाराको शासोइन ट्रेजर हाउसमा सुंरक्षित छन् । यही समयमा एकजना दरबारी महिलाले लेखेकी उपन्यास “गेञ्जी मोनोगात्री” वा गेञ्जीको कथा विश्वकै सबैभन्दा पुरानोमध्येको उपन्यास मानिन्छ । विश्वकै सबैभन्दा पुरानो विश्वप्रसिद्ध होरयुजी मन्दिर र संसारकै सबैभन्दा ठूलामध्येको एक मानिएको टोडाइजी मन्दिर र तिनका काष्ठसंरचनाले नाराको विगत सांस्कतिक सम्पन्नताको अहिले पनि साक्षी बेकिरहेका छन्, कुनै पनि दर्शकले यस्तै अनुभव गर्छ सायद ।
क्योटोबाट उत्तरबाट पश्चिमतर्फ फैलिएको पहाडले काटेर छुट्याइएको नारा आफैंमा सजिव बौद्ध तपस्वी झैं लागेको थियो मलाई त्यतिखेर । जताततै मन्दिर, तीर्थस्थल र तिनै तीर्थस्थलका पवित्र वनकाननमा विचरण गरिरहेका मृगशावकहरूले हाम्रै प्राचिन काव्यको संझना गराइरहेका थिए । नारा पार्कमा विचरण गरिरहने मन्दिरहरूकै संरक्षणमा पालिएका हरिणहरूको निर्भिक र निर्वाध विच।रण प्राचिन काव्यको कण्वआश्रम तथा मृगशावकसँग खेल्दै दुष्यन्तको प्रेमविरह विर्सने प्रयत्नमा हराएकी शकुन्तलाको सम्झना हुनु स्वभाविक थियो मेरालागि ! नारा पार्क अर्थात हरिण पार्कमा विचरण गरिरहेका हजारभन्दा पनि बढीसङ्ख्यामा अनुमान गर्न सकिने हरिणहरूसँगै आनन्द लिइरहेका सयौं शकुन्तला र दुश्यन्तहरू देखेको थिएँ मैले त्यतिखेर । सयौं शिद्धार्थहरू बुद्धत्व प्राप्तिको कठोर साधनामा लोभ, मोह, मद्, मात्सर्य सबै त्यागेर आत्मलीन देखेथेँ. मैले नारामा र अन्तरमनदेखि नै गुञ्जिएका शान्ति मन्त्रहरू सुनेको थिएँ मैले नाराका आकाशभरि !
नारापर्क र वरिपरिका मन्दिरका कलाकौशलबाट अभिभूत हामी त्यो सम्मोहनबाट नउम्किँदै फेरि सन् ७१०मा शक्तिसाली फुजीवरा परिवारले पारविारिक मन्दिरका रुपमा बनाएका कोफुकुजी मन्दिरदेखि नारा नेसनल म्युजियमसम्मका स्थलहरूले बौद्ध कला र परम्पराको अभूतपूर्व परिचय दिइनै रहन्छन् । आठौं शताब्दीको मध्यतिर बनेको तोइजी मन्दिरको विशाल बुद्धमूर्ति र सन् १७०९मा बनाइएको विश्वकै सबैभन्दा ठूलो दावी गरिने काष्ठनिर्मित विशाल हलले प्रत्येक विदेशी दर्शकलाई जापानको कला–संस्कृतिको महानता दिग्दर्शन गराइरहेका छन्, नाराकोमात्र नभएर जापानकै प्रमुख आकर्षण बनिरहेका छन् । पुनःनिर्मित स्वरूपमा एक तिहाइ आकार गुमाएर त यो यति भव्य देखिएको छ भने मौलिक तोइजी मन्दिर कति विशाल र कति भव्य थियो होला, म मनमनै कल्पना गर्दैथिएँ त्यतिबेला ।
सिन्तोधर्मावलम्बिीहरूकालागि जापानभरकै तीन प्रसिद्ध तीर्थस्थलमध्येको एक कासुगा ताइसा मन्दिरले नारालाई अरू भव्यता प्रदान गरिरहेको थियो । सन् ७६८मा र्मिाण भएको यो स्थलमा देखिने मन्दिरहरूले सिन्तो धर्मावलम्बीहरूका चारै संप्रदायलाई प्रतिनिधित्व गरिरहेका थिए । भनिन्छ, यहाँ साँझपख बजाइने ड्रमको मधुर आवाज सुनेर हरिणहरू झुम्मिन आउँछन । ११औं शताब्दीदेख श्रद्धालु दाताद्वारा राखिएका तीनहजारभन्दा बढी ढुङ्गा, पित्तल र ढलोटका लाल्टिनजस्तै देखिने बत्तीदानीहरूले देख्दा लाग्छ मन्दिर विश्वलाई नै अँध्यारोमुक्त गर्न प्रेरित गरिरहेको छ । हरेक २०–२० वर्षमा गरी ५७औं पटक पुनर्निर्माण गरिए पनि जापानी वास्तुविद्हरूले यसको प्रारम्भिक मौलिक संरचना अर्थात मध्य आठौं शताब्दीको बास्तुकलाको नमूनालाई सधैंनै जोगाइ रहेकाछन् । कासुगा ताइमात्र होइन, कासुगा तिसा मन्दिरको दक्षिण–पश्चिमअवस्थित तीन तले भव्य शिन–याकुसिजी मन्दिरको पूर्वी प्यागोडाले छ तलाको भान दिए झैं लागेथ्यो त्यतिखेर । सन् ७४७मा सम्राज्ञी कोम्योले बनाउन लाएकी यो मन्दिरले जापानी मृत्तिका कलाको सुन्दर नमूना प्रदर्शन गरिरहेको थियो । नवौं शताब्दीको याकुसी–न्योराई कालीन बुट्टा कुँदाइको सिप प्रदर्शन गर्नमा सक्षम शिन–याकुसिजी मन्दिरका १२जना दैवी सरदारहरूको गोलाकार मूर्तिहरूले मृत्तिकाकलाको अनुपम जापानी क्षमता देखाइरहेका थिए । विद्यमान् प्राचिन मन्दिरहरूमध्ये निसिनोक्यो क्षेत्रको अर्को विशाल तोसोदाइजी मन्दिरका निर्माता चिनियाँ पुजारी गान्जिन आपूmभने अन्धा रहेछन् ! सन् ७५९मा निर्मित यो मन्दिरका प्रमुख आकर्षण थिए– बुद्ध र सहस्रबाहु वा हज्जार हात भएका कान्नोनको कलात्मक बृहताकार मूर्ति । नाराकालीन बास्तुकलाको नमूना मानिने यो मन्दिरको वर्तमान प्रवचन कक्ष नारा शासनकालमा अदालत कक्षको रुपमा प्रयोग हुनेगथ्र्यो रे । यसरी नै होरीयुजी मन्दिर परिसर र त्यहाँको होरीयुजी इष्ट मन्दिर इतिहास, वास्तुकला, कलाकृति र भित्तीचित्रका दृष्टिले आफैंमा सिंगो संग्रहालय थियो । यो मन्दिर परिसरका ४५वटा भवनहरू सातदेखि सत्र शताब्दीसम्मको अवधिमा बनेका रहेछन् र तीमध्ये पाँच तले प्यागोडा सहित केही काष्ठ संरचना विश्वकै प्रचिनमध्येका मानिँदा रहेछन् । सम्राज्ञी सुइकोका राजप्रतिनिधि राजकुमार शातोकुद्वारा सन् ६०७मा स्थापित यो परिसरबाटै शातोकुले बुद्धधर्मको प्रबद्र्धन र सत्र धाराकोयुक्त सम्बिधानको घोषणा गरेका थिए रे !
क्योटोजस्तै जापानको यो प्रचिन नगर तथा धार्मिक केन्द्र नारा पनि कान्साईका सातवटा प्रिफ्क्चरमध्ये नै पर्नेरहेछ । ती प्रिफेक्चरमध्ये नारा पछि ओसाका हाम्रो भ्रमण कार्यक्रममैं पथ्र्यो । कान्साईलाई सुरुमा किन्की भनिँदोरहेछ । क्योटोका विशेष दर्शनीय ठाउँहरू हेरेर भोलपिल्ट अर्थात जापान आगमनको छैटौं दिन विहानै नौ बजे होटेल छाडेर हामी लागेका थियौं बाटोमा ओसाका नगर घुम्ने र ओसाकाकै दाइतो–सि स्थित सान्यो–चोमा रहेको सान्यो इलेक्ट्रिक कम्पनी लिमिटेडको डाइतो ल्पाण्ट हेर्ने कार्यक्रम लिएर । सािँझ पाँचबजेसम्म ओसाकामा विताएर फेरि साँझतिर नागोयाका लागि हिकारी सुपर एक्सप्रेस समात्नु थियो हामीलाई ।
योजना अनुरुप नै हामीले क्योटो छाड्यौं, ओसाका दृश्यावलोकनअन्तर्गत हाम्रो कार्यक्रममा परेका थिए ओसाका क्यासल म्युजियम र अरु केही दर्शनीय ठाउँहरू । पार्कसहित करिब १लाख ७हजार वर्गमिटर ठाउँ ओगटेर बसेको ओसाका क्यासल इडो कालमा निर्मित आफ्ना तेह्र आकर्षक भवनसहित गौरवले हिर उठाइरहेको थियो । तीध्येको प्रमुख भवन तेन्सु–काकुमा संग्रहालय र ओसाका क्यासल हल आदि थिए । किल्ला पस्नुपूर्व नै हामीलाई किल्लाको ओते–मोन नामक भव्य पुरातत्विक मूल प्रवेशद्वारले जोकोहीलाई आकर्षित गथ्र्यो । संग्रहालयको तेस्रो तला कामाकुरादेखि सोगुनहरूपूरै समयका सातसय वर्ष समेट्ने जापानी लडाकु वर्ग अर्थात समुराइहरूको जीवन र संस्कृति झल्काउने ऐतिहासिक सामग्रीहरूले भरिएका थिए । समुराजीवन मात्र होइन ती प्रदर्शित बस्तुले प्राचीन जापानको सिङ्गो जीवनलाई सजिव रुपमा प्रस्तुत गरेका थिए । चौथो तला ओसाका क्यासलका निर्माता हिदेयोसी तोयोतामीकालको मोमोयामा संस्कृति झल्काउने फर्निचरहरूले भरिएका थिए, पाँचौं तलामा उनकै जीवनकालका उपलब्धी देखाउने बस्तुले भरिएका थिए । आठौं तलाबाट देखिने ओसाका नगरको भव्यताले यसको समृद्धि स्पष्ट पारिरहेको थियो ।
ओसाकाको सामान्य भ्रमण सकेर वातानावेले हामीलाई मध्यान्हतिर सान्यो इलेक्ट्रिक कम्पनी लिमिटेडको अडियो–भिजुयल विजिनेस हेड्क्वाट्र्स पु¥याएको थियो । टेलिभिजन उत्पादन विभागक अन्तर्गत सामान्य योजना शाखाका मुख्य संयोजक कात्सुयोसी (केन) ताकाहासीको पूर्ण औपचारिक स्वागतपछि हामीलाई कम्पनीका महाप्रवन्धक मासाहिको इवासाको कक्षमा पु¥याइएएको थियो । महाप्रवन्धक टेलिभजनको निर्माणप्रक्रिया र त्यसको विक्री–वितरण प्रणालीबारे बताउँदै जान्थे, केन त्यसलाई अङ्ग्रेजीमा उल्था गरेर हामीलाई बसझाउँथे । पछि थाहा पाएका थियौं ती महाप्रवन्धक आफैं राम्ररी अङ्ग्रेजी बोल्न जान्दथे । तर राम्ररी अङ्ग्रेजी बोल्न जाने पनि यस्ता जिममेवारीमा रहेका जापानीहरू अफिसियल भेटघाटमा जहिले पनि अङ्ग्रेजी नबोलेर आफ्नै राष्ट्रिय भाषा बोल्दारहेछन् । हामीलाई जति पनि ठाउँमा लगियो, भेटघाट गराइयो ती सबै ठाएँमा जिम्मेवार कसैले पनि अङ्ग्रेजी बोलेको सुनिएन, भलै उनीहरू अङ्ग्रेजी नजान्ने थिएनन् । सबै ठाउँमा दोभाषेले त्यसलाई अङ्ग्रेजीमा उल्था गरेर बुझाउने गर्थे । त्यो देख्दा लागेथ्यो, जसले आफ्नो भाषा, भेष र संस्कृतिप्रति गर्व गर्नसक्दैन त्यो जहिले पनि पछौटे मानसिकतामा बाँच्दछ, जस्तो हामी बाँचिरहेका छौं । आफ्ना प्रधानमन्त्रीदेखि सरकारी अधिकृत र नेताहरूसम्मै औपचारिक कार्यक्रममासमेत नेपालीको साटो बरु पाङ्दुरे पाराको सबै हाँस्ने गोर्खाली उच्चारण र शैलीमा नै किन नहोस् अङ्ग्रेजी छाँट्न गौरव मान्ने देखिरहेका हामी जापानीहरूको त्यो राष्ट्रभाषाप्रतिको सम्मान देखेर निकै प्रभावित भएका थियौं । विदेशी सञ्चारमाध्यममा सार्वजािनक अन्र्तावार्ता दिँदासमेत हाम्रा नेताहरू बरु हिन्दी बोल्न रुचाउँछन्, आफ्नो राष्ट्रभाषा नेपाली बोल्न रुचाउाँदैनन् । अरु सबै कुरा विदेशीबाट सिक्न खोज्ने हामी यस्ता कुरा चाहिं किन सिक्न चाहँदैनौं, सायद अध्ययनकै विषय हुनसक्छ । टेलिभिजनको दायतो प्लाण्टबाट फर्केर हामी नागोयाकालागि हिँडेकाथियौ साँझ पाँच बजे ।ं लगभग एक घण्टाको रेल सफरपछि नागोया क्यासल होटेल पुगेर यात्रालाई विश्राम दिएकाथियौं त्यो दिनकालगि !
टोकियो बाहिरको अन्तिम कार्यक्रम अन्तर्गतको हाम्रो निर्धारित योजना थियो– टोयोटा नगरको प्रख्यात टोयोटा मोटर कर्पाेरेसन र जापानको एउटा प्रसिद्ध पोर्सिलिन उद्ययोग रहेको सेतो–सी भन्ने ठाउँ हेर्ने । त्यही अनुरुप जापानभ्रमणको सातौं दिन हामी विहानै नागोया क्यासल होटल छाडेर टोयोटा कर्पोरसनको मुख्य कार्यालय पुगेका थियौं । प्रवेशद्वाराकै माथि राखिएको विद्युतीय संयन्त्रमा हामी तिनै जनाको नामसहित आजका अतिथिलाई टोयोटा कर्पोरेसनमा स्वागत भन्ने विद्युतीय आलेखले एनिमेसन चम्किीईरहेको थियो । कम्पनीको सार्वजनिक सञ्चार विभागका सहायक प्रवन्धक तोसियुकी आसामी, उनका सहयोगी नाओकी सुगावारा र मिस एच. साइतो हाम्रो प्रतीक्षामा थिए । जापानको गौरव मानिने टोयोटा मोटर कम्पनीको बारेमा आवश्यक जानकारी पछि उनीहरूले दिएका स्मृतिचिन्ह त्यो कम्पनीको पहिलो मोटरको प्रतिकृति (मिनीएचर)ले अझै पनि मेरो बैठक कोठामा सजिएर मलाई जापान भ्रमणको सम्झना गराइरहन्छ ।
टोयोटा अटोमोबायल म्युजियम देखाउने जिम्मा दिइएको थियो साइतोलाई । स्वचालित सबारी साधन वा अटोमोबाइलको इतिहास सम्झाउन स्थापना गरिएको यो म्युजियमले ग्यासोलिनबाट चल्ने कारको प्रारम्भिक विकासदेखि इञ्जिनचालित सवारी साधनसम्मका एकसय वर्षको विकासलाई क्रमबद्ध तरिकाले प्रस्तुत गरेको थियो–जीवन्त नमूनासहित । हज्जारौं वर्षसम्म घोडागाडीबाट अघि बढेको मानव यातायात साधनको इहिास आधुनिक युरोपको औद्योगिक क्रान्तिसँगै अघि बढेको थियो । यो विकासको क्रम दिनप्रतिदिन तीब्र हुँदैछ । एउटा पूर्जासम्म नबन्ने मुलुकको नागरिक म आफ्नो सडकमा गुड्ने टोयोटा कारका असंख्य नमूनासँग अपरिचित थिइन । म्युजियममा प्रदर्शित सन् १९३६को पहिलो टोयोटा एए सिडान कारको नमूनाभन्दा अहिले मेरै देशमा गुड्ने टोयोटाहरू पनि आश्चर्यजनक रुपले विकसित देखिन्थे । संग्रहालयकै प्रतीकका रुपमा यो पहिलो कारको नमूनालाई प्रस्तुत गरिएको थियो । सङ्ग्रहालयमा सवारी प्रमुख नमूनामात्र नभएर यसको विकासबारे जानकारी दिने करिब १० हजार पुस्तक र भिडियोको सङ्ग्रह गरिएका थिए सने १९८५मा खोलिएको यहाँको विशाल पुस्तकालयमा । यो मात्र होइन, बेलायतकाजस्तै जापानका हरेक संग्रहालय, पुरातात्विक तथा सांस्कृतिक महत्वका ठाउँहरूमा आवश्यक प्रवेश शुल्क र सवारी विश्रामस्थल शुल्क (पार्किङ शुल्क) लिइन्छ र त्यसबापत आवश्यक सेवा र सूचना प्रदान गरिन्छ । यहाँ त हामी पाहुना नै थियौं, शुल्क तिर्ने कुरा थिएन । लगभग दुईहप्ताको जापान बसाइमा अन्यत्र पनि ती शुल्क तिर्ने, हामीलाई चाहिएको कुरा किनिदिनेदेखि यावत काम हाम्रा सहयोगी वातानावे र उनी नभएका बेला अर्का सहयोगीले नै गर्ने गर्थे । सुन्दा अनौठो लाग्ला, जापान बसाइको त्यो अवधिमा मैले जापानी येन देखिन भन्दा हुन्छ । टोकियोमा एउटा घडी किन्दा आफूले लगेको अमेरिकी डलरको ट्रेभलर चेक साटेपछि मात्रै मेरो हातमा केही एन परेको थियो ।
१९सौं शताब्दीको उत्तराद्र्ध देखि १९४०सम्मका अमेरिकी–युरोपेली ५०भन्दा बढी नमूनालाई सङ्ग्रहालयले पाँच वर्गमा राखेको थियो । पहिलो वर्गमा सन् १८००को अन्त्यदेखि १९१०सम्मको प्राथमिक कालखण्डकका सवारी साधनका नमूना थिए । १९औं शताब्दीको उत्तरार्धमा इण्टरनल कम्ब्युसन इञ्जिनको सफल प्रयोग पछि युरोपमा ग्यासोलिन बाट चल्ने कारको विकास भएको थियो । १८८६मा तीन पाङ्ग्रे बेञ्जकार बनेपछि नै ग्यासोलिन इञ्जिनको जन्म भएको थियो । मूल्यको हिसाबले फोर्डको टी मोडेल सर्वसाधारणको पहुँचसम्म पुग्न सफल भयो । दोश्रो वर्गले १९१०को दशकदेखि १९२०को दशकसम्म आम उत्पादनमा आएका साधनका नमूना राखिएका देखिन्थे । यसबेलादेखि नै यिनको लोकप्रियता निकै बढेको थियो । तेश्रो वर्गमा सन् १९३०को दशकमा अमेरिकामा विकसित बढी सुविधायुक्त र आकर्षक नयाँकारका मोडेलहरू राखिएका थिए, यिनैबाट सवारी साधनको चयन फेसनको रुपमा समेत हुन थालेको मानिन्छ । चौथो वर्गमा सन् १९००देखि १९३०सम्मका रेसिङ कारहरू थिए । यस्ता रेसिङ कारको पहिलो रेस सन् १८९४मा भएको थियो रे ! पाँचौं वर्गमा भने सन् १९१०देखि १९३०सम्म विकसित लक्जरी कारका नमूनाहरू प्रदर्शित थिए । जापानी कारहरू छुट्टै कक्षमा राखिएका थिए । सन् १९३६को पहिलो टोयोडा मोडेल एए सिडानदेखि सन् १९७०सम्मका विभिन्न ५० मोडेलहरू प्रदर्सनमा राखिएका देखिन्थे । भनिन्छ सन् १९००तिर जापानमा विदेशी कार आएदेखि नै जापानीहरू आफ्नै कार बनाउने प्रयासमा लागेका थिए ।
मिहिनेती, स्वाभिमान, केही कोमल तर आत्मसम्मान र संस्कृति जाोगाउने काममा निकै कठोर जापानीहरूको चरित्र यो संग्रहालयले देखाउने उनीहरूको सफलताबाट पनि राम्रै अनुभव भइरहेथ्यो, त्यतिखेर ।
“ओहो, मानव इतिहास यतिसम्म क्रूर पनि हुनसक्छ !” हिरोसिमा शान्तिस्मृति संग्रहालय (पिस मेमोरियल म्युजियम)ले दोश्रो विश्वयुद्धको बम विभीषिकालाई आँखा अगाडि जीवन्त रूपमा ल्याइदिएपछि मेरो मनमा उठेको पहिलो प्रश्न यही थियो । म्युजियममा प्रदर्शित आँकडा र भिडियो प्रदर्शनले हिरोसिमामाथि अमेरिकी बम विष्फोटपछिको मानवीय पीडालाई जीवन्त रूपमा देखाइरहेको थियो । हो, युद्धमा योद्धाहरू मर्छन, संघर्षमा द्वन्दरत पक्षका मानिसहरू मर्छन् । तर यो युद्धमा खसालिएको बमबाट मर्नेहरू लडाकू सिपाहीँहरूमात्र थिएनन्, त्यहाँ त हज्जारौं निर्दोष जापानी नागरिक थिए, जो कहिल्यै बन्दुक उठाएर उनीहरूसँग लड्न आएका थिएनन । नाबालक, केटाकेटी र अबोध शिशुहरू थिए जो शत्रु र मित्रुको भेद जान्दैनथे । त्यहाँ देखिएको मुत्युको वीभत्सले दृश्यले हाम्रो मात्र होइन, जोसकसैको पनि हृदय द्रवित तुल्याइरहेको थियो ।
म्युजियमले हामीलाई झण्डै साठी वर्ष अघि अर्थात सन् १९४५को अगस्ट ६ तारिखको विनाशकारी क्षणमा पु¥याएको थियो । हो, त्यही बिहानको सवा आठ बजे हिरोसिमाको केन्द्रमा भएको अमेरिकी आणविक बम विष्फोटनले नरसंहारको ताण्डव देखाएको थियो । हिरोसिमा अघिल्लो मध्यरातदेखि नै खतराको घण्टी बजाएर आफना नागरिकलाई आक्रमाको खतराबाट सतर्क रहन जनाउ दिइरहेको थियो त्यो बेला । बारम्बार बजेका ती खतराका साइरनको बीच विहान आठ बजेर तेह्र मिनेटजाँदा जापानी सेनाले खतरनाक आक्रमणको सङ्केत पायो र अन्तिम चेतावनी प्रसारणको तर्खरमा लाग्यो– शत्रुका तीनवटा लडाकु विमानहरू साइजो क्षेत्रमाथिबाट पश्चिमतिर बढ्दैछन्, सुरक्षाको लागि आवश्यक सिर्तकता अपनाउनू ! तर त्यो खतराको सन्देश प्रसार हुन पाि पाएको थिएन, बी–३९, एनोला गे नामको अमेरकी बमवर्षक विमानले खसालेको आणविक बमले हिरोसिमाको धरती रक्तरञ्जित बनाइदियो । सर्वसाधारण नागरिकले सुरक्षितस्थलमा पुगेर आफूलाई बचाउनसमेत समय समेत पाएनन् । चार टन वजनको बीस किलोटन बराबर विष्फोटक क्षमताको त्यो बम विष्फोट भए पछि त्यहाँको तापक्रम एक्कासी बढेर लाखौं डिग्र सेण्टिग्रेड पुग्यो, जताततै आगोको मुस्लोले ढाक्यो । धुवाँको मुस्लो कैर्यौ किलोमिटरमाथिसम्म फैलियो, असैह्य तापक्रम र विकीरणको लहर तुरुन्तै सबैतिर फैलियो । त्यसबाट सन् १९४५ डिसेम्बर अन्त्यसम्ममा मर्नेहरूको सङ्ख्या लगभग डेढलाख पुग्यो । झण्डै असी लाख गैह्र सैनिक नागरिकको मृत्यु भयो, पन्द्रहजार जति सख्त घाइते भए । तेह्र किलोमिटर क्षेत्र आगोले नष्ट तुल्यायो, अणुबमले ३० किलोमिटर क्षेत्रमा प्रत्यक्ष असर पु¥यायो । कुल ७३ किलोमिटर जति क्षेत्रभित्रको क्षतिग्रस्त बस्तीका तीनलाख भन्दा बढी जापानी नराम्ररी प्रभावित भए । बमबाट निश्रित आण्विक विकीकरणले वषौंवर्षसम्म पीडित असर गरि नै रह्यो, त्यसबाट रोग बेसाउने जापानीहरू अझै पनि फेला परिरहेका छन् । हिरोसिमा पिस मेमोरियल म्युजियम मा प्रदर्शित तथ्याङ्क र भिडियो प्रदर्शनहरूले हामीलाई पनि त्यो युद्ध विभीषिकाको पीडा प्रत्यक्ष नै अनुभव गराइरहेको थियो, मानौं हामी स्वयम् त्यस क्षणको मानवीय संहारक प्रत्यक्षदर्शी हौं ।
कार्यक्रम अनुसार टोकियो बसाइको पहिलो चरण सकेर जापान पुगेको चौथो दिन बिहानै हामी टोकियो प्रिन्स होटेल छाडेर बिहानै हिरोसिमाका लागि विमान समाउन टोकियो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल हानेदा पुगेका थियौं । हामी अर्थात जापानी विदेशमन्त्रालयको निमन्त्रणामा करिब दुई हप्ते जापान भ्रमणमा आएका गोरखापत्रका तीन पत्रकार उद्धब उपाध्याय, केदार शाक्य र म । टोकियोको कार्यक्रम बाँकी नै थियो, त्यही बीचमा आतिथेय विदेश मन्त्रालयको एसिया मामिलासम्बन्धी व्युरोले हिरोसिमा, क्योटो, ओसाका र नागोयाको भ्रमणको व्यवस्था मिलाएको थियो हाम्रालागि । त्यसैकालागि अन्नाको ६७५ उडानले सबा एघार बजे हिरोसिमा (जसको अर्थ जापानी भाषामा फराक टापु भन्ने लाग्छ) मा ओरालेको थियो । त्यहाँबाट सोझै हिरोसिमा शान्तिस्मृति संग्रहालय वा हिरोसिमा पिस मेमोरियल म्युजियम पुगेका थियौं हामी जोे टोकियोबाटै हाम्रो लागेको सहयोगी मासारु वातानावेको अगुवाइमा ।
त्यसरी नै हिरोसिमाको विगत इतिहासलाई आँखा अगाडि जीवन्त बनाएको थियो हिरोसिमा क्यासलले । लगभग सवाचारसय वर्ष अघि तत्कालीन सामन्त मोरी तोरुमोतोले निर्माण गराएका यो किल्लाको पुरानो नाम कार्प क्यासल थियो, जुन अहिले बदलिएर हिरोसिमा क्यासल बनेको छ । यो किल्लाले मोरी पुनर्जागरण कालमा जापानी सामन्तहरूको राज्य समाप्त भएपछि निकै उपेक्षा बेहो¥यो । यसका कतिपय भाग भत्काइए । सन् १९३१मा यसको ऐतिहासिक महत्व अनुभव गरेर राष्ट्रिय सम्पदामा समावेश गरी संरक्षण थालियो । यसको दुर्भाग्य भने अझै सकिएको थिएन । दोश्रो विश्वयुद्धको बमको प्रकोकले यसलाई पनि छाडेन । ३८ मिटर अग्लो यो पाँचतले किल्लालाई १९५८मा पुरानै वास्तु र संरचनामा पुननिर्माण गरियो । हिरोसिमाको जीवन र प्रगतिको जीवन्त परिचय दिने यो सङ्ग्रहालय मेइजी पुननिर्माण कालसम्मको सग्लो परिचय दिइरहेको थियो । हिरोसिमामा यति नै थियो हाम्रो निर्धारित कार्यक्रम । त्यसैले साँझ साढे छ बजे बुलेट ट्रेन समातेका थियौं, क्योटो जानकालागि । दुई घण्टाको रेल सफरपश्चात क्योटो स्टेसनबाट क्योटोस्थित एएनए होटेल पुगेर थकानपूर्ण यात्राले विश्राम लिएको थियो, त्यसदिन ।
भोलिपल्ट अर्थात सन् १९९२को जुन १४ तारिखको हाम्रो कार्यक्रम थियो क्योटोकोे दृश्यावलोकन ! भ्रमण कार्यक्रममा प्रमुख लक्ष थिए–क्योटोको बोटानिकल गार्डेन, क्योमिजु–डेरा, म्युजियम अफ मोडर्न आर्टस् र साञ्जुसाङ्गेनडो आदि । मियाको ओदोरी अर्थात चेरी नृत्य, कामोगावा अोदोरी वा कामोगावा नृत्य, कामीगामो र शिमोगामो मन्दिरका आयोयी मात्सुरी वा पवित्र नृत्य, ओई नदीको डुङ्गा मेला वा मिफुने मात्सुरी, हेन मन्दिरको ताकिगो नोह, यासाका मन्दिरको गियोन पर्व, आदि वार्षिक चाड–पर्वमा आफ्नो सांस्कृतिक धरोहर जोगाएर बसेको क्योटो आफैंमा जापानको जीवित सङग्रहालय लाग्छ ।
छेवैको कञ्चन तलाउमा आफ्नो सौन्दर्य निहारीरहेको पश्चिम क्योटोस्थित किंकाकुजी मन्दिर अर्थात तीन तले गोल्डेन पेभिलियन चारैतिर रुखैरुखले घेरिएर बृद्ध तपस्वी झैं हाम्रो स्वागतमा उभिएको थियो । मन्दिरको एक छेउको तलाउ कियोकाकोे किनाराका बारमा अडेसिएर हामीले पन्ध्रौं शताब्दीको अनुपम संरचना त्यस सुन्दर मन्दिरको सौन्दर्यपान ग¥यौ– धित नमरुञ्जेल । हाम्र गाइड भन्थे ऐना जस्तै सफा र प्रतिबिम्ब दिने पोखरी हो रे कियाकाको शाब्दिक अर्थ । पोखरीको बीचमा देखिने एउटा सानो कृत्रिम ढुङ्गे टापुजस्तोमा उभिएका बृक्षद्वय मन्दिरको रखवारीमा डटेका बृद्ध तपस्वी झैं देखिन्थे । सन् १३९७ अर्थात चौद्धौ शताब्दीमा आशिकागा योसिमित्सु नामका सोगुनले बनाएका यो स्वर्ण पेभिलियनको गजुरमाथि एउटा स्वर्ण पंक्षी पखेटा फिँजारेर उड्नै लागेजस्तो मुद्रमा देखिन्थ्यो–विश्वभर शमान्तिको सन्देश फैलाउन । भनिन्छ, काष्ठनिर्मित यस मन्दिरको तेश्रो तलाका बार्दलीका बार, कोठाका भित्ता र सिलिङहरू सबै नै सुनका जलपले मोरिएका छन् रे । सुरक्षाको दृष्टिले होला भित्र गएर हेर्न निषेध रहेछ । यति सुन्दर सिर्जनाले पनि सन् १९५०मा अग्निदाहको पीडा भोग्नु परेछ, एउटा विक्षिप्त जापानी युवक पुरोहितको क्रूर मानसिकताका कारण ! त्यो अग्निदाहको पाँच वर्ष पछि पुनर्निर्माण भएको रहेछ मन्दिरको ।
बादशाह कामाडुले आफ्नो राधानी बनाएपछि सन् ७९४देखि १८६८सम्म को एकहजार वर्षभन्दा बढी समय जापानको शाही राजधानीका रुपमा मात्र रहेन, राजनीतिका साथै संस्कृतिक तथा कलाको पनि केन्द्र बन्यो क्योटो । यो स्थान अझै कायम राख्न सफल देखिन्छ यो शहर ! सुरुमा हेयान–का भनिने उत्तर र पूर्वतिर मनोरम पहाडहरूले घेरिएको यो पुरानो राजधानी क्योटोमा बुद्धधर्मसम्बन्धित १६०० वटा मन्दिरहरू छन् रे ! त्यसरी नै यहाँका २७० वटाजति सिन्तो धार्मिक स्थल–स्राइनहरू पनि उत्तिकै दर्शनीय देखिन्छन् । आकर्षक शाही प्यालेस र त्यसका दुईवटा मणिजस्तै भिल्लाले पनि कुनै बेला जापानको राजनीति र विकासमा क्योटोले खेलेको मूमिकालाई गौरवपूर्ण ढङ्गमा प्रदर्शित गरिरहे झैं लाग्छ । सन् १९८५मा १४ लाख जनसंख्या भएको जापानको सातौं ठूलो यो शहरलाई सुरुमा हेन्क्यो अर्थात शान्तिको राजधानी भनिन्थ्यो रे ! सुरक्षित रुपमा संरण गरिएका यसका परम्परागत कला, हस्तकला, वास्तुकला, कलासंस्कृतिको प्रभाव त विश्व कलामा परेकैछ । कलासंस्कृति बाहेक पनि बिद्युतीय तथा केमिकल उद्योग, क्योटो इण्टरनेसनल कन्फरेन्स हल, प्रसिद्ध विश्वविद्यालय र कलेजहरूले क्योटोलाई आधुनिक विश्व समक्ष परिचित गराइरहेका छन् । पश्चिमी क्योटोस्थित चट्टान र बालुवा सजाइएको सुन्दर बगैंचामा अवस्थित जैनप्रभाव देखिने र्योनाजी मन्दिर अर्को आकर्षण थियो क्योटोका । सन् १४७३मा सोआमीले डिजाइन गरेका यो मन्दिर धार्मिक महत्वका कारण मात्र होइन, वास्तुकलाको हिसाबले पनि महत्वपूर्ण लाग्थ्यो । र्योनाजी मात्र होइन सत्रौं शताब्दीमा निर्मित अर्का निजो र हिमेजी क्यासल पनि कम दर्शनीय थिएनन् ।
क्योटोका कारासुमा सबवेस्थित ओइके स्टेसनबाट तीन मिनेट पर रहेको क्योटो सङ्ग्रहालय हरेक जापानको मुटु मान्छन् जापानीहरू । क्योटो आफै सिङ्गै आफ्नो इतिहास र कलासंस्कृतिको जिवन्त संग्रहालय भए पनि यो सङ्ग्रहालयले छोटै झलकमा क्योटोलाई बुभ्m र सम्झन मदत गरेको छ, तिनको संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । सन् १९९४मा हेयान–को स्थापना (सन् ७९४को) १२सयौ स्थापनादिवस मनाउने क्रममा यसको स्थापना भएको थियो सन् १९८८मा । यसले मनोरञ्जन मात्रै गराउँदैन, क्योटोको सम्वृद्ध सांस्कृतिक परम्पराको अध्ययन गर्नेलाई राम्रो अवसर समेत दिन्छ । क्योटो शहरको केन्द्रमा रहेको यो संग्रहालयले यसको एक हजार वर्षको इतिहास मात्र नभनेर भावि क्योटोको समेत रूपरेखा देखाउँछ । जापानका प्राचीन नगर नारा, क्योटो र कामाकुरा मध्ये क्योटो हेर्ने रहर नसिध्ँिदै दिनले विदा मागिसकेको थियो । अब होटेल एएनए फर्केर भोलिलाई पर्खनु सिबाय हामीसँग अर्को विकल्प थिएन ।
क्योटोभन्दा पनि पुरानो शहर नाराले जापानको पहिलो स्थायी राजधानीको गौरव समेत बोकेकोथियो । पाचौं सम्राट कम्मले सन् ७९४ मा राजधानीलाई क्योटो नसारुञ्जेल नारा राजधानी नै थियो जापानको ! त्यसअघि जुनठाउँको बादशाहले शासन गर्छ, राजधानी पनि त्यहीँ सर्ने गथ्र्यो । जापानको रानीतिक शक्ति वा राजधानी पनि बंशानुगत रुपमा नाराबाट क्योटोहँुदै कामाकुरा र ओसाका तथा अन्तमा इडो वा टोकियो सर्दैगयो । सन् १८९७मा विभिन्न दवाबकाबीच शोगुनले प्रशासनिक शक्ति जापानका १२४औं सम्राट वर्तमान हिरोहितोका बाजे मेइजीलाई हस्तन्तरण गरे । सातशताब्दीभन्दा बढीको शोगुन शासनको त्यसपछि अन्त्य भयो मेइजीले नै राजधानीलाई क्योटोबाट टोकियोको इडो दरबामा सारे । इडो दरबार सुरुमा तोकुगावा शोगुनहरूको आवास थियो । मन्दिर, बौद्ध तथा जैन तिर्थस्थल र सांस्कृतिक निधिको अमूल्य भण्डार नाराले कला–हस्तकला उद्योगको विकासमा सुरुदेखि नै पर्याप्त प्रोत्साहन दियो । यसको उदाहरण अहिले पनि रामै अनुभव गर्न सकिन्थ्यो । जापानी इतिहासमा नारा काल अल्पसंख्यक सिन्तो धर्मका साथै बुद्धधर्मको संस्थापन र दुबैसंग सम्बन्धित संस्कृतिको संबद्र्धनमा पनि महत्वपूर्ण रहेको मान्छन जापानीहरू । राजधानी क्योटो सरेपछि नाराको प्राचिन तेम्पोइ संस्कृति चिनिया र जापानी संस्कृतिबाट प्रभावित हुँदै गएर काव्य, पेण्टिङ, स्कप्चर तथा वास्तुकलामा जापानी विशिष्ट शैलीको स्वरू विकसित हुँदैगयो । सन् ७१९देखि ७९४को पछिल्लो नारा काल मूलतः चिनीया संस्कृतिबाट प्रभावित मानिन्छ र यस कालका अधिकांश सांस्कृतिक निधिहरू नाराको शासोइन ट्रेजर हाउसमा सुंरक्षित छन् । यही समयमा एकजना दरबारी महिलाले लेखेकी उपन्यास “गेञ्जी मोनोगात्री” वा गेञ्जीको कथा विश्वकै सबैभन्दा पुरानोमध्येको उपन्यास मानिन्छ । विश्वकै सबैभन्दा पुरानो विश्वप्रसिद्ध होरयुजी मन्दिर र संसारकै सबैभन्दा ठूलामध्येको एक मानिएको टोडाइजी मन्दिर र तिनका काष्ठसंरचनाले नाराको विगत सांस्कतिक सम्पन्नताको अहिले पनि साक्षी बेकिरहेका छन्, कुनै पनि दर्शकले यस्तै अनुभव गर्छ सायद ।
क्योटोबाट उत्तरबाट पश्चिमतर्फ फैलिएको पहाडले काटेर छुट्याइएको नारा आफैंमा सजिव बौद्ध तपस्वी झैं लागेको थियो मलाई त्यतिखेर । जताततै मन्दिर, तीर्थस्थल र तिनै तीर्थस्थलका पवित्र वनकाननमा विचरण गरिरहेका मृगशावकहरूले हाम्रै प्राचिन काव्यको संझना गराइरहेका थिए । नारा पार्कमा विचरण गरिरहने मन्दिरहरूकै संरक्षणमा पालिएका हरिणहरूको निर्भिक र निर्वाध विच।रण प्राचिन काव्यको कण्वआश्रम तथा मृगशावकसँग खेल्दै दुष्यन्तको प्रेमविरह विर्सने प्रयत्नमा हराएकी शकुन्तलाको सम्झना हुनु स्वभाविक थियो मेरालागि ! नारा पार्क अर्थात हरिण पार्कमा विचरण गरिरहेका हजारभन्दा पनि बढीसङ्ख्यामा अनुमान गर्न सकिने हरिणहरूसँगै आनन्द लिइरहेका सयौं शकुन्तला र दुश्यन्तहरू देखेको थिएँ मैले त्यतिखेर । सयौं शिद्धार्थहरू बुद्धत्व प्राप्तिको कठोर साधनामा लोभ, मोह, मद्, मात्सर्य सबै त्यागेर आत्मलीन देखेथेँ. मैले नारामा र अन्तरमनदेखि नै गुञ्जिएका शान्ति मन्त्रहरू सुनेको थिएँ मैले नाराका आकाशभरि !
नारापर्क र वरिपरिका मन्दिरका कलाकौशलबाट अभिभूत हामी त्यो सम्मोहनबाट नउम्किँदै फेरि सन् ७१०मा शक्तिसाली फुजीवरा परिवारले पारविारिक मन्दिरका रुपमा बनाएका कोफुकुजी मन्दिरदेखि नारा नेसनल म्युजियमसम्मका स्थलहरूले बौद्ध कला र परम्पराको अभूतपूर्व परिचय दिइनै रहन्छन् । आठौं शताब्दीको मध्यतिर बनेको तोइजी मन्दिरको विशाल बुद्धमूर्ति र सन् १७०९मा बनाइएको विश्वकै सबैभन्दा ठूलो दावी गरिने काष्ठनिर्मित विशाल हलले प्रत्येक विदेशी दर्शकलाई जापानको कला–संस्कृतिको महानता दिग्दर्शन गराइरहेका छन्, नाराकोमात्र नभएर जापानकै प्रमुख आकर्षण बनिरहेका छन् । पुनःनिर्मित स्वरूपमा एक तिहाइ आकार गुमाएर त यो यति भव्य देखिएको छ भने मौलिक तोइजी मन्दिर कति विशाल र कति भव्य थियो होला, म मनमनै कल्पना गर्दैथिएँ त्यतिबेला ।
सिन्तोधर्मावलम्बिीहरूकालागि जापानभरकै तीन प्रसिद्ध तीर्थस्थलमध्येको एक कासुगा ताइसा मन्दिरले नारालाई अरू भव्यता प्रदान गरिरहेको थियो । सन् ७६८मा र्मिाण भएको यो स्थलमा देखिने मन्दिरहरूले सिन्तो धर्मावलम्बीहरूका चारै संप्रदायलाई प्रतिनिधित्व गरिरहेका थिए । भनिन्छ, यहाँ साँझपख बजाइने ड्रमको मधुर आवाज सुनेर हरिणहरू झुम्मिन आउँछन । ११औं शताब्दीदेख श्रद्धालु दाताद्वारा राखिएका तीनहजारभन्दा बढी ढुङ्गा, पित्तल र ढलोटका लाल्टिनजस्तै देखिने बत्तीदानीहरूले देख्दा लाग्छ मन्दिर विश्वलाई नै अँध्यारोमुक्त गर्न प्रेरित गरिरहेको छ । हरेक २०–२० वर्षमा गरी ५७औं पटक पुनर्निर्माण गरिए पनि जापानी वास्तुविद्हरूले यसको प्रारम्भिक मौलिक संरचना अर्थात मध्य आठौं शताब्दीको बास्तुकलाको नमूनालाई सधैंनै जोगाइ रहेकाछन् । कासुगा ताइमात्र होइन, कासुगा तिसा मन्दिरको दक्षिण–पश्चिमअवस्थित तीन तले भव्य शिन–याकुसिजी मन्दिरको पूर्वी प्यागोडाले छ तलाको भान दिए झैं लागेथ्यो त्यतिखेर । सन् ७४७मा सम्राज्ञी कोम्योले बनाउन लाएकी यो मन्दिरले जापानी मृत्तिका कलाको सुन्दर नमूना प्रदर्शन गरिरहेको थियो । नवौं शताब्दीको याकुसी–न्योराई कालीन बुट्टा कुँदाइको सिप प्रदर्शन गर्नमा सक्षम शिन–याकुसिजी मन्दिरका १२जना दैवी सरदारहरूको गोलाकार मूर्तिहरूले मृत्तिकाकलाको अनुपम जापानी क्षमता देखाइरहेका थिए । विद्यमान् प्राचिन मन्दिरहरूमध्ये निसिनोक्यो क्षेत्रको अर्को विशाल तोसोदाइजी मन्दिरका निर्माता चिनियाँ पुजारी गान्जिन आपूmभने अन्धा रहेछन् ! सन् ७५९मा निर्मित यो मन्दिरका प्रमुख आकर्षण थिए– बुद्ध र सहस्रबाहु वा हज्जार हात भएका कान्नोनको कलात्मक बृहताकार मूर्ति । नाराकालीन बास्तुकलाको नमूना मानिने यो मन्दिरको वर्तमान प्रवचन कक्ष नारा शासनकालमा अदालत कक्षको रुपमा प्रयोग हुनेगथ्र्यो रे । यसरी नै होरीयुजी मन्दिर परिसर र त्यहाँको होरीयुजी इष्ट मन्दिर इतिहास, वास्तुकला, कलाकृति र भित्तीचित्रका दृष्टिले आफैंमा सिंगो संग्रहालय थियो । यो मन्दिर परिसरका ४५वटा भवनहरू सातदेखि सत्र शताब्दीसम्मको अवधिमा बनेका रहेछन् र तीमध्ये पाँच तले प्यागोडा सहित केही काष्ठ संरचना विश्वकै प्रचिनमध्येका मानिँदा रहेछन् । सम्राज्ञी सुइकोका राजप्रतिनिधि राजकुमार शातोकुद्वारा सन् ६०७मा स्थापित यो परिसरबाटै शातोकुले बुद्धधर्मको प्रबद्र्धन र सत्र धाराकोयुक्त सम्बिधानको घोषणा गरेका थिए रे !
क्योटोजस्तै जापानको यो प्रचिन नगर तथा धार्मिक केन्द्र नारा पनि कान्साईका सातवटा प्रिफ्क्चरमध्ये नै पर्नेरहेछ । ती प्रिफेक्चरमध्ये नारा पछि ओसाका हाम्रो भ्रमण कार्यक्रममैं पथ्र्यो । कान्साईलाई सुरुमा किन्की भनिँदोरहेछ । क्योटोका विशेष दर्शनीय ठाउँहरू हेरेर भोलपिल्ट अर्थात जापान आगमनको छैटौं दिन विहानै नौ बजे होटेल छाडेर हामी लागेका थियौं बाटोमा ओसाका नगर घुम्ने र ओसाकाकै दाइतो–सि स्थित सान्यो–चोमा रहेको सान्यो इलेक्ट्रिक कम्पनी लिमिटेडको डाइतो ल्पाण्ट हेर्ने कार्यक्रम लिएर । सािँझ पाँचबजेसम्म ओसाकामा विताएर फेरि साँझतिर नागोयाका लागि हिकारी सुपर एक्सप्रेस समात्नु थियो हामीलाई ।
योजना अनुरुप नै हामीले क्योटो छाड्यौं, ओसाका दृश्यावलोकनअन्तर्गत हाम्रो कार्यक्रममा परेका थिए ओसाका क्यासल म्युजियम र अरु केही दर्शनीय ठाउँहरू । पार्कसहित करिब १लाख ७हजार वर्गमिटर ठाउँ ओगटेर बसेको ओसाका क्यासल इडो कालमा निर्मित आफ्ना तेह्र आकर्षक भवनसहित गौरवले हिर उठाइरहेको थियो । तीध्येको प्रमुख भवन तेन्सु–काकुमा संग्रहालय र ओसाका क्यासल हल आदि थिए । किल्ला पस्नुपूर्व नै हामीलाई किल्लाको ओते–मोन नामक भव्य पुरातत्विक मूल प्रवेशद्वारले जोकोहीलाई आकर्षित गथ्र्यो । संग्रहालयको तेस्रो तला कामाकुरादेखि सोगुनहरूपूरै समयका सातसय वर्ष समेट्ने जापानी लडाकु वर्ग अर्थात समुराइहरूको जीवन र संस्कृति झल्काउने ऐतिहासिक सामग्रीहरूले भरिएका थिए । समुराजीवन मात्र होइन ती प्रदर्शित बस्तुले प्राचीन जापानको सिङ्गो जीवनलाई सजिव रुपमा प्रस्तुत गरेका थिए । चौथो तला ओसाका क्यासलका निर्माता हिदेयोसी तोयोतामीकालको मोमोयामा संस्कृति झल्काउने फर्निचरहरूले भरिएका थिए, पाँचौं तलामा उनकै जीवनकालका उपलब्धी देखाउने बस्तुले भरिएका थिए । आठौं तलाबाट देखिने ओसाका नगरको भव्यताले यसको समृद्धि स्पष्ट पारिरहेको थियो ।
ओसाकाको सामान्य भ्रमण सकेर वातानावेले हामीलाई मध्यान्हतिर सान्यो इलेक्ट्रिक कम्पनी लिमिटेडको अडियो–भिजुयल विजिनेस हेड्क्वाट्र्स पु¥याएको थियो । टेलिभिजन उत्पादन विभागक अन्तर्गत सामान्य योजना शाखाका मुख्य संयोजक कात्सुयोसी (केन) ताकाहासीको पूर्ण औपचारिक स्वागतपछि हामीलाई कम्पनीका महाप्रवन्धक मासाहिको इवासाको कक्षमा पु¥याइएएको थियो । महाप्रवन्धक टेलिभजनको निर्माणप्रक्रिया र त्यसको विक्री–वितरण प्रणालीबारे बताउँदै जान्थे, केन त्यसलाई अङ्ग्रेजीमा उल्था गरेर हामीलाई बसझाउँथे । पछि थाहा पाएका थियौं ती महाप्रवन्धक आफैं राम्ररी अङ्ग्रेजी बोल्न जान्दथे । तर राम्ररी अङ्ग्रेजी बोल्न जाने पनि यस्ता जिममेवारीमा रहेका जापानीहरू अफिसियल भेटघाटमा जहिले पनि अङ्ग्रेजी नबोलेर आफ्नै राष्ट्रिय भाषा बोल्दारहेछन् । हामीलाई जति पनि ठाउँमा लगियो, भेटघाट गराइयो ती सबै ठाएँमा जिम्मेवार कसैले पनि अङ्ग्रेजी बोलेको सुनिएन, भलै उनीहरू अङ्ग्रेजी नजान्ने थिएनन् । सबै ठाउँमा दोभाषेले त्यसलाई अङ्ग्रेजीमा उल्था गरेर बुझाउने गर्थे । त्यो देख्दा लागेथ्यो, जसले आफ्नो भाषा, भेष र संस्कृतिप्रति गर्व गर्नसक्दैन त्यो जहिले पनि पछौटे मानसिकतामा बाँच्दछ, जस्तो हामी बाँचिरहेका छौं । आफ्ना प्रधानमन्त्रीदेखि सरकारी अधिकृत र नेताहरूसम्मै औपचारिक कार्यक्रममासमेत नेपालीको साटो बरु पाङ्दुरे पाराको सबै हाँस्ने गोर्खाली उच्चारण र शैलीमा नै किन नहोस् अङ्ग्रेजी छाँट्न गौरव मान्ने देखिरहेका हामी जापानीहरूको त्यो राष्ट्रभाषाप्रतिको सम्मान देखेर निकै प्रभावित भएका थियौं । विदेशी सञ्चारमाध्यममा सार्वजािनक अन्र्तावार्ता दिँदासमेत हाम्रा नेताहरू बरु हिन्दी बोल्न रुचाउँछन्, आफ्नो राष्ट्रभाषा नेपाली बोल्न रुचाउाँदैनन् । अरु सबै कुरा विदेशीबाट सिक्न खोज्ने हामी यस्ता कुरा चाहिं किन सिक्न चाहँदैनौं, सायद अध्ययनकै विषय हुनसक्छ । टेलिभिजनको दायतो प्लाण्टबाट फर्केर हामी नागोयाकालागि हिँडेकाथियौ साँझ पाँच बजे ।ं लगभग एक घण्टाको रेल सफरपछि नागोया क्यासल होटेल पुगेर यात्रालाई विश्राम दिएकाथियौं त्यो दिनकालगि !
टोकियो बाहिरको अन्तिम कार्यक्रम अन्तर्गतको हाम्रो निर्धारित योजना थियो– टोयोटा नगरको प्रख्यात टोयोटा मोटर कर्पाेरेसन र जापानको एउटा प्रसिद्ध पोर्सिलिन उद्ययोग रहेको सेतो–सी भन्ने ठाउँ हेर्ने । त्यही अनुरुप जापानभ्रमणको सातौं दिन हामी विहानै नागोया क्यासल होटल छाडेर टोयोटा कर्पोरसनको मुख्य कार्यालय पुगेका थियौं । प्रवेशद्वाराकै माथि राखिएको विद्युतीय संयन्त्रमा हामी तिनै जनाको नामसहित आजका अतिथिलाई टोयोटा कर्पोरेसनमा स्वागत भन्ने विद्युतीय आलेखले एनिमेसन चम्किीईरहेको थियो । कम्पनीको सार्वजनिक सञ्चार विभागका सहायक प्रवन्धक तोसियुकी आसामी, उनका सहयोगी नाओकी सुगावारा र मिस एच. साइतो हाम्रो प्रतीक्षामा थिए । जापानको गौरव मानिने टोयोटा मोटर कम्पनीको बारेमा आवश्यक जानकारी पछि उनीहरूले दिएका स्मृतिचिन्ह त्यो कम्पनीको पहिलो मोटरको प्रतिकृति (मिनीएचर)ले अझै पनि मेरो बैठक कोठामा सजिएर मलाई जापान भ्रमणको सम्झना गराइरहन्छ ।
टोयोटा अटोमोबायल म्युजियम देखाउने जिम्मा दिइएको थियो साइतोलाई । स्वचालित सबारी साधन वा अटोमोबाइलको इतिहास सम्झाउन स्थापना गरिएको यो म्युजियमले ग्यासोलिनबाट चल्ने कारको प्रारम्भिक विकासदेखि इञ्जिनचालित सवारी साधनसम्मका एकसय वर्षको विकासलाई क्रमबद्ध तरिकाले प्रस्तुत गरेको थियो–जीवन्त नमूनासहित । हज्जारौं वर्षसम्म घोडागाडीबाट अघि बढेको मानव यातायात साधनको इहिास आधुनिक युरोपको औद्योगिक क्रान्तिसँगै अघि बढेको थियो । यो विकासको क्रम दिनप्रतिदिन तीब्र हुँदैछ । एउटा पूर्जासम्म नबन्ने मुलुकको नागरिक म आफ्नो सडकमा गुड्ने टोयोटा कारका असंख्य नमूनासँग अपरिचित थिइन । म्युजियममा प्रदर्शित सन् १९३६को पहिलो टोयोटा एए सिडान कारको नमूनाभन्दा अहिले मेरै देशमा गुड्ने टोयोटाहरू पनि आश्चर्यजनक रुपले विकसित देखिन्थे । संग्रहालयकै प्रतीकका रुपमा यो पहिलो कारको नमूनालाई प्रस्तुत गरिएको थियो । सङ्ग्रहालयमा सवारी प्रमुख नमूनामात्र नभएर यसको विकासबारे जानकारी दिने करिब १० हजार पुस्तक र भिडियोको सङ्ग्रह गरिएका थिए सने १९८५मा खोलिएको यहाँको विशाल पुस्तकालयमा । यो मात्र होइन, बेलायतकाजस्तै जापानका हरेक संग्रहालय, पुरातात्विक तथा सांस्कृतिक महत्वका ठाउँहरूमा आवश्यक प्रवेश शुल्क र सवारी विश्रामस्थल शुल्क (पार्किङ शुल्क) लिइन्छ र त्यसबापत आवश्यक सेवा र सूचना प्रदान गरिन्छ । यहाँ त हामी पाहुना नै थियौं, शुल्क तिर्ने कुरा थिएन । लगभग दुईहप्ताको जापान बसाइमा अन्यत्र पनि ती शुल्क तिर्ने, हामीलाई चाहिएको कुरा किनिदिनेदेखि यावत काम हाम्रा सहयोगी वातानावे र उनी नभएका बेला अर्का सहयोगीले नै गर्ने गर्थे । सुन्दा अनौठो लाग्ला, जापान बसाइको त्यो अवधिमा मैले जापानी येन देखिन भन्दा हुन्छ । टोकियोमा एउटा घडी किन्दा आफूले लगेको अमेरिकी डलरको ट्रेभलर चेक साटेपछि मात्रै मेरो हातमा केही एन परेको थियो ।
१९सौं शताब्दीको उत्तराद्र्ध देखि १९४०सम्मका अमेरिकी–युरोपेली ५०भन्दा बढी नमूनालाई सङ्ग्रहालयले पाँच वर्गमा राखेको थियो । पहिलो वर्गमा सन् १८००को अन्त्यदेखि १९१०सम्मको प्राथमिक कालखण्डकका सवारी साधनका नमूना थिए । १९औं शताब्दीको उत्तरार्धमा इण्टरनल कम्ब्युसन इञ्जिनको सफल प्रयोग पछि युरोपमा ग्यासोलिन बाट चल्ने कारको विकास भएको थियो । १८८६मा तीन पाङ्ग्रे बेञ्जकार बनेपछि नै ग्यासोलिन इञ्जिनको जन्म भएको थियो । मूल्यको हिसाबले फोर्डको टी मोडेल सर्वसाधारणको पहुँचसम्म पुग्न सफल भयो । दोश्रो वर्गले १९१०को दशकदेखि १९२०को दशकसम्म आम उत्पादनमा आएका साधनका नमूना राखिएका देखिन्थे । यसबेलादेखि नै यिनको लोकप्रियता निकै बढेको थियो । तेश्रो वर्गमा सन् १९३०को दशकमा अमेरिकामा विकसित बढी सुविधायुक्त र आकर्षक नयाँकारका मोडेलहरू राखिएका थिए, यिनैबाट सवारी साधनको चयन फेसनको रुपमा समेत हुन थालेको मानिन्छ । चौथो वर्गमा सन् १९००देखि १९३०सम्मका रेसिङ कारहरू थिए । यस्ता रेसिङ कारको पहिलो रेस सन् १८९४मा भएको थियो रे ! पाँचौं वर्गमा भने सन् १९१०देखि १९३०सम्म विकसित लक्जरी कारका नमूनाहरू प्रदर्शित थिए । जापानी कारहरू छुट्टै कक्षमा राखिएका थिए । सन् १९३६को पहिलो टोयोडा मोडेल एए सिडानदेखि सन् १९७०सम्मका विभिन्न ५० मोडेलहरू प्रदर्सनमा राखिएका देखिन्थे । भनिन्छ सन् १९००तिर जापानमा विदेशी कार आएदेखि नै जापानीहरू आफ्नै कार बनाउने प्रयासमा लागेका थिए ।
मिहिनेती, स्वाभिमान, केही कोमल तर आत्मसम्मान र संस्कृति जाोगाउने काममा निकै कठोर जापानीहरूको चरित्र यो संग्रहालयले देखाउने उनीहरूको सफलताबाट पनि राम्रै अनुभव भइरहेथ्यो, त्यतिखेर ।
परम्परा र आधुनिकताका बीच सङ्घर्ष गर्दै छ जापान
यात्रानुभूतिले छाडेका डोबहरूलाई समयको लामो अन्तरालले पनि मेट्दोरहेनछ । झण्डै बाह्रवर्ष अघि जापानी विदेश मन्त्रालय, अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस विभागको निमन्त्रणामा गरेको दुईहप्ते यात्राको यस्तै अनुभूतिले मलाई सधैं पच्छ्याइरहन्छ । हामी राणाको एकतन्त्रीय पञ्जाबाट फुत्किएकै समयतिर पश्चिमी संयुक्त सेनाको अमरिकी नियन्त्रणबाट मुक्त भएको जापान अहिले कहाँ छ र हामी कहाँ छौं ? भिन्नताको अनुभूतिले लज्जानत हुनु पर्ने मेरो नियतिको कारण अझै पहिल्याउन नसके पनि आफ्नै आँखाले देख्दाको यो भिन्नताले कताकता पीडाबोध गराएकोे थियो मलाई । यो अन्तर हाम्रो मानसिकता, राष्ट्रप्रतिको इमान्दारी, स्वभाषा–संस्कृतिप्रतिको उदासीनता र यथास्थितिप्रतिको मोहले ल्याएको थियो सायद ! सके यिनै कारण हामी अति हीनताबोधले ग्रसित पनि छौं, र त हामी विदेशमा समेत खुलेआम आफूलाई क्षुद्र र विदेशीलाई महान ठान्छौ । त्यो भ्रमणकै क्रममा जापानी मार्गदर्शकसँगको कुराकानीमा मेरा एक सहयात्रीले देखाएको हिनताबोध र आप्mनै देशप्रति प्रकट गरेका अनास्थाले मलाई यस्तै अनुभव गराएको थियो ।
२०४९ सालको जेठ २६ अर्थात सन् १९९२ को जुन ८ तारिखमा त्रिभुवन विमानस्थल छाडेदेखि नै जापानलाई आफ्नै आँखाले पहिलोपल्ट हेर्ने चाहना पुरा हुन लागेको रोमाञ्चले निथ्रुक्कै भिजेको थिएँ म । कुनै बेला तिनै अमेरिकी–युरोपेलीहरूको सैनिक प्रशासनद्वारा शासित हुनुको पीडा भोगेर पनि अहिले आफूलाई तिनकै हाराहारीमा उभ्याउन सफल जापानलाई आफ्नै आँखाले हेर्न पाउनुको रोमाञ्च अस्वाभाविक थिएन । जापानी विमान सेवाको जेएल– ७१८बाट जुन १० तारिखको विहान त्यहीँको समय अनुसार छ बजेर पाँच मिनेट जाँदा नारिता अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा उत्रिएका थियौं हामी– टोकियोबाट ६० किलोमिटर पर । त्यहाँदेखि नै हाम्रो पथप्रदर्शनका लागि खटिएको मासारु वातानावेको अति नम्र व्यवहार र सहयोगी स्वभावले प्रभावित हुन थालिसकेका थियौं हामी ! ऊ मात्र होइन हाम्रो पथप्रदर्शन र सहयोगमा खटिएका ऊ र अर्की महिला एस्कोर्ट माची ओकाजोए, आयुतारो हायासी र केइको नाकायामा सबैको अतिनम्र व्यवहार र औपचारिक सम्मान प्रदर्शनबाट कृतज्ञ थियौं हामी ! उनीहरूको त्यो अति नम्रतापूर्ण व्यवहार औपचरिक मात्र थियो कि त्यसमा हार्दिकता पनि मिसिएको थियो भन्ने अनुमान गर्नु सजिलो थिएन । सायद तालिम प्राप्त ती सहयोगीको पेशागत कर्तव्यकै अङ्गथियो त्यो । सरकारले इण्टरनेसनल हस्पिट्यालिटी एण्ड कन्फरेन्स सर्भिस एसोसिएसन भन्ने संस्थाबाट अतिथि सेवाकालागि लिने गरेका यस्ता सहयोगी हामीले चिया र खाना आफूसँगै खान अनुरोध गर्दासमेत मान्दैनथे । उनीहरूको स्टेटसले सरकारका पाहुनासँग सँगै बसेर खाँन दिँदैन रे, त्यसो गरेमा अतिथिको अपमान हुन्छ रे ! त्यो देख्दा मलाई लागेथ्यो कति स्टेटसकन्सस छन जापानीहरू, अभिवादनमा झुक्दा समेत आफूले अभिवादन गर्नेको स्थान वा स्टे्टस हेरेर कम र बढी झुक्ने गर्छन । विदेशीसँग बसेर खान पाए हामी दूतावासका सामान्य कर्मचारीले बोलाए पनि राष्ट्रिय मर्यादा छाडेर दौडिन्छौं । कसरी हाम्रा मन्त्रीहरू छिमेकी दूतावासका राजदूतको त कुरै छाडौं, द्वितीय सचिबले बोलाए पनि टाउकोले टेकेर सबै काम छाडेर पनि पुग्छौं । अर्थात हामी विदेशीको अनुग्रहका लागि कति लोभ्भिने गर्छौ र त्यसक्रममा कसरी राट्रिय स्वाभिमानलाई विदेशीको अगाडि होच्याइदिन्छौ भन्ने खायसै राख्दैनौं । तर उनीहरू....!ं आफ्नो मात्र होइन अर्काको आत्मसम्मानमा पनि चोट नलागोस भन्ने कुरामा हरबखत सचेत देखिन्छन, सतर्क रहन्छन् । हुनसक्छ यस्तै चेतनाले उनीहरूलाई राट्रिय गौरवलाई चुचुरोमा पु¥यायो, हामीलाई आत्मसम्मान गुमाएको भीखमङ्गामा !
वातानावेले विमानस्थलबाट सोझै टोकियो प्रिन्स होटेल पु¥याए । लामो विमान यात्राबाट थाकेका हामीलाई नुहाइधुवाइ गरेर ताजा हुनुका साथै केही बेरको विश्राम र खानपिन पहिलो आवश्यकता थियो । त्यो पुरा भएपछि बल्ल टोकियोको संक्षिप्त दृश्याललोकनबाट जापान हेर्ने क्रम थालिएको थियो । हामी पुगेको दुईमहिना अगाडि मात्रै मनाइएको रहेछ जापानी सम्राट हिरोहितोको ९२औं जन्मदिवस अप्रिलमा ! यही वर्ष उनले जापानी सम्राटको ताज पहिरेको ६६ वर्ष पुगेको थियो । जापानीहरू पनि राजालाई ईश्वरको अंशावतार मान्छन् । जापानाको सबैभन्दा पुरानो लिखित सामग्रीमध्ये अलिकति इतिहास र अलिकति किम्बदन्ती समेटिएका पुराना अभिलेख त्यसैभन्छन्, जापानीहरूले आप्mना सम्राटप्रति देखाउने स्वतःस्फूर्त श्रद्धा र सम्मानले त्यही देखाउँछ । त्यो सम्मान र श्रद्धाप्रकटीकरणमा कुनै वाध्यताको छनक भने देखिँदैन, करकापको कुनै गन्ध आउँदैन त्यसमा ! त्यसैले लाग्छ शासन र शक्तिको त्राशले जन्माएको होइन त्यो श्रद्धा र सम्मान । सायद जापानी सम्राटको उदारता, आफ्ना जनाता र जनप्रतिनिधिहरूप्रतिको सम्मान तथा आफूलाई शक्तिवानभन्दा सम्मानीत बनाएर जनताको हृदयमा बस्ने व्यवहारिक प्रतिबद्धताको आर्जन थियो त्यो जनसम्मान ! परम्परा र शास्त्रीय मान्यताले मात्र त्यो सम्मान र स्थान जोगाउन सक्तैन, जापानी सम्राट यो सत्यसँग राम्ररी परिचित थिए र नै उनले शक्ति होइन आफ्ना जनताको सम्मानलाई सर्वोपरी ठाने । अट्ठारौं शताब्दीको सुरुतिर लेखिएका कोजिकी (प्राचिन सामग्रीको अभिलेख) र निहोन शोकी (क्रोनिकल अफ जापान) ले प्रथम बादशाह जिम्मुलाई ईश्वरीय शक्ति अर्थात सौर्यदेवता अमातेरासु–ओमीकामीको अंशावता मान्यो । त्यो मान्ने क्रम उनीपछिका सबै राजाहरूमा पनि कायमै रह्यो ।
टोकियोको केन्द्रमा अन्दाजी २८४ एकड वा १५ लाख वर्गमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको त्यही सम्मानीत राजसंस्थाको आवासीय शाही दरबार जापान र विशेष गरी टोकियो घुम्ने अरुकोजस्तै हाम्रो पनि रुचिको विषय हुन स्वाभाविक थियो । दुबार चारैतिर भव्य खाडलले घेरिएको थियो । जापानका अरु ठाउँमा पनि देखिन्छन्, महत्वपूर्ण दरबार र यस्ता संरचनाहरू त्यसरी नै घेरिएका । बेलायत घुम्दा पनि प्राचिन किल्लाहरू यसरी नै गहिरा खाडलले घेरिएका देखेको थिएँ । दर्बारलाइ शत्रुको आक्रमणबाट जोगाउन सुरक्षाको हिसाबले किल्ला को रूप दिनु सायद यसको एउटा कारण हुनुपर्छ । यस्ता खाडल प्राय पानीले भरिएका हुन्थे र त्यसबाट शत्रुहरू सजिलै पार पाउन सक्दैनथे । झण्डै २८० वर्षसम्म तोकुनावा शोगुन बंशको निवास रहेको यो दरबारले सन् १८६८मा मेजी शासन सुरुभएदेखि नै शाही निवासका रुपमा आफूलाई गौरवान्वित तुल्याइरह्यो । सन् १९६८मा वर्तमान प्यालेसको निर्माण आधुनिक निर्माण सामाग्रीबाट भएपनि सरल परम्परागत संरचनालाई यसले त्यागेन ।
जापानीहरू भन्छन्– जापानी राजपरम्परा कला–संस्कृतिको विकास र संरक्षणमा पनि उत्तिकै चासो राख्छ । यही परम्परा जोगाउन यो दरबार परिसरमा वर्षको दुर्इंपल्ट गागाकु अर्थात प्राचिन जापानी नृत्य तथा संगीतको आयोजना गरिन्छ रे ! गागाकु अर्थात पाँचौंदेखि नवौंं शताब्दीबीचका एसिया महादेशका नृत्य संगीत र दशौ शताब्दीका मन्त्र शैलीका गायन । आठौं शताब्दीतिरै जापानीहरूले विशिष्ट जापानी शैलीमा विकसित गरेका कविता शैली हो वाका, जसलाई शाही परम्पराले त्यसरी नै संवद्र्धन गर्दै आएको छ । शाही दर्बारमा प्रत्येक वर्ष आयोजना गरिने शाही वाका वाचन समारोहले यसलाई मर्न दिएको छैन, बरु विकसित हुन सघाएको छ । जापानीहरूको यो धारणा असत्य लाग्दैन । त्यो समारोहमा बाहिरका कविहरूले सहभागिताका लागि पठाएका ३००० जति वाका कवितामध्येबाट छानिएका केही मात्र होइन शाही परिवारका सदस्य समेत वाका कविता लेखेर यसै अवसरमा वाचन गर्छन्, हाम्रो सहयोगी यसै भन्थे । बाहिरका छनोटमा परेकालाई आफ्नो कविता वाचन गर्न त्यो दिन दरबारले आफ्नो तर्फबाट निम्तो गर्छ, त्यस्तो निम्तोका लागि त्यहाँका सबै कविहरू लालायित रहन्छन् रे । नाचगान र काव्यवाचन मात्र होइन, वर्षको एकपटक कला, साहित्य, संस्कृति, सामाजशास्त्र, प्रकृति विज्ञानजस्ता विषयमाहरूमा समेत दरबारमैं विद्वान्हरू बोलाएर राजा र राजपरिवारको उपपस्थितिमा प्रवचनको आयोजना गरिन्छ रे । यसरी कविताको वाचन र विद्वानहरूलाई दरबारमैं आमन्त्रण गरेर प्रवचन गराई जापानी शाही परम्पराले आफूलाई साहित्य–संगीत र ज्ञानविज्ञानको संरक्षकका रूपमा मात्र स्थापित गरेको छैन, यसको संरक्षण र सम्मानमा समेत महत्वपूर्ण पे्ररणा प्रदान गरिरहेको छ । यस्तै लागेको थियो हामीलाई ।
जापानी शाही दरबारले अमूल्य वास्तुकला तथा कलाकृतिहरूको संरक्षण, जीर्णाेद्धार र प्रदर्शनमा समेत महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएको छ । बारम्बार आगोबाट नष्ट भएका क्योटोको शाही दरबारको पुनर्निर्माण जापानको शाही परिवारबाटै भयो । सन् ७६१तिर निर्मित तोदाइजी मन्दिरस्थित सोसोइन ट्रेजर हाउसको संरक्षणमा पनि शाही परिवार नै अघि स¥यो । यी केही उदारहण मात्रै हुन् जापानी शाही परिवार आफ्नो मोजमजा र आमोदप्रमोदमा मात्र होइन राष्ट्रिय कलासंस्कृति र सांस्कृतिक परम्पराको विकास–संरक्षणमा पनि निजी कोष खर्च गर्न पछि पर्दैन भन्ने देखाउन । कार्यकारी अधिकार रहित जापानी राजा त्यहाँको संविधान ले दिएको अधिकारको सीमाभित्र बस्नुमैं आफ्नो सम्मान ठान्छन । संवैधानिक अधिकारमैं सन्तुष्ट देखिन्छ जापानी राजसंस्था, त्यसैले कहिल्यै आफ्नो सीमा अतिक्रमण गर्ने प्रयास गर्दैन ऊ ! यी कार्य सम्पादनको क्रममा राजाले क्याविनेटको सल्लाह र निर्णयको पूर्ण सम्मान गर्नुपर्छ, गर्छन पनि ।
साँझ वातानावेले नै हामीलाई आतिथेय मन्त्रालयको विदेश विभाग अन्तर्गत एसियाली मामिला सम्बन्धी व्युरो पु¥याएका थिए । त्यहाँ हामीलाई स्वागत गर्ने एसिया विभाग हेर्ने व्युरोका महानिर्देशक सेइजी मोरीमोतो हुन् कि अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस विभागका उप–महानिर्देशक शिगेयो ताकेनाका र उपनिर्देशक ताएको ताकाहासी, सबैेको स्वागतमा न्यानोपन र हार्दिकता थियो, जुन औपचारिकता मात्रै लाग्दैनथ्यो । हुनसक्छ यो उनीहरूको अभिनयकुशलता होस् वा कूटनीतिक दक्षता । त्यसो हो भने त्यसको अनुभव हुन नदिनु पनि कम खुबीको कुरा होइन । अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस विभागकै अधिकृत हिरोका तानीगुची र दक्षिण पश्चिम एसिया विभागका प्रमुख मिस्तुताका नुमाहाता सबै नै हार्दिक लागेका थिए हामीलाई । अझ नुमाहाताले नेपाली नजाने पनि केही समय भारतमा रहँदा सिकेका हिन्दी बोलेर अरु रमाइलो बनाएका थिए त्यस क्षणलाई । हाम्रा प्रोग्राम अफिसर ओटा र ओकानाका पनि कम सहयोगी र रमाइला थिएनन् ।
भोलिपल्ट अर्थात दोश्रो दिन विहान वातानावेले निर्धारित भ्रमण कार्यक्रम अनुसार नै केही बेरको टोकियो दृश्यावलोकन गराएर चिरप्रतीक्षित जापानी प्रेस संस्था, प्रेस र प्रकाशन उद्योग देखाउन लगेका थिए हामीलाई । पहिलो पाइलो थियो फरेन प्रेस सेण्टर, जसले नेपाली पत्रकारहरूलाई बर्सेनी जापान बोलाएर त्यहाँको प्रेस बारे जानकारी गराउने गथ्र्यो । यो संस्था हाम्रो लागि पनि अपरिचित थिएन, गोरखापत्रका पनि केही पत्रकार यसको निमन्त्रणामा जापान पुगेर फर्केका थिए । पछि गोरखापत्रका केही पत्रकारले औपचारिक निम्ताको समय सकिएपछि पनि लुकेर जापान बस्ने गलत प्रवृत्ति देखाए पछि सिङ्गो पत्रकार जगतको बद्मान भएर यस्तो निम्तै आउन छाडेको थियो ।
हामी निहोन प्रेस सेण्टर पुग्दा सेण्टरका म्यानेजिङ डाइरेक्टर फुमियो कितामुरा र सन्दर्भ सामग्री तथा अनुसन्धान विभागका निर्देशक हिसाहिदा सातो स्वगतका लागि तम्तयार थिए । उनीहरूबाट सेण्टरको बारे जानकारी र उपहारका रुपमा केही प्रकाशन मात्र होइन जापानी प्रेस प्रणाली बारे समेत धेरै कुरा जानकारी पाएका थिर्यौ हामीले । प्रेस सेण्टरपछि होटेल फर्केर खानपिन पश्चात अर्का दुई आकर्षक कार्यक्रमले लोभ्याइरहेका थिए प्रसिद्ध दैनिक अखबार आसाही सिम्बुनको अफिस अवलोकन साँझमा काबुकी–जा थिएटर गएर प्रख्यात जापानी काबुकी हेर्ने ।
जापानको मात्र नभएर विश्वकै सबैभन्दा धेरै प्रकाशित हुने योमुरी सिम्बुन पछिको दोश्रो ठूलोे दैनिक आसाही सिम्बुनको भ्रमण हाम्रालागि निकै उपयोगी थियो । उनीहरूको सम्पादन कक्षहरू यति साधनसम्पन्न थिए गोरखपत्रका हामी पत्रकारकालागि ती कल्पनाबाहेक केही हुन सक्तैनथे । राजनीतिक, आर्थिक, वैदेशिक, मनोरञ्जन, खेलकुद, संपादकीय, अपराध, संसद्, विज्ञान लगायत हर क्षेत्रमा, हर विषयमा संपादन–संकलनकालागि अत्याधुनिक साधनसंपन्न भिन्दाभिन्दै डेस्क वा विभागहरू ! तिनमा कार्यरत आ–आफ्ना विषयमा विशेषज्ञताप्राप्त उच्चप्रशिक्षित संपादक–रिपोर्टरहरू ! संपादकीय कक्षहरूसँग पूरै नेटवर्किङ भएको अत्याधुनिक कम्ग्युटराइज्ड प्रेसप्रणाली, उत्पादन कक्षदेखि वितरणकालागि लैजाने सवारी साधनसम्म स्वतः डिस्प्याच हुने स्वचालित यान्त्रिक सञ्जाल ! तातो सिसाको मोनो र लाइनो टाइपको युगबाट पहिलो पुस्ताको फोटो प्रणालीद्वारा अक्षर छापिने पुरानो खाले कम्प्युटरको भेरी टाइपमा केही वर्ष अघिमात्र प्रवेश गरेका र सबै विषयमा सबैले जानकार हुनुपर्ने वाध्यताका हाम्रा लागि यी सबै नै अनौठा थिए, आश्चर्यजनक थिए । सात वर्ष अघि मैले बेलायतमा देख्दा पनि मुद्रण र ुञ्चार प्रविधि यति विकसित भै सकेको थिएन, त्योभन्दा निकै विकसित देखिन्थ्यो यो मुद्रण प्रविधि । प्रेस प्रविधि र सञ्चार जगत कति दू्रत गतिमा विकसित भइरहेको रहेछ भन्ने पनि यो उदाहरण थियो सायद ।
प्रातः संस्करण ९० लाख र सायं संस्करणमा ५० लाख गरी दुबै संस्करणमा दिहुँ करिब डेढ करोढ सङ्ख्यामा छापिने योमुरी सिम्बुन जापानको सबै भन्दा ठूलो दैनिक थियो भने त्यस पछिको दोस्रो थियो यो आसाही सिम्बुन । दुबै संस्करण गरेर सवा करोड प्रति दिनहुँ निक्लने आसाही सिम्बुनको प्रसारसङ्ख्या र प्रविधि हाम्रालागि कल्पनातीत थिए । प्रकाशनको अध्यक्षका सचिव तथा सचिवालयका प्रमुख माकोतो मुतोहका साथै राजनीतिक समाचार कक्षका एसोसिएट एडिटर फुमियो इकेउची हामीलाई स्वगत गर्न र आवश्यक जानकारी दिन खटिएका थिए । उनीहरूको साथमा थिए मन्त्रीपरिषद तथा संसद् प्रतिनिधि समाचार हेर्ने कक्षका सहप्रमुख वाकामिया, स्टाफ राइटर एफ. योसिमुराका र प्रचार तथा विक्री प्रवद्र्धन विभागका प्रमुख माकिको कानेको । उनीहरूबाट पत्रिकाको संपादन, मुद्रण, वितरण आदि पक्षका बारेमा उपयोगी जानकारीका साथै अवलोकनक्रममा सस्तिार जानकारी पाएर निकै लाभान्वित भएका थियौं हामी ।
योमुरी र आसाही सिम्बुन मात्र होइन माइनिची, चुनिची, निहोन केइजाई र साङ्केई सिम्बुनजस्ता साना मानिने अरु दैनिक अखबारहरू समेत दैनिक ६० देखि २५—३० लाखसम्म बिक्री हुन्छन, यो जानकारी आश्चर्यजनक थियो हाम्रोलागि । संसारमैं सबैभन्दा बढी पाठक रहेको जापानमा प्रत्येक दुईदेखि तीन जना मानिसका भागमा एउटा दैनिक अखबार पर्छ रे ! मुद्रण र सञ्चार प्रविधिमा विश्वकै नेतृत्व गर्ने जापानी प्रेसले अत्याधुनिक छपाइ प्रविधिको प्रयोग गर्नु आश्चर्य थिएन, तीब्र गतिमा छाप्ने क्षमताका आधुनिक छापाखाना तथा कम्प्युडराइज्ड टाइप सेटिङतथा पेज मेक–अपका अतिरिक्त अन्य सुविधा त झनै सामान्य कुरा मान्नु पर्छ ।
छापा र प्रसारण माध्यम धेरै समय अघिदेखि नै प्रभावशाली रहँदै आएका छन् जापानमा । दोश्रो विश्व युद्धको अन्त्यसम्म जापानी प्रेस सरकारद्वारा नियन्त्रित थिए, अहिले तिनले पर्याप्त स्वतन्ता उपभोग गरिरहेका छन् । व्यापारिक विज्ञापन अति ठूलो उद्योग बनेको छ र जापान अहिले अमेरिका पछिको दोश्रो ठूलो बजारका रुपमा स्थापित छ । टेलिभिजन र अखबार अत्यन्त महत्वपूर्ण विज्ञापन–माध्यम बनेका छन् । जापानी प्रेस विश्वकै ठूलो पुस्तक प्रकाशन उद्योग मानिन्छ, टोकियो प्रकाशनको प्रमुख केन्द्र । हजारौं आवधिक पत्रिका वा म्यागाजिनको पनि प्रकाशन हुन्छ, जसमध्ये आधा जति साप्ताहिक पाइन्छन् । सबै ठूला अखबार उच्च संपादकीय स्तरका हुन्छन् र विहान तथा साँझमा गरी दुई–दुई संस्करण छापिन्छन् । धेरै अखबारको प्रसार राष्ट्रव्यापी छ । यसका अतिरिक्त केही प्रान्तीय अखबारको प्रसार संख्या पनि उल्लेख्य छन् । क्योडो न्युज सर्भिस र जिजी प्रेस जापानका ठूला समाचार एजेन्सिीका रूमा कार्यरत छन् ।
भर्खरै अफसेट प्रेसको युगमा प्रवेश गरेको मेरो गोरखापत्र र निजी क्षेत्रमा केही अघि मात्र ठूलो आकारको दैनिक प्रकाशन सुरु मेरो मेरो देश कम्प्युटर नेटवर्किङको परिचय पाउने क्रममैं थियौं सायद त्यतिबेला । सबै कुरा यान्त्रिक माध्यमबाट सञ्चालन गर्ने उनीहरूको प्रसार संख्या त हाम्रालागि कल्पना मात्रै थियो । उनीहरूको अखबारको प्रसारसंख्या झण्डै मेरो देशको जनसंख्या बराबर हुन आउँथ्यो । ती सबै जानकारी मेरालागि विष्मयकारी थियो, कल्पनातीत !
जापानी प्रेसको त्यो विकास र प्रविधि देख्दा विश्मय नमेटिँदै धेरै वर्षदेखि प्रदर्शन हुँदै आएको त्यहाँको प्रसिद्ध परम्परागत नृत्य नाटक काबुकीले अर्को नविर्सने प्रभाव छाडेको थियो ! जापानमा प्रचलित अनेकौं थिएटरमध्ये अति लोकप्रिय रहेका नो र काबुकी सयौ वर्षदेखि निरन्तर चल्दै आएका छन् । १४औं शताब्दीको उत्तरार्धमा विकसित नो जापानीहरूको धान रोप्ने र काट्ने परम्परागत धार्मिक नृत्य डेङ्गाकु र सारुगाकुको मिश्रित तथा विकसित रूप मानिन्छ । यसको विकास जैन बुद्धधर्मका अनुयायी कानामी उनका छोरा जेआमीले १४औं शताब्दीको उत्तरार्धमा गरेका हुन् रे ! नोभन्दा केही पछिको काबुकी १७औं शताब्दीको प्रारम्भमा विकसित भयो । सुरुमा नारी कलाकारद्वारा मात्रै खेलिने यो महानाटक काबुकीमा अहिले पुरुष र महिला दुबैथरी पात्र सहभागी हुन्छन् । यसमा अहिले पनि इडोकाल (सन् १६०३–१८६८)को पोशाक प्रयोग हुन्छ । विश्वकै ठूलामध्येको एक मानिने टोकियोस्थित यो काबुकी–जा थिएटर २८ मिटर चौडा थियो र यसमा २५९९ जना मानिस बस्नपुग्ने सिटको व्यवस्था थियो । जापानी भाषा नबुझ्ने हामी विदेशीका लागि अङ्ग्रेजी अनुवाद यन्त्र उपलब्ध भएकाले बुझ्न खासै समस्या परेन । यो देख्दा मलाई लागेको थियो हाम्रा पनि त मल्लकालदेखिका परम्परागत नृत्यर नाटिकाहरू छन् । तिनको स्थायी प्रदर्शन गर्ने यस्तै थिएटरहरू भए विदेशी पर्यटकहरूकालगि कति थप आकर्षण बन्न सक्थ्यो, नेपाली परम्परागत कला–संस्कृतिको पनि रामै्र परिचय दिन सकिन्थ्यो । तर दुर्भाग्य हामी आफ्ना कलासंस्कृतिलाई भन्दा विदेशी नाचगान र संगीतमा बढी गर्व गर्न थालेका छौं । आफ्ना परम्परागत कला, संस्कृति, भाषा र रहनसहनको संरक्षण र आधुनिक विकासका अवसरलाई कसरी साथसाथै लान सकिन्छ भन्ने जापानी अभ्यासबाट खोइ कहिले सिक्ने हामीले ! उनीहरू आफ्ना सकारात्मक परम्पराप्रति गौरव गर्दै तिनको संरक्षण र संबद्र्धनमा मरिमेट्छन् । आधुनिक बन्ने होडमा उनीहरू आफ्नोलाई बिर्सँदैनन्, हामी आफ्ना सबै कुरा विर्सिए पश्चिमी अनुकरणमा नकली मयुर बन्नमैं गौरव मान्छौं । जसले आफ्नो संस्कृति विसंन्छ उसले विकासको गतिलाई समात्न सक्दैन, सायद यही भनिरहेको जापान मलाई त्यति बेला !
जापान आगमनको तेश्रोदिनको पहिलो कार्यक्रमले आफ्ना असहाय अपाङ्ग र बृद्धहरूप्रतिको जापानी संवेदनशीलता प्रदर्शन गर्नुका साथै आधुनिकताको दौड र विखण्डित संयुक्त परिवारको बढ्दो प्रवृत्तिले ज्येष्ठ नागरिकहरू कसरी परित्यक्त र अभिशापित जीवन जिउन बाध्य छन् भन्ने मिश्रित अनुभूति दिएको थियो मलाई । यो मिश्रित अनुभूति दिने ठाउँ थियो, युआई जुजी–काई नामक असहाय तथा बृद्धहरूको आश्रय र सेवाकालागि कार्यरत केन्द्र ! केन्द्रका निमित्त निर्देशक कुनिजी कुसाहारा र उनका सहयोगीहरूले सबै ठाउँँ घुमाउने र आवश्यक जानकारी दिने काम गरेका थिए हामीलाई । अपङ्ग–असहाय जीवन त त्यसै कष्टकर छँदैछ, परिवार विखण्डन र उमेर पुग्नासाथ परिवारसँग छुट्टिएर एक्लै बस्ने युवापुस्ताको पश्चिमा अभ्यासले तीब्रता पाउँदा जापानी वृद्धावस्था पनि क्रमशः अभिशापित बन्दैछ । ज्येष्ठ नागरिकहरू बुढेसकालमा परिवारबाट उपेक्षित भए पनि सम्मानजनक जीवन वाँच्न पाउन भनेर सरकारले यस्ता आश्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । उनीहरूलाई उपयुक्त वातावरण र स्नेह दिएर घरेलु वातारिणको आभाष दिने काममा त्यहाँ कुनै कमी देखिँदैन । तर अभावमै भएपनि आफ्नै घरमा सन्तानसँग विताउन पाउँदाको बुढेसकालको आनन्द, आफ्नोपन र स्नेहभाव पराइ कर्मचारीहरूद्वारा सञ्चालित केन्द्रको त्यो वातावरणमा पाउनु संभव थिएन । सरकारले दिएको जतसिुकै सुविधा उपभोग गरिरहेका भए पनि उनीहरूको अनुहारमा कुनै उत्साह भेटिँदैनथ्यो, कुनै खुसीको रेखा फेला पर्दैनथ्यो ।
यो दृश्यले मलाई झस्काइदिएको थियो– कतै मेरो भोलिको पनि पूर्वदृश्य त होइन यो, मेरो नियति पनि यही त होइन ! म अर्थात मेरा नेपाली सन्तानहरू पनि त आज आधुनिक युगको अन्धदौडमा आफू सक्षम भएपछि बुढा बाबुआमाबाट पन्छिन थालेका छन् । कमाउने र करियर बनाउने धूनमा उनीहरूलाई पनि त घरमा सँगै बसेर केही क्षण स्नेह साट्ने फुर्सत समेत हुन छाडेको छ । यही दौड र यहप् धूनमा बूढा आमाबाबुलाई गाउँमैं छाडेर राजधानी सहर धाउँदै छौं, राजधानीले समेत त्यो सपना पु¥याउन नसकेर समुद्रपारका लाहुर धाउन थालेका छौं । यो क्रम र प्रवृत्ति यही रूपमा चल्दै जाने हो भने भोलिको मेरो बृद्धावस्था पनि त यस्तै सरकारी आश्रयगृहमा आफूहरूजस्तैको भीडमा एक्लै मृत्यु पर्खेरै बित्ने छ । त्यो पनि हाम्रो सरकारले सामाजिक भलाईको दायित्व पनि मेरो हो भन्ने ठान्यो भने ! भोलि मैले पनि त आज आफूलाई भेट्न कोही आउँदैछन् भन्ने समाचारले अनुहारमा खुसीको फूल फुलाएर प्रतीक्षरत यी जापानी बृद्धहरूजस्तै पराइ अनुहारमा आफन्तको छायाँ खोज्ने निरर्थक प्रयास गर्नु पर्ने छ ! यसरी जापानी बृद्धहरूको अनुहार भविष्यको आफ्नै अनुहार देख्दाको यो अनुभवले मात्र पनि त्यतिखेर मलाई भाउन्न भएथ्यों । जापानले दोश्रो विश्वयुद्ध पछि सामाजिक हितका कार्यक्रमलाई राज्यको दायित्व मान्दै आएको छ । सामाजिक इन्स्योरेन्स कार्यक्रम अन्तर्गत स्वस्थ्य, पेन्सन, बेरोजगारी, कामदार दुर्घटना क्षतिपूर्ति वीमाआदिका साथै वृद्ध, शारीरिक–मानसिक असहाय वा अपाङ्ग तथा सुविधाविहीन बालबालिकाहरूका लागि हेरचाह के्न्द्रहरूको समेत सञ्चालन गर्दै आएको छ । हामीले हेरोको सेवा केन्द्र यस्तै मध्येको एउटा थियो ।
त्यो मिश्रित अनुभूतिले अमिल्याएको मेरो मन त्यहाँबाट फर्केर जापान ब्रोडकास्टिङ कर्पोरेसन अर्थात एनएचके रेडियो–टेलिभिजन प्रसारणसंस्था पुगेपछि केही सङ्लिएको थियो । एनएजकेको अन्तर्राष्ट्रि सम्बन्ध विभागका निर्देशक तादाफुमी सुगियामाको स्वागत उनीबाट प्राप्त जानकारीबाट धेरै कुरा थाहा पाएका थियौं हामीले । अरु एसियाली मुलुकको तुलनामा मात्र होइन संसारकै अन्य देशमाभन्दा बढी रेडियो र टेलिभिजन प्रयोग हुन्छ जापानमा । नियमित प्रसारण टेलिभिजन सेट राख्नेहरूको लाइसेन्स फीबाट सञ्चालन हुने गरी १९२६मा सार्वजनिक संस्थाको रुपमा स्थापना भएको थियो जापान ब्रोडकास्टिङ कर्पोरसन अर्थात निप्पोन होसो केयोकाई वा एनएचके । यसले १९५३ देखि टेलिभिजन कार्यक्रम पनि सञ्चालन गर्नथाल्यो । १९५१ देखि निजी व्यापारिक टेलिभिजनको पनि प्रसारण सुरु भयो । एनएचकेले नेपाल टेलिभिजनको सहयोगमा प्राप्त भएका, नेपालमा आफैंले बनाएका र नेपाल आउने जापानीहरूले बनाएर उपलब्ध गराएका कार्यक्रम पनि प्राय प्रसारण गरिरहन्छ । नेपाललाई जापानीबीच चिनाउन यसले ठूलै योगदान गरेका अनुभव भएथ्यो मलाई त्यो देखेर ।
विश्वशान्तिका लागि अन्तराट्रिय इन्स्टिच्युटका अनुसन्धान निर्देशक सातो सिजाबुरोेसँगको भेटघाट पछि त्यो दिनलाई मात्र होइन, टोकियो बसाइको पहिलो चरणलाई पनि विश्राम दिएका थियौं हामीले । टोकियो विश्वविद्यालयको कलेज अफ साइन्स एण्ड आर्टस्का प्रोफ्रेसर सातो नेपाललाई राम्ररी बुझेका नेपाल विशेषज्ञ पनि थिए ।
२०४९ सालको जेठ २६ अर्थात सन् १९९२ को जुन ८ तारिखमा त्रिभुवन विमानस्थल छाडेदेखि नै जापानलाई आफ्नै आँखाले पहिलोपल्ट हेर्ने चाहना पुरा हुन लागेको रोमाञ्चले निथ्रुक्कै भिजेको थिएँ म । कुनै बेला तिनै अमेरिकी–युरोपेलीहरूको सैनिक प्रशासनद्वारा शासित हुनुको पीडा भोगेर पनि अहिले आफूलाई तिनकै हाराहारीमा उभ्याउन सफल जापानलाई आफ्नै आँखाले हेर्न पाउनुको रोमाञ्च अस्वाभाविक थिएन । जापानी विमान सेवाको जेएल– ७१८बाट जुन १० तारिखको विहान त्यहीँको समय अनुसार छ बजेर पाँच मिनेट जाँदा नारिता अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा उत्रिएका थियौं हामी– टोकियोबाट ६० किलोमिटर पर । त्यहाँदेखि नै हाम्रो पथप्रदर्शनका लागि खटिएको मासारु वातानावेको अति नम्र व्यवहार र सहयोगी स्वभावले प्रभावित हुन थालिसकेका थियौं हामी ! ऊ मात्र होइन हाम्रो पथप्रदर्शन र सहयोगमा खटिएका ऊ र अर्की महिला एस्कोर्ट माची ओकाजोए, आयुतारो हायासी र केइको नाकायामा सबैको अतिनम्र व्यवहार र औपचारिक सम्मान प्रदर्शनबाट कृतज्ञ थियौं हामी ! उनीहरूको त्यो अति नम्रतापूर्ण व्यवहार औपचरिक मात्र थियो कि त्यसमा हार्दिकता पनि मिसिएको थियो भन्ने अनुमान गर्नु सजिलो थिएन । सायद तालिम प्राप्त ती सहयोगीको पेशागत कर्तव्यकै अङ्गथियो त्यो । सरकारले इण्टरनेसनल हस्पिट्यालिटी एण्ड कन्फरेन्स सर्भिस एसोसिएसन भन्ने संस्थाबाट अतिथि सेवाकालागि लिने गरेका यस्ता सहयोगी हामीले चिया र खाना आफूसँगै खान अनुरोध गर्दासमेत मान्दैनथे । उनीहरूको स्टेटसले सरकारका पाहुनासँग सँगै बसेर खाँन दिँदैन रे, त्यसो गरेमा अतिथिको अपमान हुन्छ रे ! त्यो देख्दा मलाई लागेथ्यो कति स्टेटसकन्सस छन जापानीहरू, अभिवादनमा झुक्दा समेत आफूले अभिवादन गर्नेको स्थान वा स्टे्टस हेरेर कम र बढी झुक्ने गर्छन । विदेशीसँग बसेर खान पाए हामी दूतावासका सामान्य कर्मचारीले बोलाए पनि राष्ट्रिय मर्यादा छाडेर दौडिन्छौं । कसरी हाम्रा मन्त्रीहरू छिमेकी दूतावासका राजदूतको त कुरै छाडौं, द्वितीय सचिबले बोलाए पनि टाउकोले टेकेर सबै काम छाडेर पनि पुग्छौं । अर्थात हामी विदेशीको अनुग्रहका लागि कति लोभ्भिने गर्छौ र त्यसक्रममा कसरी राट्रिय स्वाभिमानलाई विदेशीको अगाडि होच्याइदिन्छौ भन्ने खायसै राख्दैनौं । तर उनीहरू....!ं आफ्नो मात्र होइन अर्काको आत्मसम्मानमा पनि चोट नलागोस भन्ने कुरामा हरबखत सचेत देखिन्छन, सतर्क रहन्छन् । हुनसक्छ यस्तै चेतनाले उनीहरूलाई राट्रिय गौरवलाई चुचुरोमा पु¥यायो, हामीलाई आत्मसम्मान गुमाएको भीखमङ्गामा !
वातानावेले विमानस्थलबाट सोझै टोकियो प्रिन्स होटेल पु¥याए । लामो विमान यात्राबाट थाकेका हामीलाई नुहाइधुवाइ गरेर ताजा हुनुका साथै केही बेरको विश्राम र खानपिन पहिलो आवश्यकता थियो । त्यो पुरा भएपछि बल्ल टोकियोको संक्षिप्त दृश्याललोकनबाट जापान हेर्ने क्रम थालिएको थियो । हामी पुगेको दुईमहिना अगाडि मात्रै मनाइएको रहेछ जापानी सम्राट हिरोहितोको ९२औं जन्मदिवस अप्रिलमा ! यही वर्ष उनले जापानी सम्राटको ताज पहिरेको ६६ वर्ष पुगेको थियो । जापानीहरू पनि राजालाई ईश्वरको अंशावतार मान्छन् । जापानाको सबैभन्दा पुरानो लिखित सामग्रीमध्ये अलिकति इतिहास र अलिकति किम्बदन्ती समेटिएका पुराना अभिलेख त्यसैभन्छन्, जापानीहरूले आप्mना सम्राटप्रति देखाउने स्वतःस्फूर्त श्रद्धा र सम्मानले त्यही देखाउँछ । त्यो सम्मान र श्रद्धाप्रकटीकरणमा कुनै वाध्यताको छनक भने देखिँदैन, करकापको कुनै गन्ध आउँदैन त्यसमा ! त्यसैले लाग्छ शासन र शक्तिको त्राशले जन्माएको होइन त्यो श्रद्धा र सम्मान । सायद जापानी सम्राटको उदारता, आफ्ना जनाता र जनप्रतिनिधिहरूप्रतिको सम्मान तथा आफूलाई शक्तिवानभन्दा सम्मानीत बनाएर जनताको हृदयमा बस्ने व्यवहारिक प्रतिबद्धताको आर्जन थियो त्यो जनसम्मान ! परम्परा र शास्त्रीय मान्यताले मात्र त्यो सम्मान र स्थान जोगाउन सक्तैन, जापानी सम्राट यो सत्यसँग राम्ररी परिचित थिए र नै उनले शक्ति होइन आफ्ना जनताको सम्मानलाई सर्वोपरी ठाने । अट्ठारौं शताब्दीको सुरुतिर लेखिएका कोजिकी (प्राचिन सामग्रीको अभिलेख) र निहोन शोकी (क्रोनिकल अफ जापान) ले प्रथम बादशाह जिम्मुलाई ईश्वरीय शक्ति अर्थात सौर्यदेवता अमातेरासु–ओमीकामीको अंशावता मान्यो । त्यो मान्ने क्रम उनीपछिका सबै राजाहरूमा पनि कायमै रह्यो ।
टोकियोको केन्द्रमा अन्दाजी २८४ एकड वा १५ लाख वर्गमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको त्यही सम्मानीत राजसंस्थाको आवासीय शाही दरबार जापान र विशेष गरी टोकियो घुम्ने अरुकोजस्तै हाम्रो पनि रुचिको विषय हुन स्वाभाविक थियो । दुबार चारैतिर भव्य खाडलले घेरिएको थियो । जापानका अरु ठाउँमा पनि देखिन्छन्, महत्वपूर्ण दरबार र यस्ता संरचनाहरू त्यसरी नै घेरिएका । बेलायत घुम्दा पनि प्राचिन किल्लाहरू यसरी नै गहिरा खाडलले घेरिएका देखेको थिएँ । दर्बारलाइ शत्रुको आक्रमणबाट जोगाउन सुरक्षाको हिसाबले किल्ला को रूप दिनु सायद यसको एउटा कारण हुनुपर्छ । यस्ता खाडल प्राय पानीले भरिएका हुन्थे र त्यसबाट शत्रुहरू सजिलै पार पाउन सक्दैनथे । झण्डै २८० वर्षसम्म तोकुनावा शोगुन बंशको निवास रहेको यो दरबारले सन् १८६८मा मेजी शासन सुरुभएदेखि नै शाही निवासका रुपमा आफूलाई गौरवान्वित तुल्याइरह्यो । सन् १९६८मा वर्तमान प्यालेसको निर्माण आधुनिक निर्माण सामाग्रीबाट भएपनि सरल परम्परागत संरचनालाई यसले त्यागेन ।
जापानीहरू भन्छन्– जापानी राजपरम्परा कला–संस्कृतिको विकास र संरक्षणमा पनि उत्तिकै चासो राख्छ । यही परम्परा जोगाउन यो दरबार परिसरमा वर्षको दुर्इंपल्ट गागाकु अर्थात प्राचिन जापानी नृत्य तथा संगीतको आयोजना गरिन्छ रे ! गागाकु अर्थात पाँचौंदेखि नवौंं शताब्दीबीचका एसिया महादेशका नृत्य संगीत र दशौ शताब्दीका मन्त्र शैलीका गायन । आठौं शताब्दीतिरै जापानीहरूले विशिष्ट जापानी शैलीमा विकसित गरेका कविता शैली हो वाका, जसलाई शाही परम्पराले त्यसरी नै संवद्र्धन गर्दै आएको छ । शाही दर्बारमा प्रत्येक वर्ष आयोजना गरिने शाही वाका वाचन समारोहले यसलाई मर्न दिएको छैन, बरु विकसित हुन सघाएको छ । जापानीहरूको यो धारणा असत्य लाग्दैन । त्यो समारोहमा बाहिरका कविहरूले सहभागिताका लागि पठाएका ३००० जति वाका कवितामध्येबाट छानिएका केही मात्र होइन शाही परिवारका सदस्य समेत वाका कविता लेखेर यसै अवसरमा वाचन गर्छन्, हाम्रो सहयोगी यसै भन्थे । बाहिरका छनोटमा परेकालाई आफ्नो कविता वाचन गर्न त्यो दिन दरबारले आफ्नो तर्फबाट निम्तो गर्छ, त्यस्तो निम्तोका लागि त्यहाँका सबै कविहरू लालायित रहन्छन् रे । नाचगान र काव्यवाचन मात्र होइन, वर्षको एकपटक कला, साहित्य, संस्कृति, सामाजशास्त्र, प्रकृति विज्ञानजस्ता विषयमाहरूमा समेत दरबारमैं विद्वान्हरू बोलाएर राजा र राजपरिवारको उपपस्थितिमा प्रवचनको आयोजना गरिन्छ रे । यसरी कविताको वाचन र विद्वानहरूलाई दरबारमैं आमन्त्रण गरेर प्रवचन गराई जापानी शाही परम्पराले आफूलाई साहित्य–संगीत र ज्ञानविज्ञानको संरक्षकका रूपमा मात्र स्थापित गरेको छैन, यसको संरक्षण र सम्मानमा समेत महत्वपूर्ण पे्ररणा प्रदान गरिरहेको छ । यस्तै लागेको थियो हामीलाई ।
जापानी शाही दरबारले अमूल्य वास्तुकला तथा कलाकृतिहरूको संरक्षण, जीर्णाेद्धार र प्रदर्शनमा समेत महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएको छ । बारम्बार आगोबाट नष्ट भएका क्योटोको शाही दरबारको पुनर्निर्माण जापानको शाही परिवारबाटै भयो । सन् ७६१तिर निर्मित तोदाइजी मन्दिरस्थित सोसोइन ट्रेजर हाउसको संरक्षणमा पनि शाही परिवार नै अघि स¥यो । यी केही उदारहण मात्रै हुन् जापानी शाही परिवार आफ्नो मोजमजा र आमोदप्रमोदमा मात्र होइन राष्ट्रिय कलासंस्कृति र सांस्कृतिक परम्पराको विकास–संरक्षणमा पनि निजी कोष खर्च गर्न पछि पर्दैन भन्ने देखाउन । कार्यकारी अधिकार रहित जापानी राजा त्यहाँको संविधान ले दिएको अधिकारको सीमाभित्र बस्नुमैं आफ्नो सम्मान ठान्छन । संवैधानिक अधिकारमैं सन्तुष्ट देखिन्छ जापानी राजसंस्था, त्यसैले कहिल्यै आफ्नो सीमा अतिक्रमण गर्ने प्रयास गर्दैन ऊ ! यी कार्य सम्पादनको क्रममा राजाले क्याविनेटको सल्लाह र निर्णयको पूर्ण सम्मान गर्नुपर्छ, गर्छन पनि ।
साँझ वातानावेले नै हामीलाई आतिथेय मन्त्रालयको विदेश विभाग अन्तर्गत एसियाली मामिला सम्बन्धी व्युरो पु¥याएका थिए । त्यहाँ हामीलाई स्वागत गर्ने एसिया विभाग हेर्ने व्युरोका महानिर्देशक सेइजी मोरीमोतो हुन् कि अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस विभागका उप–महानिर्देशक शिगेयो ताकेनाका र उपनिर्देशक ताएको ताकाहासी, सबैेको स्वागतमा न्यानोपन र हार्दिकता थियो, जुन औपचारिकता मात्रै लाग्दैनथ्यो । हुनसक्छ यो उनीहरूको अभिनयकुशलता होस् वा कूटनीतिक दक्षता । त्यसो हो भने त्यसको अनुभव हुन नदिनु पनि कम खुबीको कुरा होइन । अन्तर्राष्ट्रिय प्रेस विभागकै अधिकृत हिरोका तानीगुची र दक्षिण पश्चिम एसिया विभागका प्रमुख मिस्तुताका नुमाहाता सबै नै हार्दिक लागेका थिए हामीलाई । अझ नुमाहाताले नेपाली नजाने पनि केही समय भारतमा रहँदा सिकेका हिन्दी बोलेर अरु रमाइलो बनाएका थिए त्यस क्षणलाई । हाम्रा प्रोग्राम अफिसर ओटा र ओकानाका पनि कम सहयोगी र रमाइला थिएनन् ।
भोलिपल्ट अर्थात दोश्रो दिन विहान वातानावेले निर्धारित भ्रमण कार्यक्रम अनुसार नै केही बेरको टोकियो दृश्यावलोकन गराएर चिरप्रतीक्षित जापानी प्रेस संस्था, प्रेस र प्रकाशन उद्योग देखाउन लगेका थिए हामीलाई । पहिलो पाइलो थियो फरेन प्रेस सेण्टर, जसले नेपाली पत्रकारहरूलाई बर्सेनी जापान बोलाएर त्यहाँको प्रेस बारे जानकारी गराउने गथ्र्यो । यो संस्था हाम्रो लागि पनि अपरिचित थिएन, गोरखापत्रका पनि केही पत्रकार यसको निमन्त्रणामा जापान पुगेर फर्केका थिए । पछि गोरखापत्रका केही पत्रकारले औपचारिक निम्ताको समय सकिएपछि पनि लुकेर जापान बस्ने गलत प्रवृत्ति देखाए पछि सिङ्गो पत्रकार जगतको बद्मान भएर यस्तो निम्तै आउन छाडेको थियो ।
हामी निहोन प्रेस सेण्टर पुग्दा सेण्टरका म्यानेजिङ डाइरेक्टर फुमियो कितामुरा र सन्दर्भ सामग्री तथा अनुसन्धान विभागका निर्देशक हिसाहिदा सातो स्वगतका लागि तम्तयार थिए । उनीहरूबाट सेण्टरको बारे जानकारी र उपहारका रुपमा केही प्रकाशन मात्र होइन जापानी प्रेस प्रणाली बारे समेत धेरै कुरा जानकारी पाएका थिर्यौ हामीले । प्रेस सेण्टरपछि होटेल फर्केर खानपिन पश्चात अर्का दुई आकर्षक कार्यक्रमले लोभ्याइरहेका थिए प्रसिद्ध दैनिक अखबार आसाही सिम्बुनको अफिस अवलोकन साँझमा काबुकी–जा थिएटर गएर प्रख्यात जापानी काबुकी हेर्ने ।
जापानको मात्र नभएर विश्वकै सबैभन्दा धेरै प्रकाशित हुने योमुरी सिम्बुन पछिको दोश्रो ठूलोे दैनिक आसाही सिम्बुनको भ्रमण हाम्रालागि निकै उपयोगी थियो । उनीहरूको सम्पादन कक्षहरू यति साधनसम्पन्न थिए गोरखपत्रका हामी पत्रकारकालागि ती कल्पनाबाहेक केही हुन सक्तैनथे । राजनीतिक, आर्थिक, वैदेशिक, मनोरञ्जन, खेलकुद, संपादकीय, अपराध, संसद्, विज्ञान लगायत हर क्षेत्रमा, हर विषयमा संपादन–संकलनकालागि अत्याधुनिक साधनसंपन्न भिन्दाभिन्दै डेस्क वा विभागहरू ! तिनमा कार्यरत आ–आफ्ना विषयमा विशेषज्ञताप्राप्त उच्चप्रशिक्षित संपादक–रिपोर्टरहरू ! संपादकीय कक्षहरूसँग पूरै नेटवर्किङ भएको अत्याधुनिक कम्ग्युटराइज्ड प्रेसप्रणाली, उत्पादन कक्षदेखि वितरणकालागि लैजाने सवारी साधनसम्म स्वतः डिस्प्याच हुने स्वचालित यान्त्रिक सञ्जाल ! तातो सिसाको मोनो र लाइनो टाइपको युगबाट पहिलो पुस्ताको फोटो प्रणालीद्वारा अक्षर छापिने पुरानो खाले कम्प्युटरको भेरी टाइपमा केही वर्ष अघिमात्र प्रवेश गरेका र सबै विषयमा सबैले जानकार हुनुपर्ने वाध्यताका हाम्रा लागि यी सबै नै अनौठा थिए, आश्चर्यजनक थिए । सात वर्ष अघि मैले बेलायतमा देख्दा पनि मुद्रण र ुञ्चार प्रविधि यति विकसित भै सकेको थिएन, त्योभन्दा निकै विकसित देखिन्थ्यो यो मुद्रण प्रविधि । प्रेस प्रविधि र सञ्चार जगत कति दू्रत गतिमा विकसित भइरहेको रहेछ भन्ने पनि यो उदाहरण थियो सायद ।
प्रातः संस्करण ९० लाख र सायं संस्करणमा ५० लाख गरी दुबै संस्करणमा दिहुँ करिब डेढ करोढ सङ्ख्यामा छापिने योमुरी सिम्बुन जापानको सबै भन्दा ठूलो दैनिक थियो भने त्यस पछिको दोस्रो थियो यो आसाही सिम्बुन । दुबै संस्करण गरेर सवा करोड प्रति दिनहुँ निक्लने आसाही सिम्बुनको प्रसारसङ्ख्या र प्रविधि हाम्रालागि कल्पनातीत थिए । प्रकाशनको अध्यक्षका सचिव तथा सचिवालयका प्रमुख माकोतो मुतोहका साथै राजनीतिक समाचार कक्षका एसोसिएट एडिटर फुमियो इकेउची हामीलाई स्वगत गर्न र आवश्यक जानकारी दिन खटिएका थिए । उनीहरूको साथमा थिए मन्त्रीपरिषद तथा संसद् प्रतिनिधि समाचार हेर्ने कक्षका सहप्रमुख वाकामिया, स्टाफ राइटर एफ. योसिमुराका र प्रचार तथा विक्री प्रवद्र्धन विभागका प्रमुख माकिको कानेको । उनीहरूबाट पत्रिकाको संपादन, मुद्रण, वितरण आदि पक्षका बारेमा उपयोगी जानकारीका साथै अवलोकनक्रममा सस्तिार जानकारी पाएर निकै लाभान्वित भएका थियौं हामी ।
योमुरी र आसाही सिम्बुन मात्र होइन माइनिची, चुनिची, निहोन केइजाई र साङ्केई सिम्बुनजस्ता साना मानिने अरु दैनिक अखबारहरू समेत दैनिक ६० देखि २५—३० लाखसम्म बिक्री हुन्छन, यो जानकारी आश्चर्यजनक थियो हाम्रोलागि । संसारमैं सबैभन्दा बढी पाठक रहेको जापानमा प्रत्येक दुईदेखि तीन जना मानिसका भागमा एउटा दैनिक अखबार पर्छ रे ! मुद्रण र सञ्चार प्रविधिमा विश्वकै नेतृत्व गर्ने जापानी प्रेसले अत्याधुनिक छपाइ प्रविधिको प्रयोग गर्नु आश्चर्य थिएन, तीब्र गतिमा छाप्ने क्षमताका आधुनिक छापाखाना तथा कम्प्युडराइज्ड टाइप सेटिङतथा पेज मेक–अपका अतिरिक्त अन्य सुविधा त झनै सामान्य कुरा मान्नु पर्छ ।
छापा र प्रसारण माध्यम धेरै समय अघिदेखि नै प्रभावशाली रहँदै आएका छन् जापानमा । दोश्रो विश्व युद्धको अन्त्यसम्म जापानी प्रेस सरकारद्वारा नियन्त्रित थिए, अहिले तिनले पर्याप्त स्वतन्ता उपभोग गरिरहेका छन् । व्यापारिक विज्ञापन अति ठूलो उद्योग बनेको छ र जापान अहिले अमेरिका पछिको दोश्रो ठूलो बजारका रुपमा स्थापित छ । टेलिभिजन र अखबार अत्यन्त महत्वपूर्ण विज्ञापन–माध्यम बनेका छन् । जापानी प्रेस विश्वकै ठूलो पुस्तक प्रकाशन उद्योग मानिन्छ, टोकियो प्रकाशनको प्रमुख केन्द्र । हजारौं आवधिक पत्रिका वा म्यागाजिनको पनि प्रकाशन हुन्छ, जसमध्ये आधा जति साप्ताहिक पाइन्छन् । सबै ठूला अखबार उच्च संपादकीय स्तरका हुन्छन् र विहान तथा साँझमा गरी दुई–दुई संस्करण छापिन्छन् । धेरै अखबारको प्रसार राष्ट्रव्यापी छ । यसका अतिरिक्त केही प्रान्तीय अखबारको प्रसार संख्या पनि उल्लेख्य छन् । क्योडो न्युज सर्भिस र जिजी प्रेस जापानका ठूला समाचार एजेन्सिीका रूमा कार्यरत छन् ।
भर्खरै अफसेट प्रेसको युगमा प्रवेश गरेको मेरो गोरखापत्र र निजी क्षेत्रमा केही अघि मात्र ठूलो आकारको दैनिक प्रकाशन सुरु मेरो मेरो देश कम्प्युटर नेटवर्किङको परिचय पाउने क्रममैं थियौं सायद त्यतिबेला । सबै कुरा यान्त्रिक माध्यमबाट सञ्चालन गर्ने उनीहरूको प्रसार संख्या त हाम्रालागि कल्पना मात्रै थियो । उनीहरूको अखबारको प्रसारसंख्या झण्डै मेरो देशको जनसंख्या बराबर हुन आउँथ्यो । ती सबै जानकारी मेरालागि विष्मयकारी थियो, कल्पनातीत !
जापानी प्रेसको त्यो विकास र प्रविधि देख्दा विश्मय नमेटिँदै धेरै वर्षदेखि प्रदर्शन हुँदै आएको त्यहाँको प्रसिद्ध परम्परागत नृत्य नाटक काबुकीले अर्को नविर्सने प्रभाव छाडेको थियो ! जापानमा प्रचलित अनेकौं थिएटरमध्ये अति लोकप्रिय रहेका नो र काबुकी सयौ वर्षदेखि निरन्तर चल्दै आएका छन् । १४औं शताब्दीको उत्तरार्धमा विकसित नो जापानीहरूको धान रोप्ने र काट्ने परम्परागत धार्मिक नृत्य डेङ्गाकु र सारुगाकुको मिश्रित तथा विकसित रूप मानिन्छ । यसको विकास जैन बुद्धधर्मका अनुयायी कानामी उनका छोरा जेआमीले १४औं शताब्दीको उत्तरार्धमा गरेका हुन् रे ! नोभन्दा केही पछिको काबुकी १७औं शताब्दीको प्रारम्भमा विकसित भयो । सुरुमा नारी कलाकारद्वारा मात्रै खेलिने यो महानाटक काबुकीमा अहिले पुरुष र महिला दुबैथरी पात्र सहभागी हुन्छन् । यसमा अहिले पनि इडोकाल (सन् १६०३–१८६८)को पोशाक प्रयोग हुन्छ । विश्वकै ठूलामध्येको एक मानिने टोकियोस्थित यो काबुकी–जा थिएटर २८ मिटर चौडा थियो र यसमा २५९९ जना मानिस बस्नपुग्ने सिटको व्यवस्था थियो । जापानी भाषा नबुझ्ने हामी विदेशीका लागि अङ्ग्रेजी अनुवाद यन्त्र उपलब्ध भएकाले बुझ्न खासै समस्या परेन । यो देख्दा मलाई लागेको थियो हाम्रा पनि त मल्लकालदेखिका परम्परागत नृत्यर नाटिकाहरू छन् । तिनको स्थायी प्रदर्शन गर्ने यस्तै थिएटरहरू भए विदेशी पर्यटकहरूकालगि कति थप आकर्षण बन्न सक्थ्यो, नेपाली परम्परागत कला–संस्कृतिको पनि रामै्र परिचय दिन सकिन्थ्यो । तर दुर्भाग्य हामी आफ्ना कलासंस्कृतिलाई भन्दा विदेशी नाचगान र संगीतमा बढी गर्व गर्न थालेका छौं । आफ्ना परम्परागत कला, संस्कृति, भाषा र रहनसहनको संरक्षण र आधुनिक विकासका अवसरलाई कसरी साथसाथै लान सकिन्छ भन्ने जापानी अभ्यासबाट खोइ कहिले सिक्ने हामीले ! उनीहरू आफ्ना सकारात्मक परम्पराप्रति गौरव गर्दै तिनको संरक्षण र संबद्र्धनमा मरिमेट्छन् । आधुनिक बन्ने होडमा उनीहरू आफ्नोलाई बिर्सँदैनन्, हामी आफ्ना सबै कुरा विर्सिए पश्चिमी अनुकरणमा नकली मयुर बन्नमैं गौरव मान्छौं । जसले आफ्नो संस्कृति विसंन्छ उसले विकासको गतिलाई समात्न सक्दैन, सायद यही भनिरहेको जापान मलाई त्यति बेला !
जापान आगमनको तेश्रोदिनको पहिलो कार्यक्रमले आफ्ना असहाय अपाङ्ग र बृद्धहरूप्रतिको जापानी संवेदनशीलता प्रदर्शन गर्नुका साथै आधुनिकताको दौड र विखण्डित संयुक्त परिवारको बढ्दो प्रवृत्तिले ज्येष्ठ नागरिकहरू कसरी परित्यक्त र अभिशापित जीवन जिउन बाध्य छन् भन्ने मिश्रित अनुभूति दिएको थियो मलाई । यो मिश्रित अनुभूति दिने ठाउँ थियो, युआई जुजी–काई नामक असहाय तथा बृद्धहरूको आश्रय र सेवाकालागि कार्यरत केन्द्र ! केन्द्रका निमित्त निर्देशक कुनिजी कुसाहारा र उनका सहयोगीहरूले सबै ठाउँँ घुमाउने र आवश्यक जानकारी दिने काम गरेका थिए हामीलाई । अपङ्ग–असहाय जीवन त त्यसै कष्टकर छँदैछ, परिवार विखण्डन र उमेर पुग्नासाथ परिवारसँग छुट्टिएर एक्लै बस्ने युवापुस्ताको पश्चिमा अभ्यासले तीब्रता पाउँदा जापानी वृद्धावस्था पनि क्रमशः अभिशापित बन्दैछ । ज्येष्ठ नागरिकहरू बुढेसकालमा परिवारबाट उपेक्षित भए पनि सम्मानजनक जीवन वाँच्न पाउन भनेर सरकारले यस्ता आश्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । उनीहरूलाई उपयुक्त वातावरण र स्नेह दिएर घरेलु वातारिणको आभाष दिने काममा त्यहाँ कुनै कमी देखिँदैन । तर अभावमै भएपनि आफ्नै घरमा सन्तानसँग विताउन पाउँदाको बुढेसकालको आनन्द, आफ्नोपन र स्नेहभाव पराइ कर्मचारीहरूद्वारा सञ्चालित केन्द्रको त्यो वातावरणमा पाउनु संभव थिएन । सरकारले दिएको जतसिुकै सुविधा उपभोग गरिरहेका भए पनि उनीहरूको अनुहारमा कुनै उत्साह भेटिँदैनथ्यो, कुनै खुसीको रेखा फेला पर्दैनथ्यो ।
यो दृश्यले मलाई झस्काइदिएको थियो– कतै मेरो भोलिको पनि पूर्वदृश्य त होइन यो, मेरो नियति पनि यही त होइन ! म अर्थात मेरा नेपाली सन्तानहरू पनि त आज आधुनिक युगको अन्धदौडमा आफू सक्षम भएपछि बुढा बाबुआमाबाट पन्छिन थालेका छन् । कमाउने र करियर बनाउने धूनमा उनीहरूलाई पनि त घरमा सँगै बसेर केही क्षण स्नेह साट्ने फुर्सत समेत हुन छाडेको छ । यही दौड र यहप् धूनमा बूढा आमाबाबुलाई गाउँमैं छाडेर राजधानी सहर धाउँदै छौं, राजधानीले समेत त्यो सपना पु¥याउन नसकेर समुद्रपारका लाहुर धाउन थालेका छौं । यो क्रम र प्रवृत्ति यही रूपमा चल्दै जाने हो भने भोलिको मेरो बृद्धावस्था पनि त यस्तै सरकारी आश्रयगृहमा आफूहरूजस्तैको भीडमा एक्लै मृत्यु पर्खेरै बित्ने छ । त्यो पनि हाम्रो सरकारले सामाजिक भलाईको दायित्व पनि मेरो हो भन्ने ठान्यो भने ! भोलि मैले पनि त आज आफूलाई भेट्न कोही आउँदैछन् भन्ने समाचारले अनुहारमा खुसीको फूल फुलाएर प्रतीक्षरत यी जापानी बृद्धहरूजस्तै पराइ अनुहारमा आफन्तको छायाँ खोज्ने निरर्थक प्रयास गर्नु पर्ने छ ! यसरी जापानी बृद्धहरूको अनुहार भविष्यको आफ्नै अनुहार देख्दाको यो अनुभवले मात्र पनि त्यतिखेर मलाई भाउन्न भएथ्यों । जापानले दोश्रो विश्वयुद्ध पछि सामाजिक हितका कार्यक्रमलाई राज्यको दायित्व मान्दै आएको छ । सामाजिक इन्स्योरेन्स कार्यक्रम अन्तर्गत स्वस्थ्य, पेन्सन, बेरोजगारी, कामदार दुर्घटना क्षतिपूर्ति वीमाआदिका साथै वृद्ध, शारीरिक–मानसिक असहाय वा अपाङ्ग तथा सुविधाविहीन बालबालिकाहरूका लागि हेरचाह के्न्द्रहरूको समेत सञ्चालन गर्दै आएको छ । हामीले हेरोको सेवा केन्द्र यस्तै मध्येको एउटा थियो ।
त्यो मिश्रित अनुभूतिले अमिल्याएको मेरो मन त्यहाँबाट फर्केर जापान ब्रोडकास्टिङ कर्पोरेसन अर्थात एनएचके रेडियो–टेलिभिजन प्रसारणसंस्था पुगेपछि केही सङ्लिएको थियो । एनएजकेको अन्तर्राष्ट्रि सम्बन्ध विभागका निर्देशक तादाफुमी सुगियामाको स्वागत उनीबाट प्राप्त जानकारीबाट धेरै कुरा थाहा पाएका थियौं हामीले । अरु एसियाली मुलुकको तुलनामा मात्र होइन संसारकै अन्य देशमाभन्दा बढी रेडियो र टेलिभिजन प्रयोग हुन्छ जापानमा । नियमित प्रसारण टेलिभिजन सेट राख्नेहरूको लाइसेन्स फीबाट सञ्चालन हुने गरी १९२६मा सार्वजनिक संस्थाको रुपमा स्थापना भएको थियो जापान ब्रोडकास्टिङ कर्पोरसन अर्थात निप्पोन होसो केयोकाई वा एनएचके । यसले १९५३ देखि टेलिभिजन कार्यक्रम पनि सञ्चालन गर्नथाल्यो । १९५१ देखि निजी व्यापारिक टेलिभिजनको पनि प्रसारण सुरु भयो । एनएचकेले नेपाल टेलिभिजनको सहयोगमा प्राप्त भएका, नेपालमा आफैंले बनाएका र नेपाल आउने जापानीहरूले बनाएर उपलब्ध गराएका कार्यक्रम पनि प्राय प्रसारण गरिरहन्छ । नेपाललाई जापानीबीच चिनाउन यसले ठूलै योगदान गरेका अनुभव भएथ्यो मलाई त्यो देखेर ।
विश्वशान्तिका लागि अन्तराट्रिय इन्स्टिच्युटका अनुसन्धान निर्देशक सातो सिजाबुरोेसँगको भेटघाट पछि त्यो दिनलाई मात्र होइन, टोकियो बसाइको पहिलो चरणलाई पनि विश्राम दिएका थियौं हामीले । टोकियो विश्वविद्यालयको कलेज अफ साइन्स एण्ड आर्टस्का प्रोफ्रेसर सातो नेपाललाई राम्ररी बुझेका नेपाल विशेषज्ञ पनि थिए ।
जातीय संस्कृतिको निर्माणमा जुटेको छ सिक्किम
अरु तीन प्रतिष्ठित नेपाली साहित्यकार, संगीतकार र गायिकासँगै यो लेखकको पहिलो सिक्किम यात्रा साँच्चि नै कहिल्यै नविर्सने सम्झना रह्यो । यात्राको सन्दर्भ बनेको थियो सिक्किमका वर्तमान मुख्यमन्त्री पवन चाम्लिङले रोपेर गोडमेल गर्दै हुर्काएका एउटा साहित्यिक वृक्ष निर्माण प्रकाशन । त्यही प्रकाशनको सम्मान तथा पुरस्कार वितरण समारोह मा आमन्त्रित थियौं हामी ! २०६० असोज ४ गतेको त्यो अविस्मरणीय समारोहमा सहभागी हुनकै लागि हामी भदौको अन्तिम दिन त्यता लागेका थियौ । भारतको पश्चिमबङ्गाल टेकेदेखि नै रोमाञ्चित थिएँ म– सन् १६१४मा तिब्ब्ती छोग्याल पञ्चेन नाम्ग्यालले राजधानीको रुपमा स्थापना गरे यता साढे तीन शताब्दीभन्दा बढी सिक्किमी राजधानीको सम्मान पाएको गान्तोक नपुगेसम्मै । गान्तोक बसाइको क्रममा त्यहाँको विकास–निर्माण, राजनीतिक नेतृत्वको स्पष्ट दृष्टिकोण र प्रतिबद्धताको साक्षात्कारबाट लाग्दैथियो, चाहे भने नेपालीले पनि त गर्नसक्दा रहेछन् !
सिक्किमको सौन्दर्यले त धेरै अगाडि पढेको जेम्स हिल्टनको लस्ट होराइजन अर्थात हराएको क्षितिज शीर्षक उपन्यासको सम्झाइरहेको थियो । सिक्किमका मुख्यमन्त्री पवन चाम्लिङकै संरक्षकत्वमा स्थापित निर्माण प्रकाशनको पाहुना बन्ने सौभाग्यमा प्राप्त यो यात्राले सिक्किमका मनमोहक दृश्य र विकास प्रक्रियाको हेर्ने सुन्दर मौका दिएको थियो हामीलाई । मेरा लागि त निश्चय नै संझनायोग्य थियो यो अवसर । राजधानी गान्तोक मात्र होइन विश्वप्रसिद्ध रुम्टेक गुम्बा र तिब्बती सीमास्थित नाथुला नाका (पास) नजिकैको छाङ्गु लेक हेर्ने त्यो अवसर मेरा लागि निश्चय नै सितिमिति उपलब्ध हुँदैनथ्यो । उता सिक्किम भ्रमणको हर क्षण आफूलाई जेम्स हिल्टनकै लस्ट होराइजनको साँग्रिलामा छु, नेपालकै कुनै पहाडी भेगमा छु भन्ने रोमाञ्चपूर्ण अनुभूति भइरहेथ्यो मलाई र यो मेरा लागि निश्चय नै अमूल्य पा्रप्ति थियो । लाग्थ्यो म आपनो देशको एउटा साँग्रिलाबाट अर्को एउटा त्यस्तै साँग्रिलामा पुगेको छु, जहाँ जतासुकै प्रकृतिको अनुपम छटा छताछुल्ल पोखिएको छ !
सिक्किम जाने क्रममा भद्रपुर पुग्न काठमाणौंको त्रिभुवन विमानस्थल छाड्दैदेखि मेरो मनमा सिक्किमका बारेमा बेग्लै रुप र विम्ब बन्दै बिग्रँदै गर्दै थिए । भारतले सन् १९७५मा आफूमा गाभेर २२औं राज्य बनाएको सिक्किमको बारे अरुकोजस्तै मेरो मनमा पनि एउटा जिज्ञासा थियोे– कस्तो अनुभूति होला उनीहरूमा ? के मेरैजस्तो उनीहरू पनि सिक्किम विलयलाई एउटा साम्राज्यवादी शक्तिको कपटपूर्ण अभिसन्धिको परिणाम मात्र ठान्छन् ? अथवा तत्कालीन शासक वा राजाको तानाशाही नियन्त्रणले जन्माएको विद्रोहसिर्जित एउटा अप्रिय दुर्घटनाको तारतम्य ! भद्रपुर विमानस्थलमा हामीलाई लिन गान्तोकदेखि आएका दुईजना सिक्किमी नेपालीको न्यानो स्वागतदेखि नै सिक्किमप्रतिको मेरो पूर्व अनुकल्पित विम्ब बन्दै दिग्रँदै थिए । मेरा ती प्रश्न र जिज्ञासाको चित्तबुझ्दो जवाफ मैले कतै फेला पारिन । मेरो यात्रा अवधिमा घुमौरो पारामा मैले यो प्रश्न धेरैसँग राखेँ, तर लाग्थ्यो उनीहरू त्यो पुरानो घाउ उप्काउन चाहँदैनन् या उनीहरू आजैको अवस्थामा सन्तुष्ट छन; खुट्याउन असमर्थ थिएँ म !
भद्रपुरबाट सीमापार पानीटङ्की, बाग्डोराको बाटो सिलगुडी–दार्जलिङ शहरहरूलाई दायँबायाँ छाडेर महानन्दा नदी पारगर्दै हामी जतिजति पूर्वोत्तर लाग्दै जान्थ्यौंं त्यतित्यति मेरा आँखा अगाडि पुर्खाहरूका सीमा विस्तार र बसाइँ–सङ्घर्षको चित्र जीवन्त भएर आउँथ्यो । जन्मस्थानबाट लखेटिएर आश्रयको खेजीमा टिस्टापार गर्ने धने र म्याउचीहरूको लस्कर कल्पना गर्न पुग्थ्यो मेरो मानस । हो, कुनै बेला यी भूभाग पनि मेरै देशको शासनअन्तर्गत थिए, मेरै देशको अङ्ग थियो यो । त्यतिबेलैदेखि नै यता बस्दै आएका मेरा देशबन्धुहरू यतैकै भएर रहे, अझ पछि आफ्नै देशभित्रको आर्थिक सामाजिक शोषणको मारमा परेर आफन्तै खाज्दै यतै बसाइँ सर्दै गए । त्यसैले अहलिे रानीतिक रुप–रेखाको सीमाबन्धनले परदेश भए पनि म नेपालीले यी भूभागलाई आफ्नै ठान्दै आएको हुँ । त्यसैले यी ठाउँहरू मलाई विरानो लाग्दैन, पराई लाग्दैन । बरु लाग्छ, म नेपालभन्दा पर छैन, विरानो मुलुकमा छैन ।
हामी सडकका दुबैतिर लम्बेतान पैmलिएको घना–हराभरा जङ्गलको छात्तीमा चरक्क चिरेर अगाडि बढिरहेको हाइवेबाट जतिजति उता लग्थ्यौं उति उति धने र म्याउचीहरू आफ्नै जन्मभूमिका रावणहरूबाट लखेटिएर महानन्दा र टिष्टाको भेलसँगै पौडीइरहेका दृश्य नाच्नआउँथे मेरा अगाडि ! बीचमा पर्ने बाग्पुलले मलाई मरै पुर्खाको रक्तप्रवाहित भूटानी अनुहारहरू आप्mनै रगतपसिना सञ्चिेर कालापानीका खोरियालाई बस्तीमा परिणत गरिदिएको बदलामा आफ्नै देश भूटानद्वारा सिकारी चितुवाले खेदेको मुगशावकझैं जीवनरक्षामा भागिरहेका दृश्य झल्झल्ती आँखा अगाडि आइरहेका थिए, त्यतिखेर । तर पीडाजन्य अनुभूति मात्र होइन, सुखद् आश्चर्य पनि अनुभव गर्दैथिएँ म– नेपाली हातहरू संसारका कुनै पनि कुनामा रहेर पनि आफू बसेको ठाउँको समृद्धिमा निरन्तर समर्पित छन्, विकास र उन्नतिका नवीन सपनाहरूलाई वास्तविकतामा परिणत गर्न निरन्तर प्रयत्नशील छन् । मेरै रगत र सांस्किृतिक विरासत बोकेका मेरा भारतीय नेपालीहरूको यो सङ्घर्षपूर्ण तर सफलताको गाथा मेरालागि गौरवपूर्ण मात्र नभएर विश्मयकारी पनि थियो । केही समय मात्रै भए पनि भारतीय नेपाली नेतृत्वको चमत्कारी अनुभूति गराउने एउटा यस्तै सफल भूमि सिक्किम र त्यहाँका नेपालीको माझ रहने यो अवसरले मेरो आफ्नो विफलताको नमीठो स्वाद भने नराम्ररी समझाई रहे ।
हे, नेपाली मूलका वर्तमान् सिक्किमी मुख्यमन्त्री पवनकुमार चाम्लिङ एउटा सुन्दर सपना बुनीरहेका छन्– सिक्किमलाई सन् २०१५ भित्र भारतकै सबै राज्यमध्ये एउटा अति विकसित राज्यको रुपमा अवतरण गराउने ! उनको स्पष्ट दृष्टिकोण, कडा मिहिनेत, दृढ प्रतिबद्धता देख्दा लाग्छ, यो पूरा हुनै नसक्ने सपना होइन । यो सपनामा मात्र सीमित रहने छैन, यसले आफूलाई यथार्थमा अनुवाद गराउने छ । तर केही सिक्किमी मनहरू सशंङ्कित पनि देखिन्छन्– कतै सिक्किमको अति विकासमोहले यसको सौन्दर्यलाई विरुप तुल्याउने त होइन ? विकाससँगै आउने विकृति र चापले सिक्किमलाइर्ए आजैको हरित राज्य र सांस्कृतिक विशिष्टताको साँग्रिला रहीरहन देला ? तर आफ्नो संस्कृति परम्परालाई जोगाउने मात्र होइन अझ समायानुकूल रुपमा विकसित गर्ने र सिक्किमलाई हरित राज्यमात्र होइन जैविक राज्य बनाउने चाम्लिङको सचेततापूर्ण प्रतिबद्धता देख्दा लाग्छ उनको यो कल्पना एउटा राजनीतिकर्मीको लोकप्रिय बाचाबन्ध मात्र होइन । एउटा इमान्दार कविमनका नेता चाम्लिङको स्वप्निल चाहना पनि हो यो, जसलाई उसभित्रको सौन्दर्यपे्रमी कवि यथार्थमा परिणत गर्न चाहन्छ । यो उनको कल्पना मात्र होइन, यसको प्रयोमा उनले प्रयत्नहरू पनि प्रारम्भ गर्न थालिसकेका छन्– घरायसी इन्धन र चरनको उपयुक्त वैकल्पिक स्रोत उपलब्ध गराएर । चाम्लिङको सिक्किमले हरेक घरपरिवारलाई दुईवटा ग्यास सिलिण्डर निःशुल्क उपलब्ध गराएको छ, पशुपालनलाई आधुनिक ढङ्गमा फार्मिङ प्रयालीमा परिणत गर्न प्रेरित गर्दै छ । चाम्लिङको उद्घोष छ– म सिक्किमलाई प्राकृतिक उपवनको रुपमा विकसित गर्न चाहन्छु !
स्वप्नजीवी चाम्लिङ किशोरवयदेखि नै आफ्ना सपनाको उद्घाटनमा रमाउँथे । सन् १९६७ मैं उनले आफ्नो वीरको परिचय कवितामार्फत घोषणा गरेका थिए– राष्ट्रको लागि मर्ने मान्छे अमर बन्छ, शहिद बन्छ र बहादुर बन्छ । मृत्युपश्चात पनि ऊ सम्मानपूर्ण बाँचिरहेको हुन्छ । तर, जो बाँच्छन् र जीवनसङ्घर्षको मैदानमा बहादुरीपूर्वक लड्छन् ती पनि अद्वितीय योद्धा हुन् । त्यसैले म आज यसै क्षण आफ्नो सपनाको घोषणा गर्छु, कुनै दिन म पनि बहादुरजीवन काँच्ने छु, अवश्य नै म नयाँ पुस्ताका लागि एउटा नयाँ मार्गको खोजी गर्ने छु !
हो, पवन चाम्लििङ सपना देख्छन् र त्यो सपनालाई यथार्थमा परणत गर्ने बाटो पनि खोन्छन् । उनी कवितामा सपनाहरू देख्छन्, योजनामा सपना देख्छन् र ती सपनालाई यथार्थमा परिणत भएको देख्न चाहन्छन् । कवितामाजस्तै “धेरै युगदेखि ÷ समयका गतिहरूमा ÷ मान्छेको जीवन” खोज्ने अभियानमा लागिरहेका उनी “भू–चित्रावली अस्पष्ट रेखाहरूभित्र कतै घर फर्किने बाटो अलमलिएको” भए पनि मनभरि “सुनगाभाजस्तै एउटा सुन्दर सपना मनभरि फुलाइरहेको” उद्घोष गर्छन् । उनलाई राम्ररी थाहा छ, एउटा गीत उत्साहको, एउटा गीत सङ्घर्षको र एउटा गीत जीवनको मनभरि गाउने बेला हो यो ! सिक्किमलाई र त्यसका वर्तमान स्पप्नजीवी कविनेता चायम्लिङलाई राम्ररी थाहा छ, मान्छेको जीवनलाई एउटा स्पष्ट आकार दिन, यसलाई चिन्न र चुन्न समयले सहजमार्ग दिँदैन । तर उज्यालोको खोजीमा निमग्न जीवनका हातहरूमा बोकिएका दियोका असंख्य सलेदाहरूलाई अनगिन्ती जुनकिरीहरूको साथ मिल्छ भन्ने कुरामा पनि चाम्लिङहरू विश्वस्त छन् र छन् अँध्यारोको दहमा डुबेको एक टुक्रा उज्यालो खोज्न सफल हुने पूर्ण विश्वासमा । त्यो उज्यालोलाई सुरक्षा दिने र फैलाउने सबलहातहरूको खोजीमा पनि निरन्तर प्रयत्नरत छन् चाम्लिङहरू ! खुशीका गीतहरू गाउन शसक्त आवाजहरूको खोजीमा निरन्तर अन्वेषणरत छन् उनीहरू । आफ्नो समयको कविता लेख्न कलम भएर आउने आह्वान गर्ने सिक्किम र सिक्किमका चाम्लिङहरू विचारको धरतीमाथि सभ्यताको सडकमा शब्दका बारुदहरू ओछ्याउँदै सधैं झुकेर सलाम गर्ने हातहरूमा क्रान्ति थमाउँदै छन् । जडौरी परिचय बाँचने दास मानसिकताको परिचयको मन, विवेक र बुद्धिमा उमङ्ग, उत्साह र जाँगर भर्दै उज्यालो चेतनाको द्विप प्रज्वलन गर्दैछन् । पवन चाम्लिङले भनेजस्तै निश्चय नै भविष्यले भग्नावशेष भित्रैबाट भए पनि खोतलेर पत्तालाउने छ– केही मानिसहरूसित पखेटायुक्त सपना थिए, केही मानिसहरू पृथ्वीमा मानिसमात्रको सन्सार स्थापना गर्न चाहन्थे, मानिस मात्रको उज्यालो सन्सार को सपना देख्थे !
सिक्किमलाई थाहा छ, विशाल भारतमा उसले आफ्नो पहिचान राख्ने हो भने नेपाली जातीयता र संक्कृतिलाई संबद्र्धन गर्नु जरुरी छ । सिक्किमभरकिा सबै संस्कृति र भाषाहरूको बीच सौहार्दतापूर्ण सन्तुलित विकासको आवश्यकता रहन्छ । अनि उसलाई थाहाछ शिक्षा, रोजगारी र उन्नतिका अवसरहरूले नै समाजमा द्वन्द, अशान्ति र हिंसालाई फस्टाउने मौका दिँदैन । त्यसैले अहिलेको सिक्किम शिक्षा, संस्कति र रोजगारीलाई प्राथमिकताको शिरोभागमा राखन चाहन्छ । यी सबै पक्षमा वर्तमान सिक्किमले उल्लेख्य काम गर्दैछ–मेरो छोटो सिक्किम भेमाइको क्रममा मेरो बुझाई थियो यो । निर्माण, जनपक्ष, आँकुरा, गान्तोक, आदि प्रकाशन वाङ्मयको विकासमा सक्दो जुटिरहेछन्, सुसंस्कृत र चेतन नागरिक तयार गर्न राज्य स्वयम् गाउँगाउँमा पुस्तकालय, स्कुल र वाचनालयको सञ्जजाल फैलाइरहे छ । ऊ विश्वस्त छ, आफ्ना यी सपना पूरा हुन्छन् र एक दिन सिक्कम सभ्य, सुसंस्कृत र सम्पन्नताको शिखर चढ्ने सफल हुन्छ । भारतीय नेपालीहरूको यो संकल्पलाई म नेपालीको मनभरिको शुभकामना !
२०६० असोज ५ गते छ दिने सिक्क्मिबाट फर्केको लगत्तै मैले सामना गर्नु परेको पहिलो प्रश्न थियो–रकम त ठूलै ल्याइयो होला नि ! केही समय त दिमागै रन्थनायो, कस्तो प्रश्न हो यो ? म कथित बौद्धिक–मगन्ते बनेर गएको थिइन, सिक्किम । न त कसैले मलाई कुनै रकम दिएको थियो । निर्माण प्रकाशनले आयोजना गरेको निर्माण पुरस्कार वितरण तथा नेपाली भाषा, साहित्य, कला, संस्कृतिका विभिन्न व्यक्तित्वहरूलाई गरिने अभिनन्दनको कार्यक्रममा मिन्त्रणा पाएर त्यहाँ पुगेको थिएँ । हो, भद्रपुरसम्मको आतेजाते टिकट उनीहरूले नै पठाएका थिए, विमानस्थलसम्म लाने–ल्याउने सवारी साधन उतैबाट उपलब्ध थियो । एयरपोर्ट ट्याक्स र आफूखुसी खर्च आफैंले बेहोरेका थियौं, बस्नेखाने–आउने जाने आतिथ्य उनीहरूको थियो । फर्कने अघिल्लो रात त्यहाँका मुख्यमन्त्रीले आयोजना गरेका रात्रिभोज पछिको विदाइमा उपहारस्वरुप दिएका ३ह५ साइजको एउटा सिक्किमी सुन्दर गलैंचा र पुस्तकको एउटा पोको भने मैले पनि पाएकोथिएँ । त, कताबाट आयो यो भारुको बिटो हात लाग्ने मित्रहरूको यो प्रश्न ?
नेपालबाट दशैंखर्च उठाउन एकथरी साहित्यकार–पत्रकार प्रत्येक वर्ष दशैमा सिक्किम जान्छन् र दुखःपुकार गरेर त्यहाँबाट खर्च उठाएर फर्कन्छन् भन्ने यदाकदा सुनिन्थ्यो यसअघि ! सायद यिनै केही सीमित लेखक–पत्रकारको याचक बृत्तिका कारण हुनुपर्छ, त्यहाँ जाने सबै नेपाली माग्नैका लागि जान्छन् र त्यहाँकाले पनि जानेजतिको झोला भरेर पठाउँछ भन्ने धारणा विकसित भएको होस् । तर सबै नेपाली आफ्नो स्वाभिमान त्यागेर हातै थाप्न मात्र त्यता जान्छन भन्ने विश्वास गर्ने मित्रहरूको मानसिकताप्रति मलाई रोष होइन, दया लागेको थियो ।
यस्तै अर्को एउटा प्रश्न पनि उठ्यो रे, सिक्किमबाट फर्केर मैले लेख र समाचार प्रकाशन गरेपछि । एकजना पत्रकार मित्रले सुनाएका थिए– केही प्रगतिशील साहित्यकार– पत्रकारहरूको प्रश्न थियो रे, विजय चालिसेले पनि सिक्किमको प्रशंसामा लेखेछ । यसको अर्थ सिक्किमको भारतविलयन राम्रो थियो भन्ने भएन र ! मलाई अचम्म लाग्यो, किन उठ्छन् यस्ता प्रश्नहरू । सिक्किम नेपालीबहुल एउटा पहाडी राज्य हो । त्यहाँ जेजस्ता प्रगति भएका छन् त्यो नेपाली मूलकै मानिसहरूको नेतृत्व क्षमता र सही दृष्टिकोण तथा योजनाबाट संभव भएको हो । सिक्किममाथिको अतिक्रमण ठीक थिएन, हामी भन्छौं । भूगोल र सांस्कृतिक निकटता, सामरिक महत्व र संवेदनशीलताजस्ता कुरामा नेपालसँग समानता राख्ने २८ वर्ष अघिसम्मको सार्वभौम–स्वतन्त्र राष्ट्र सिक्किममाथिको त्यो दुर्घटनाले निश्चय नै हामीलाई दुखी बनाउँछ, घच्घच्याउँछ यो स्वाभाविक हो । यस्ता घटनाबाट सचेत र सतर्क बन्नुपर्छ, यो पनि सत्य हो । तर भारतमा गाभिएपछि होस वा अघि, नेपाली भाषा, साहित्य, संगीत, परम्परा, र समग्र संस्कृतिको जगेर्ना र संरक्षण–संदद्र्धनमा हामीभन्दा इमान्दार भएर लागिरहेका सिक्किमे नेपालीले प्राप्त गरेका सफलताको बारेमा केही बोल्नु, केही लेख्नु अपराध हो त ? के यसो गर्नु भारतीय विस्तारवादको समर्थन गर्नु हो ? ती मित्रले अरुले भनेको भनेर त्यो कुरा सुनाएपछि मेरा मनमा यस्तै प्रश्न उठेका थिए । म एउटा साहित्यकार–पत्रकार, अनुभूति र यथाथलार्ई इमान्दारीपूर्वक राख्नु कर्तव्य ठान्छु र त्यसो गर्दा कताबाट कुन अवसर हात लागी हुन्छ र कताबाट कुन गुम्छ भन्ने लेखाजोखा म कहिल्यै राख्दिन ।
सिक्किम आफूभित्र र बाहिरको वर्तमान नेपाली समाज आफ्नो संस्कृति, परम्परा र संस्कारबाट टाढिँदै दिशाहीन बन्न थालेकोमा चिन्तित मात्र छैन, तिनको सामना गर्न समेत भौतिक, मानसिक र बौद्धिक विकासको समन्वयमा जेटेको छ । साहित्यले समय र समाजलाई गहिराइसम्म पुगेर खोतल्न सक्नुपर्छ, जुन जातिले आफ्नो भाषा–संस्कृतिप्रति गर्व गर्दैन त्यो जाति विकसित हुन सक्तैन भन्ने सिक्किमले उच्चशिक्षासम्मै नेपाली विषयलाई अनिवार्य गराएको छ, राज्यभरका सबै १६६ ग्राम पञ्चायतमा सरकारले नै पुस्तकालय स्थापना गरिदिएको छ । प्रत्येक वर्ष स्थानीय जनताको माग अनुसारका पुस्तक उपलब्ध गराउँदै आएको छ । त्यो देखेर नेपाली भाषाको मूल थलोको म थकाली लाजले गढेको थिएँ– खोई मेरो राष्ट्रले ध्यान दिन सकेको यस्ता कुरामा ? उता सिक्किम भने नेपाली जातीयता, भाषा र संस्कृतिको जगेर्नामा मजस्तो राजनीतिक भाषणको ओठे भक्तिमा मात्र सीमत छैन, कामैले देखाउँदै छ । नेपाली मात्र होइन, सिक्मि आफ्ना सबै भाषाभाषीको विकासमा उत्तिकै प्रतिबद्ध छ । नेपाली भाषा स्कुल कलेज महाविद्यालय सबैमा अनिवार्य छ, भोटिया, लेप्चा, शेर्पालयागत अरूले उपभाषाको मान्यता पाएर विद्यालय तहमा अध्ययन गराइँदैछन् । संस्कतलाई नेपाली र अन्य भाषाको शत्रु ठान्दैन सिक्किम, बरु यी भाषाको विकासका लागि संस्कृतको विशाल ज्ञान–भण्डार सहायक देख्छ । त्यसैले राज्यस्तरमैं संस्कृत विद्यालय खोलेर महाविद्यालयको तर्खरमा छ सिक्किम !
आउँदो दुई वर्षभित्र भानुभक्तको संसारमै सबैभन्दा अग्लो सालिक बनाएर सिक्किम विश्वसभ्यताको मानचित्रमा आफ्नै उँचाइ थप्दैछ । त्यो सालिक ५० फिटभन्दा होचो हुने छैन, यो उसको प्रपतबद्धता हो । त्यहाँ नेपाली भाषाका लेखक कविहरूका कृति र प्राप्य सबै सामग्री संकलन गरिएको संग्रहालय रहनेछ । आफ्नो भाषा, साहित्य र संस्कृतिलाई विश्वव्यापारको मण्डीमा लीलाम गर्न उद्यत मेरो नेपालले सके भोलि नेपाली जातित्वको परिचयका लागि सिक्मिको त्यही भानु सालिकस्थल गेजिङको अध्ययन केन्द्र र संग्रहालय पो धाउनु पर्ने हो कि, मलाई थाहा छैन । म यति भने जान्दछु, नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कृति, र जातीय परिचयको विकास, विस्तार र प्रसारमा हामी आफूले गर्नुपर्ने काम नगरेकैले सिक्किम इमान्दार भएर लागिपरेको हुनुपर्छ । यसो भन्नु भारतीय विस्तारवादको समर्थन हो भने त्यो आरोप सहन पनि तयार छु म ! भानु सालिकस्थलमा पाँचसय घरको लेखकग्राम निर्माण गर्न कटिबद्ध सिक्किम आफूलाई धार्मिक, सांस्कृतिक र साहित्यिक रुपमा समेत अग्रणी बनाउन चाहन्छ, यसलाई पर्यटन उद्याोगसँग गाँस्न चाहन्छ । त्यसैले ऊ पश्चिम सिक्किमकै गेलिङमा सन्त ज्ञानदिलदास धामको विकास गर्दै छ । नाम्चीको पच्चीस एकड जनिमा भारतका चारै धामकको झल्को दिने चारधामको निर्माण हुँदै छ, सबै जातिका सांस्कृतिक सम्पदाको प्रतिनिधित्व गर्ने सङ्ग्रहालय सहित । आफ्नो संस्कृतिलाई पर्यटनसँग जोड्न उद्यत् सिक्किम एकएक महिनाको महोत्सब मनाउँदैछ– नाचगान, भेषभूषा, धामीझँक्री नृत्य, गुन्दु्रक–भट्मास र ढिँडोको नेपाली परिकार महोत्सब आदि ।
लोककल्याणकारी राज्यको कल्पना व्यवहारमा उतर्ने उपाय पनि मनग्गे गरेको छ सिक्किमले । उसले जनसंख्याको करिब ३४ प्रतिश आर्थिक रुपले कमजोर वर्गका बालबालिकाका लागि शिक्षामा पूर्ण छात्रबृत्ति दिएको छ । उच्चशिक्षामा आरक्षण दिएको कात्र छैन, बृद्धभत्ता, विकलाङ्ग कल्याण योजना, असहाय आश्रयजस्ता सामाजिक न्यायका कार्यक्रमहरू पनि प्रशस्त लागु गरेको छ ।
भारतको उत्तरपूर्वी भागमा अवस्थित सिक्क्मिको विकास प्रयासलाई मात्र ७,०९६ वर्ग किलोमिटरको सीमित क्षेत्रफल र ५ लाख ४० हजारको न्युन जनसंख्याले राम्रै साथ दिएको छ । पश्चिममा नेपाल अधिराज्य, पूर्वमा भुटान, उत्तर र उत्तरपूर्वमा चिनको स्वशासित प्रान्त तिब्बत, र दक्षिणमा पश्चिम बङ्गालसँग जोडिएको सिक्किम कुनै बेला नेपालकै अधीनमा थियो । जनसङ्ख्याको तीन चौथाई नेपाली मूलका नेपाली भाषी हिन्दु रहे पनि सिक्मिले अल्पसंख्यक महायानी र भोटबर्मेली भाषा बोल्ने भुटिया, लेप्चा तथा लिम्बु मात्रै होइन सानो संख्यामा रहेका क्रिश्चियन र मुस्लिमलाई पनि उत्तिकै सम्मान गर्न जानेको छ । ग्रामीण क्षेत्रका छरिएका बस्तीहरूमा बस्ने जनसंख्यासम्म पानी, बत्ती र बाटो पु¥याएर सिक्किमले साँच्चिकै पौरख देखाएको छ ।
लिम्बु भाषको सु हिम अर्थात नयाँ घरबाट सुखिम हुँदै चलनचल्तीमा आएको नाम आजको सिक्किम सत्रौं शताब्दी अघिको आफ्नो इतिहास बारे प्राय अनभिज्ञ नै देखिन्छ । प्राय अरुबाटै शासित सिक्किममा १४औं शताब्दी पछि तिब्ब्तबाट भोटियाहरू प्रवेश गरे, स्थानीय लेप्चामाथि शासन गर्न । सन् १६४२मा प्रथम छोग्याल (धार्मिक राजा) फुङसोङ नाम्ग्यालले राज्यको स्थापना गरेपछि १९७५सम्मै उनको बंशले त्यहाँ शासन ग–यो । यही बीचको युद्धमा पश्चिम सिक्किम लगायत तराइका भूभाग नेपालले आफ्नो अधीनमा लियो । अठारौं शताब्दीको यही मध्यतिर ठूलो संख्यामा नेपालीहरू सिक्किम पसे । सन् १८१४–१६को नेपाल अङ्ग्रेज युद्धमा ती भूभाग नेपालले गुमाएर सिक्किम बेलायतको संरक्षित राज्य बन्यो, १९६१को सन्धिले त बेलायती उपनिवेशै बनायो । सन् १९५०को सिक्किम–भारत सन्धीले भारतको संरक्षित राज्यमा सीमित तुल्यायो । १९४७ पछि राजनीतिक दलहरू खुल्दै गएर । छोग्याल र उनका समर्थकहरूले राजनीतिक दलका माग र जनतामाथि दमन कार्य बढाएपछि अशान्ति फैलिनुृ स्वभाविक थियो । अन्तिम निर्वाचनमा दुई विरोधी दल विलय भई पूर्ण बहुमत ल्याए, थप स्वतन्त्रताका लागि आन्दोलन चर्कियो । छोग्याले भारतलाई प्रशासन हातमा लिन निम्त्याए पछि बहाना खोजिरहेको भारतले आफूमा विलयन अनुकुलको नयाँ सिक्किमी सम्बिधान मस्यौदा ग¥यो । सन् १९७४मा सिक्किमी संसद्ले त्यसको अनुमोदन गरेको पछिल्लो वर्ष मञ्चित विशेष जनमतको नाटकमा ९७ प्रतिशतभन्दा बढी मत सिक्किमलाई भारतमा विलय गर्ने पक्षमा पारियो । अन्ततः मे १५, १९७५मा लामोसमय स्वतन्त्र रहेको एउटा राष्ट्र भारतको २२सौं राज्यमा गाभियो, विश्व मानचित्रबाट एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रको अस्तित्व मेटियो !
भारतको पश्चिम बङ्गालको सेवकनगरबाटै टिष्टा नदीको किनारै किनाबको यात्राले मन लोभ्याउँदै थियो हाम्रो । तिब्ब्ती सीमा नजिकैबाट ओर्लिएको यो हिमनदी साढे पन्ध्र हजार फिट ओरालो झरेर राङपो अवतरण गरेको थियो । सिक्क्मिको जीवनरेखा टिष्टा रङ्गित, रोङ्गी छु, तालुङ र लाछुङजस्ता सहायक नदीलाई आफूमा मिसाएर विशालता ग्रहण गर्दै सिक्किमको उन्नतिमा निरन्तर सहायक बनिरहेको छ । बाटाछेउ एउटा सफलतापूर्वक जोगाइएको बाक्लो जङ्गलैजङ्गल यात्रा मार्ग जति अघि बढ्थ्यो उत्ति नै हामी रोमाञ्चक अनुभूतिमा सरोबर हन्थ्यौं । पहाडको तरेलीमा सिँढी झैं एकमाथि अर्काे उभिएको गान्तोक शहर विकट पहाडी अवस्थितिमा पनि विकास संभव छ भने प्रश्नको उत्तर झैं लाग्थ्यो । मेरो देशकोभन्दा विकट भौगोलिक बनोटको सिक्किमले यति विकास गर्न सक्छ, जनताका अधारभूत आवश्यकता पानी, विजुली, बाटो, स्कुल र अस्पताल सुृदूरका गाउँगाउँसम्म पु¥याउन सक्छ भने मेरो देश किन सक्तैन ? अनुत्तरित प्रश्न अनेकौं थिए !
राजधानी गान्तोकले मात्र होइन ४० किलोमिटर परको बौद्धतीर्थ रुम्टेकजाँदा प्रयोग गरिएका दुई क्षेत्र समेट्ने मार्गका दृश्यले पनि तिनै अनुभव गराएका थिए । छिनमा लज्जालु युवती झैं बादलुको घुम्टोमा लुक्ने, छिनमा मुसुक्क मुस्काउने गान्तोक शहर र यसबाहिरका असंख्य पहाडी घुम्तीहरू पार गर्दै रुम्टेक पुग्दा जेम्स हिल्टनको साँग्रिला सम्झिँदैं थिएँ म ! गुम्वाको निकै तल, प्रवेशद्वारमा सवारी छाडेर गुम्वा परिसर पुग्दा ँ पूर्ण शान्ती थियो त्यहाँ ।
विश्वकै प्रसिद्ध गुम्वा हो, रुम्टेक धर्मचक्र केन्द्र अर्थात रुम्टेक विहार । तिब्बत चिन अधीनस्थ भए यता धेरै तिब्बतीहरू विदेश पलायन भए । बाह्रौं शताब्दीमा दुसुम क्येन्पाद्वारा स्थापित काग्यु संप्रदायका सोह्रों कर्मापा रिग्पे दोजी तिनैमध्येका थिए । भूटानहुँदै भारत पुगेका रिग्पे, रिम्पोचे, लामा तथा भीक्षु र उनका अनुयायी सिक्किमी राजा चोग्याल तासी नाम्ग्यालको निम्तामा त्यहाँ पुगे । रिग्पेले चोग्यालकै सहयोगमा रुम्टेक गुम्बाको निर्माण गरे । सिक्किमका राजा चोग्यालले राजधानी गान्तोकभन्दा २४ किलोमिटर परकोे यही सुन्दर पहाडमा ७४ एकड जमिन उपलब्ध गराएपछि यो नयाँ रुम्टेक गुम्वा र धर्मचक्र विहारको निर्माण पूरा भयो–सन् १९६७ मा । अहिले विश्वभरका तीनसय काग्यु केन्द्रहरूको प्रधानकार्यालय बनेको छ यो धर्मचक्र विहार ।
प्राचीन तिब्बती परंपरा अनुसार निर्मित तीनतले यो गुम्वा चोक वा आँगन (कोर्टयार्ड) र भीक्षु आवासले घेरिएको देखिन्छ । चोकको मध्य भागमा स्थित स्तम्भले तिब्बती भाषामा आफ्नो इतिहास बताइरहेको रुम्टेक गुम्वाकोे शिरोभागमा देखिन्छ एउटा घाञ्जिर (गहना), जसका पाँच प्रतीकले तथागत बुद्धका पाँच परिवारको सङ्केत गरिरहेको छ । भनिन्छ, कमलले अमिताभ, कमलमाथिको चक्रले विरोचन, घण्टाले अमोघसिद्धि, आधारघटले अक्षोभ्य र दायाँतर्फ माथिको रत्नले रत्नसम्भवको परिवार बुभाउँछ । यही तेश्रो तलाको शिरोभागमा बौद्धचिन्ह धर्मचक्र र भालेपोथी मृगयुगल देखिन्छन् । बुद्ध धर्ममा धर्मचक्र बुद्ध–उपदेश र मृगयुगल ज्ञानपीपासु भीक्षुको प्रतीक मानिन्छन् ! मुख्य मन्दिरको प्रवेशद्वारमा चारवटा गुम्वा–रक्षक र गणेशको चित्र देखिन्छ । मुख्य गुम्बामाथि नालन्दा इन्स्टिीच्युटको विशाल भवनको मध्यमा १३ फिट अग्लो स्वर्ण स्तुप वा ल्हाब्बा छोर्तेन बडो आकर्षक देखिन्छ । यो नालन्दा बौद्ध अध्ययन संस्थान मा बुद्ध दर्शन, तर्कशाश्त्र, धार्मिक इतिहासजस्ता विषयमा स्नातकोत्तर तहसम्मको अध्यापन हुन्छ ।
हामीले हेर्ने अवसर पाएको अर्को एउटा मनोरम स्थान थियो राजधानी गान्तोकभन्दा चालीस किलोमिटर परको पर्यटकीयस्थल छाङ्गु लेक ! हामी बसेकोभन्दा केहीमाथिको हनुमानटोकमा तीन माइल पुलिस पोष्टदेखि नै सेनानियन्त्रित क्षेत्रको प्रारम्भ हुँदो रहेछ । त्यहाँभन्दा माथिको यात्रामा विशेष अनुमतिपत्रको आवश्यकता पर्ने भएकोले हाम्रा व्यवस्थापक चन्द्र खालिङले हिजै त्यसको व्यवस्था मिलाइसकेका थिए, त्यसले गर्दा कुनै समस्या परेन । गान्तोक–नाथुला राजमार्गको ठाडो र घुमाउरो बाटो, कतै कतै पानीले बगाएको । अहिले पनि पानी बाक्लै परेको छ, कुहिरो, बादल र पानीले कतै त चारपाँच मिटर प।र समेत देख्न सकिँदैन । बाटो कतै बादलमाथि देखिन्छ, कतै बादलमुनि ! बीचबीचमा केही पातला बस्ती–बादलमाथिको आकाशमा थुपुक्क बसेजस्तै । बाटाभरि नै ठूला ठूला प्राकृतिक झरनाहरू– मनै रमाउने ! झण्डै डेढ घण्टाको चढाई पछि ३,७,८० मिटर (१४ हजार २०० फिट) उचाइमा रहेको छाङगुको किनारामा उभिइरहेका हुन्छौ हामी । १ किलोमिटर जति लामो अण्डाकार छाङगु लेक १५ मिटर गहिरो छ रे, यहाँका मानिस यसै भन्छन् । भुटिया भाषामा तालहरूको श्रोतको अर्थ लाग्ने छाङगुको अर्को अर्थ नौवटा झरना मिलेर बनेको ताल पनि होरे । यस तालमा झारपात झर्नासाथ एउटा विशेष चरोले त्यो टिपेर ताल सफा गर्छ रे, एउटा किम्बदन्ती ।
हिउँदमा चारैतिर बाक्लो हिउँ जम्दा तालमा समेत हिँड्न सकिन्छ रे । त्यही बेला पर्यटकहरूको भीड लाग्छ यहाँ, अहिले त सिजन नै होइन– मीठो नूनीलो नौनी मथेको भोटे चिया र न्यानो व्यासायिक मुस्कानले हामीलाई स्वगत गर्ने सुन्दरी छेतेन शेर्पा र सीतामाया गुरुङ त्यसै भन्थे । पानी र चीसोबाट यात्रीलाई जोगाउन ताो चिया, छाता र न्याना ज्याकेट, मोजार पञ्जा भाडामा उपलब्धगराउने सेवामा खटिएका ती हिमकन्याझैं युवतीहरूको मीठो मुस्कालने हाम्रो भने चीसो र थकान सबै मेटाइदिएका थिए ।
तिब्बती सीमाना नजिकैको यो लेकबाट १५ किलोमिटर पर पर्ने नजाथुला नाका फेरि खुल्दै छ । १९६२को भारत–चीन युद्धपछि बन्द भएको यो नाका खुलेपछि व्यापार फस्टाउने कुरामा सिक्किम आशावादी छ । नेपाल–तिब्बत व्यापारमा भने यसले ठूलै असर पर्ने अनुमान भए पनि हाम्रो तर्फबाट कुनै चासो राखिएको देखिँदैन । सिक्किमको नाथुला र तिब्बतको राजधानी ल्हास्साको दूरी ५०० किमि छ, नेपाली व्यापारीहरूले प्रयोग गर्दै आएका खास्सा–ल्हास्साको दूरी ८५० किमिभन्दा बढी ! नेपालले तिब्बत व्यापारबाट फाइदा लिन केरुङ नाका खुल्नु पर्छ । नेपाल र तिब्बत दुबैले केरुङ नाका खोल्न सहमति जनाएका पनि छन् । तिब्बत केरुङलाई आफूसँग जोड्न राजमार्गको निर्माण पनि गर्दैछ । बरु हामी नै पछाडि पर्दै छौं । पर्यटनमा हामीलाई नाथुला पासले सबैभन्दा बढी नोक्सान पु¥याउने निश्चित छ । कैलाश–मानसरोवरजस्ता यात्राका पर्यटक नेपालको साटो नाथुला नाकालाई रुचाउने छन् ।
मधुपर्क, वर्ष ३६ अङ्क ७ पूर्णाङ्क ४१४ मङ्सिर २०६०
अरु तीन प्रतिष्ठित नेपाली साहित्यकार, संगीतकार र गायिकासँगै यो लेखकको पहिलो सिक्किम यात्रा साँच्चि नै कहिल्यै नविर्सने सम्झना रह्यो । यात्राको सन्दर्भ बनेको थियो सिक्किमका वर्तमान मुख्यमन्त्री पवन चाम्लिङले रोपेर गोडमेल गर्दै हुर्काएका एउटा साहित्यिक वृक्ष निर्माण प्रकाशन । त्यही प्रकाशनको सम्मान तथा पुरस्कार वितरण समारोह मा आमन्त्रित थियौं हामी ! २०६० असोज ४ गतेको त्यो अविस्मरणीय समारोहमा सहभागी हुनकै लागि हामी भदौको अन्तिम दिन त्यता लागेका थियौ । भारतको पश्चिमबङ्गाल टेकेदेखि नै रोमाञ्चित थिएँ म– सन् १६१४मा तिब्ब्ती छोग्याल पञ्चेन नाम्ग्यालले राजधानीको रुपमा स्थापना गरे यता साढे तीन शताब्दीभन्दा बढी सिक्किमी राजधानीको सम्मान पाएको गान्तोक नपुगेसम्मै । गान्तोक बसाइको क्रममा त्यहाँको विकास–निर्माण, राजनीतिक नेतृत्वको स्पष्ट दृष्टिकोण र प्रतिबद्धताको साक्षात्कारबाट लाग्दैथियो, चाहे भने नेपालीले पनि त गर्नसक्दा रहेछन् !
सिक्किमको सौन्दर्यले त धेरै अगाडि पढेको जेम्स हिल्टनको लस्ट होराइजन अर्थात हराएको क्षितिज शीर्षक उपन्यासको सम्झाइरहेको थियो । सिक्किमका मुख्यमन्त्री पवन चाम्लिङकै संरक्षकत्वमा स्थापित निर्माण प्रकाशनको पाहुना बन्ने सौभाग्यमा प्राप्त यो यात्राले सिक्किमका मनमोहक दृश्य र विकास प्रक्रियाको हेर्ने सुन्दर मौका दिएको थियो हामीलाई । मेरा लागि त निश्चय नै संझनायोग्य थियो यो अवसर । राजधानी गान्तोक मात्र होइन विश्वप्रसिद्ध रुम्टेक गुम्बा र तिब्बती सीमास्थित नाथुला नाका (पास) नजिकैको छाङ्गु लेक हेर्ने त्यो अवसर मेरा लागि निश्चय नै सितिमिति उपलब्ध हुँदैनथ्यो । उता सिक्किम भ्रमणको हर क्षण आफूलाई जेम्स हिल्टनकै लस्ट होराइजनको साँग्रिलामा छु, नेपालकै कुनै पहाडी भेगमा छु भन्ने रोमाञ्चपूर्ण अनुभूति भइरहेथ्यो मलाई र यो मेरा लागि निश्चय नै अमूल्य पा्रप्ति थियो । लाग्थ्यो म आपनो देशको एउटा साँग्रिलाबाट अर्को एउटा त्यस्तै साँग्रिलामा पुगेको छु, जहाँ जतासुकै प्रकृतिको अनुपम छटा छताछुल्ल पोखिएको छ !
सिक्किम जाने क्रममा भद्रपुर पुग्न काठमाणौंको त्रिभुवन विमानस्थल छाड्दैदेखि मेरो मनमा सिक्किमका बारेमा बेग्लै रुप र विम्ब बन्दै बिग्रँदै गर्दै थिए । भारतले सन् १९७५मा आफूमा गाभेर २२औं राज्य बनाएको सिक्किमको बारे अरुकोजस्तै मेरो मनमा पनि एउटा जिज्ञासा थियोे– कस्तो अनुभूति होला उनीहरूमा ? के मेरैजस्तो उनीहरू पनि सिक्किम विलयलाई एउटा साम्राज्यवादी शक्तिको कपटपूर्ण अभिसन्धिको परिणाम मात्र ठान्छन् ? अथवा तत्कालीन शासक वा राजाको तानाशाही नियन्त्रणले जन्माएको विद्रोहसिर्जित एउटा अप्रिय दुर्घटनाको तारतम्य ! भद्रपुर विमानस्थलमा हामीलाई लिन गान्तोकदेखि आएका दुईजना सिक्किमी नेपालीको न्यानो स्वागतदेखि नै सिक्किमप्रतिको मेरो पूर्व अनुकल्पित विम्ब बन्दै दिग्रँदै थिए । मेरा ती प्रश्न र जिज्ञासाको चित्तबुझ्दो जवाफ मैले कतै फेला पारिन । मेरो यात्रा अवधिमा घुमौरो पारामा मैले यो प्रश्न धेरैसँग राखेँ, तर लाग्थ्यो उनीहरू त्यो पुरानो घाउ उप्काउन चाहँदैनन् या उनीहरू आजैको अवस्थामा सन्तुष्ट छन; खुट्याउन असमर्थ थिएँ म !
भद्रपुरबाट सीमापार पानीटङ्की, बाग्डोराको बाटो सिलगुडी–दार्जलिङ शहरहरूलाई दायँबायाँ छाडेर महानन्दा नदी पारगर्दै हामी जतिजति पूर्वोत्तर लाग्दै जान्थ्यौंं त्यतित्यति मेरा आँखा अगाडि पुर्खाहरूका सीमा विस्तार र बसाइँ–सङ्घर्षको चित्र जीवन्त भएर आउँथ्यो । जन्मस्थानबाट लखेटिएर आश्रयको खेजीमा टिस्टापार गर्ने धने र म्याउचीहरूको लस्कर कल्पना गर्न पुग्थ्यो मेरो मानस । हो, कुनै बेला यी भूभाग पनि मेरै देशको शासनअन्तर्गत थिए, मेरै देशको अङ्ग थियो यो । त्यतिबेलैदेखि नै यता बस्दै आएका मेरा देशबन्धुहरू यतैकै भएर रहे, अझ पछि आफ्नै देशभित्रको आर्थिक सामाजिक शोषणको मारमा परेर आफन्तै खाज्दै यतै बसाइँ सर्दै गए । त्यसैले अहलिे रानीतिक रुप–रेखाको सीमाबन्धनले परदेश भए पनि म नेपालीले यी भूभागलाई आफ्नै ठान्दै आएको हुँ । त्यसैले यी ठाउँहरू मलाई विरानो लाग्दैन, पराई लाग्दैन । बरु लाग्छ, म नेपालभन्दा पर छैन, विरानो मुलुकमा छैन ।
हामी सडकका दुबैतिर लम्बेतान पैmलिएको घना–हराभरा जङ्गलको छात्तीमा चरक्क चिरेर अगाडि बढिरहेको हाइवेबाट जतिजति उता लग्थ्यौं उति उति धने र म्याउचीहरू आफ्नै जन्मभूमिका रावणहरूबाट लखेटिएर महानन्दा र टिष्टाको भेलसँगै पौडीइरहेका दृश्य नाच्नआउँथे मेरा अगाडि ! बीचमा पर्ने बाग्पुलले मलाई मरै पुर्खाको रक्तप्रवाहित भूटानी अनुहारहरू आप्mनै रगतपसिना सञ्चिेर कालापानीका खोरियालाई बस्तीमा परिणत गरिदिएको बदलामा आफ्नै देश भूटानद्वारा सिकारी चितुवाले खेदेको मुगशावकझैं जीवनरक्षामा भागिरहेका दृश्य झल्झल्ती आँखा अगाडि आइरहेका थिए, त्यतिखेर । तर पीडाजन्य अनुभूति मात्र होइन, सुखद् आश्चर्य पनि अनुभव गर्दैथिएँ म– नेपाली हातहरू संसारका कुनै पनि कुनामा रहेर पनि आफू बसेको ठाउँको समृद्धिमा निरन्तर समर्पित छन्, विकास र उन्नतिका नवीन सपनाहरूलाई वास्तविकतामा परिणत गर्न निरन्तर प्रयत्नशील छन् । मेरै रगत र सांस्किृतिक विरासत बोकेका मेरा भारतीय नेपालीहरूको यो सङ्घर्षपूर्ण तर सफलताको गाथा मेरालागि गौरवपूर्ण मात्र नभएर विश्मयकारी पनि थियो । केही समय मात्रै भए पनि भारतीय नेपाली नेतृत्वको चमत्कारी अनुभूति गराउने एउटा यस्तै सफल भूमि सिक्किम र त्यहाँका नेपालीको माझ रहने यो अवसरले मेरो आफ्नो विफलताको नमीठो स्वाद भने नराम्ररी समझाई रहे ।
हे, नेपाली मूलका वर्तमान् सिक्किमी मुख्यमन्त्री पवनकुमार चाम्लिङ एउटा सुन्दर सपना बुनीरहेका छन्– सिक्किमलाई सन् २०१५ भित्र भारतकै सबै राज्यमध्ये एउटा अति विकसित राज्यको रुपमा अवतरण गराउने ! उनको स्पष्ट दृष्टिकोण, कडा मिहिनेत, दृढ प्रतिबद्धता देख्दा लाग्छ, यो पूरा हुनै नसक्ने सपना होइन । यो सपनामा मात्र सीमित रहने छैन, यसले आफूलाई यथार्थमा अनुवाद गराउने छ । तर केही सिक्किमी मनहरू सशंङ्कित पनि देखिन्छन्– कतै सिक्किमको अति विकासमोहले यसको सौन्दर्यलाई विरुप तुल्याउने त होइन ? विकाससँगै आउने विकृति र चापले सिक्किमलाइर्ए आजैको हरित राज्य र सांस्कृतिक विशिष्टताको साँग्रिला रहीरहन देला ? तर आफ्नो संस्कृति परम्परालाई जोगाउने मात्र होइन अझ समायानुकूल रुपमा विकसित गर्ने र सिक्किमलाई हरित राज्यमात्र होइन जैविक राज्य बनाउने चाम्लिङको सचेततापूर्ण प्रतिबद्धता देख्दा लाग्छ उनको यो कल्पना एउटा राजनीतिकर्मीको लोकप्रिय बाचाबन्ध मात्र होइन । एउटा इमान्दार कविमनका नेता चाम्लिङको स्वप्निल चाहना पनि हो यो, जसलाई उसभित्रको सौन्दर्यपे्रमी कवि यथार्थमा परिणत गर्न चाहन्छ । यो उनको कल्पना मात्र होइन, यसको प्रयोमा उनले प्रयत्नहरू पनि प्रारम्भ गर्न थालिसकेका छन्– घरायसी इन्धन र चरनको उपयुक्त वैकल्पिक स्रोत उपलब्ध गराएर । चाम्लिङको सिक्किमले हरेक घरपरिवारलाई दुईवटा ग्यास सिलिण्डर निःशुल्क उपलब्ध गराएको छ, पशुपालनलाई आधुनिक ढङ्गमा फार्मिङ प्रयालीमा परिणत गर्न प्रेरित गर्दै छ । चाम्लिङको उद्घोष छ– म सिक्किमलाई प्राकृतिक उपवनको रुपमा विकसित गर्न चाहन्छु !
स्वप्नजीवी चाम्लिङ किशोरवयदेखि नै आफ्ना सपनाको उद्घाटनमा रमाउँथे । सन् १९६७ मैं उनले आफ्नो वीरको परिचय कवितामार्फत घोषणा गरेका थिए– राष्ट्रको लागि मर्ने मान्छे अमर बन्छ, शहिद बन्छ र बहादुर बन्छ । मृत्युपश्चात पनि ऊ सम्मानपूर्ण बाँचिरहेको हुन्छ । तर, जो बाँच्छन् र जीवनसङ्घर्षको मैदानमा बहादुरीपूर्वक लड्छन् ती पनि अद्वितीय योद्धा हुन् । त्यसैले म आज यसै क्षण आफ्नो सपनाको घोषणा गर्छु, कुनै दिन म पनि बहादुरजीवन काँच्ने छु, अवश्य नै म नयाँ पुस्ताका लागि एउटा नयाँ मार्गको खोजी गर्ने छु !
हो, पवन चाम्लििङ सपना देख्छन् र त्यो सपनालाई यथार्थमा परणत गर्ने बाटो पनि खोन्छन् । उनी कवितामा सपनाहरू देख्छन्, योजनामा सपना देख्छन् र ती सपनालाई यथार्थमा परिणत भएको देख्न चाहन्छन् । कवितामाजस्तै “धेरै युगदेखि ÷ समयका गतिहरूमा ÷ मान्छेको जीवन” खोज्ने अभियानमा लागिरहेका उनी “भू–चित्रावली अस्पष्ट रेखाहरूभित्र कतै घर फर्किने बाटो अलमलिएको” भए पनि मनभरि “सुनगाभाजस्तै एउटा सुन्दर सपना मनभरि फुलाइरहेको” उद्घोष गर्छन् । उनलाई राम्ररी थाहा छ, एउटा गीत उत्साहको, एउटा गीत सङ्घर्षको र एउटा गीत जीवनको मनभरि गाउने बेला हो यो ! सिक्किमलाई र त्यसका वर्तमान स्पप्नजीवी कविनेता चायम्लिङलाई राम्ररी थाहा छ, मान्छेको जीवनलाई एउटा स्पष्ट आकार दिन, यसलाई चिन्न र चुन्न समयले सहजमार्ग दिँदैन । तर उज्यालोको खोजीमा निमग्न जीवनका हातहरूमा बोकिएका दियोका असंख्य सलेदाहरूलाई अनगिन्ती जुनकिरीहरूको साथ मिल्छ भन्ने कुरामा पनि चाम्लिङहरू विश्वस्त छन् र छन् अँध्यारोको दहमा डुबेको एक टुक्रा उज्यालो खोज्न सफल हुने पूर्ण विश्वासमा । त्यो उज्यालोलाई सुरक्षा दिने र फैलाउने सबलहातहरूको खोजीमा पनि निरन्तर प्रयत्नरत छन् चाम्लिङहरू ! खुशीका गीतहरू गाउन शसक्त आवाजहरूको खोजीमा निरन्तर अन्वेषणरत छन् उनीहरू । आफ्नो समयको कविता लेख्न कलम भएर आउने आह्वान गर्ने सिक्किम र सिक्किमका चाम्लिङहरू विचारको धरतीमाथि सभ्यताको सडकमा शब्दका बारुदहरू ओछ्याउँदै सधैं झुकेर सलाम गर्ने हातहरूमा क्रान्ति थमाउँदै छन् । जडौरी परिचय बाँचने दास मानसिकताको परिचयको मन, विवेक र बुद्धिमा उमङ्ग, उत्साह र जाँगर भर्दै उज्यालो चेतनाको द्विप प्रज्वलन गर्दैछन् । पवन चाम्लिङले भनेजस्तै निश्चय नै भविष्यले भग्नावशेष भित्रैबाट भए पनि खोतलेर पत्तालाउने छ– केही मानिसहरूसित पखेटायुक्त सपना थिए, केही मानिसहरू पृथ्वीमा मानिसमात्रको सन्सार स्थापना गर्न चाहन्थे, मानिस मात्रको उज्यालो सन्सार को सपना देख्थे !
सिक्किमलाई थाहा छ, विशाल भारतमा उसले आफ्नो पहिचान राख्ने हो भने नेपाली जातीयता र संक्कृतिलाई संबद्र्धन गर्नु जरुरी छ । सिक्किमभरकिा सबै संस्कृति र भाषाहरूको बीच सौहार्दतापूर्ण सन्तुलित विकासको आवश्यकता रहन्छ । अनि उसलाई थाहाछ शिक्षा, रोजगारी र उन्नतिका अवसरहरूले नै समाजमा द्वन्द, अशान्ति र हिंसालाई फस्टाउने मौका दिँदैन । त्यसैले अहिलेको सिक्किम शिक्षा, संस्कति र रोजगारीलाई प्राथमिकताको शिरोभागमा राखन चाहन्छ । यी सबै पक्षमा वर्तमान सिक्किमले उल्लेख्य काम गर्दैछ–मेरो छोटो सिक्किम भेमाइको क्रममा मेरो बुझाई थियो यो । निर्माण, जनपक्ष, आँकुरा, गान्तोक, आदि प्रकाशन वाङ्मयको विकासमा सक्दो जुटिरहेछन्, सुसंस्कृत र चेतन नागरिक तयार गर्न राज्य स्वयम् गाउँगाउँमा पुस्तकालय, स्कुल र वाचनालयको सञ्जजाल फैलाइरहे छ । ऊ विश्वस्त छ, आफ्ना यी सपना पूरा हुन्छन् र एक दिन सिक्कम सभ्य, सुसंस्कृत र सम्पन्नताको शिखर चढ्ने सफल हुन्छ । भारतीय नेपालीहरूको यो संकल्पलाई म नेपालीको मनभरिको शुभकामना !
२०६० असोज ५ गते छ दिने सिक्क्मिबाट फर्केको लगत्तै मैले सामना गर्नु परेको पहिलो प्रश्न थियो–रकम त ठूलै ल्याइयो होला नि ! केही समय त दिमागै रन्थनायो, कस्तो प्रश्न हो यो ? म कथित बौद्धिक–मगन्ते बनेर गएको थिइन, सिक्किम । न त कसैले मलाई कुनै रकम दिएको थियो । निर्माण प्रकाशनले आयोजना गरेको निर्माण पुरस्कार वितरण तथा नेपाली भाषा, साहित्य, कला, संस्कृतिका विभिन्न व्यक्तित्वहरूलाई गरिने अभिनन्दनको कार्यक्रममा मिन्त्रणा पाएर त्यहाँ पुगेको थिएँ । हो, भद्रपुरसम्मको आतेजाते टिकट उनीहरूले नै पठाएका थिए, विमानस्थलसम्म लाने–ल्याउने सवारी साधन उतैबाट उपलब्ध थियो । एयरपोर्ट ट्याक्स र आफूखुसी खर्च आफैंले बेहोरेका थियौं, बस्नेखाने–आउने जाने आतिथ्य उनीहरूको थियो । फर्कने अघिल्लो रात त्यहाँका मुख्यमन्त्रीले आयोजना गरेका रात्रिभोज पछिको विदाइमा उपहारस्वरुप दिएका ३ह५ साइजको एउटा सिक्किमी सुन्दर गलैंचा र पुस्तकको एउटा पोको भने मैले पनि पाएकोथिएँ । त, कताबाट आयो यो भारुको बिटो हात लाग्ने मित्रहरूको यो प्रश्न ?
नेपालबाट दशैंखर्च उठाउन एकथरी साहित्यकार–पत्रकार प्रत्येक वर्ष दशैमा सिक्किम जान्छन् र दुखःपुकार गरेर त्यहाँबाट खर्च उठाएर फर्कन्छन् भन्ने यदाकदा सुनिन्थ्यो यसअघि ! सायद यिनै केही सीमित लेखक–पत्रकारको याचक बृत्तिका कारण हुनुपर्छ, त्यहाँ जाने सबै नेपाली माग्नैका लागि जान्छन् र त्यहाँकाले पनि जानेजतिको झोला भरेर पठाउँछ भन्ने धारणा विकसित भएको होस् । तर सबै नेपाली आफ्नो स्वाभिमान त्यागेर हातै थाप्न मात्र त्यता जान्छन भन्ने विश्वास गर्ने मित्रहरूको मानसिकताप्रति मलाई रोष होइन, दया लागेको थियो ।
यस्तै अर्को एउटा प्रश्न पनि उठ्यो रे, सिक्किमबाट फर्केर मैले लेख र समाचार प्रकाशन गरेपछि । एकजना पत्रकार मित्रले सुनाएका थिए– केही प्रगतिशील साहित्यकार– पत्रकारहरूको प्रश्न थियो रे, विजय चालिसेले पनि सिक्किमको प्रशंसामा लेखेछ । यसको अर्थ सिक्किमको भारतविलयन राम्रो थियो भन्ने भएन र ! मलाई अचम्म लाग्यो, किन उठ्छन् यस्ता प्रश्नहरू । सिक्किम नेपालीबहुल एउटा पहाडी राज्य हो । त्यहाँ जेजस्ता प्रगति भएका छन् त्यो नेपाली मूलकै मानिसहरूको नेतृत्व क्षमता र सही दृष्टिकोण तथा योजनाबाट संभव भएको हो । सिक्किममाथिको अतिक्रमण ठीक थिएन, हामी भन्छौं । भूगोल र सांस्कृतिक निकटता, सामरिक महत्व र संवेदनशीलताजस्ता कुरामा नेपालसँग समानता राख्ने २८ वर्ष अघिसम्मको सार्वभौम–स्वतन्त्र राष्ट्र सिक्किममाथिको त्यो दुर्घटनाले निश्चय नै हामीलाई दुखी बनाउँछ, घच्घच्याउँछ यो स्वाभाविक हो । यस्ता घटनाबाट सचेत र सतर्क बन्नुपर्छ, यो पनि सत्य हो । तर भारतमा गाभिएपछि होस वा अघि, नेपाली भाषा, साहित्य, संगीत, परम्परा, र समग्र संस्कृतिको जगेर्ना र संरक्षण–संदद्र्धनमा हामीभन्दा इमान्दार भएर लागिरहेका सिक्किमे नेपालीले प्राप्त गरेका सफलताको बारेमा केही बोल्नु, केही लेख्नु अपराध हो त ? के यसो गर्नु भारतीय विस्तारवादको समर्थन गर्नु हो ? ती मित्रले अरुले भनेको भनेर त्यो कुरा सुनाएपछि मेरा मनमा यस्तै प्रश्न उठेका थिए । म एउटा साहित्यकार–पत्रकार, अनुभूति र यथाथलार्ई इमान्दारीपूर्वक राख्नु कर्तव्य ठान्छु र त्यसो गर्दा कताबाट कुन अवसर हात लागी हुन्छ र कताबाट कुन गुम्छ भन्ने लेखाजोखा म कहिल्यै राख्दिन ।
सिक्किम आफूभित्र र बाहिरको वर्तमान नेपाली समाज आफ्नो संस्कृति, परम्परा र संस्कारबाट टाढिँदै दिशाहीन बन्न थालेकोमा चिन्तित मात्र छैन, तिनको सामना गर्न समेत भौतिक, मानसिक र बौद्धिक विकासको समन्वयमा जेटेको छ । साहित्यले समय र समाजलाई गहिराइसम्म पुगेर खोतल्न सक्नुपर्छ, जुन जातिले आफ्नो भाषा–संस्कृतिप्रति गर्व गर्दैन त्यो जाति विकसित हुन सक्तैन भन्ने सिक्किमले उच्चशिक्षासम्मै नेपाली विषयलाई अनिवार्य गराएको छ, राज्यभरका सबै १६६ ग्राम पञ्चायतमा सरकारले नै पुस्तकालय स्थापना गरिदिएको छ । प्रत्येक वर्ष स्थानीय जनताको माग अनुसारका पुस्तक उपलब्ध गराउँदै आएको छ । त्यो देखेर नेपाली भाषाको मूल थलोको म थकाली लाजले गढेको थिएँ– खोई मेरो राष्ट्रले ध्यान दिन सकेको यस्ता कुरामा ? उता सिक्किम भने नेपाली जातीयता, भाषा र संस्कृतिको जगेर्नामा मजस्तो राजनीतिक भाषणको ओठे भक्तिमा मात्र सीमत छैन, कामैले देखाउँदै छ । नेपाली मात्र होइन, सिक्मि आफ्ना सबै भाषाभाषीको विकासमा उत्तिकै प्रतिबद्ध छ । नेपाली भाषा स्कुल कलेज महाविद्यालय सबैमा अनिवार्य छ, भोटिया, लेप्चा, शेर्पालयागत अरूले उपभाषाको मान्यता पाएर विद्यालय तहमा अध्ययन गराइँदैछन् । संस्कतलाई नेपाली र अन्य भाषाको शत्रु ठान्दैन सिक्किम, बरु यी भाषाको विकासका लागि संस्कृतको विशाल ज्ञान–भण्डार सहायक देख्छ । त्यसैले राज्यस्तरमैं संस्कृत विद्यालय खोलेर महाविद्यालयको तर्खरमा छ सिक्किम !
आउँदो दुई वर्षभित्र भानुभक्तको संसारमै सबैभन्दा अग्लो सालिक बनाएर सिक्किम विश्वसभ्यताको मानचित्रमा आफ्नै उँचाइ थप्दैछ । त्यो सालिक ५० फिटभन्दा होचो हुने छैन, यो उसको प्रपतबद्धता हो । त्यहाँ नेपाली भाषाका लेखक कविहरूका कृति र प्राप्य सबै सामग्री संकलन गरिएको संग्रहालय रहनेछ । आफ्नो भाषा, साहित्य र संस्कृतिलाई विश्वव्यापारको मण्डीमा लीलाम गर्न उद्यत मेरो नेपालले सके भोलि नेपाली जातित्वको परिचयका लागि सिक्मिको त्यही भानु सालिकस्थल गेजिङको अध्ययन केन्द्र र संग्रहालय पो धाउनु पर्ने हो कि, मलाई थाहा छैन । म यति भने जान्दछु, नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कृति, र जातीय परिचयको विकास, विस्तार र प्रसारमा हामी आफूले गर्नुपर्ने काम नगरेकैले सिक्किम इमान्दार भएर लागिपरेको हुनुपर्छ । यसो भन्नु भारतीय विस्तारवादको समर्थन हो भने त्यो आरोप सहन पनि तयार छु म ! भानु सालिकस्थलमा पाँचसय घरको लेखकग्राम निर्माण गर्न कटिबद्ध सिक्किम आफूलाई धार्मिक, सांस्कृतिक र साहित्यिक रुपमा समेत अग्रणी बनाउन चाहन्छ, यसलाई पर्यटन उद्याोगसँग गाँस्न चाहन्छ । त्यसैले ऊ पश्चिम सिक्किमकै गेलिङमा सन्त ज्ञानदिलदास धामको विकास गर्दै छ । नाम्चीको पच्चीस एकड जनिमा भारतका चारै धामकको झल्को दिने चारधामको निर्माण हुँदै छ, सबै जातिका सांस्कृतिक सम्पदाको प्रतिनिधित्व गर्ने सङ्ग्रहालय सहित । आफ्नो संस्कृतिलाई पर्यटनसँग जोड्न उद्यत् सिक्किम एकएक महिनाको महोत्सब मनाउँदैछ– नाचगान, भेषभूषा, धामीझँक्री नृत्य, गुन्दु्रक–भट्मास र ढिँडोको नेपाली परिकार महोत्सब आदि ।
लोककल्याणकारी राज्यको कल्पना व्यवहारमा उतर्ने उपाय पनि मनग्गे गरेको छ सिक्किमले । उसले जनसंख्याको करिब ३४ प्रतिश आर्थिक रुपले कमजोर वर्गका बालबालिकाका लागि शिक्षामा पूर्ण छात्रबृत्ति दिएको छ । उच्चशिक्षामा आरक्षण दिएको कात्र छैन, बृद्धभत्ता, विकलाङ्ग कल्याण योजना, असहाय आश्रयजस्ता सामाजिक न्यायका कार्यक्रमहरू पनि प्रशस्त लागु गरेको छ ।
भारतको उत्तरपूर्वी भागमा अवस्थित सिक्क्मिको विकास प्रयासलाई मात्र ७,०९६ वर्ग किलोमिटरको सीमित क्षेत्रफल र ५ लाख ४० हजारको न्युन जनसंख्याले राम्रै साथ दिएको छ । पश्चिममा नेपाल अधिराज्य, पूर्वमा भुटान, उत्तर र उत्तरपूर्वमा चिनको स्वशासित प्रान्त तिब्बत, र दक्षिणमा पश्चिम बङ्गालसँग जोडिएको सिक्किम कुनै बेला नेपालकै अधीनमा थियो । जनसङ्ख्याको तीन चौथाई नेपाली मूलका नेपाली भाषी हिन्दु रहे पनि सिक्मिले अल्पसंख्यक महायानी र भोटबर्मेली भाषा बोल्ने भुटिया, लेप्चा तथा लिम्बु मात्रै होइन सानो संख्यामा रहेका क्रिश्चियन र मुस्लिमलाई पनि उत्तिकै सम्मान गर्न जानेको छ । ग्रामीण क्षेत्रका छरिएका बस्तीहरूमा बस्ने जनसंख्यासम्म पानी, बत्ती र बाटो पु¥याएर सिक्किमले साँच्चिकै पौरख देखाएको छ ।
लिम्बु भाषको सु हिम अर्थात नयाँ घरबाट सुखिम हुँदै चलनचल्तीमा आएको नाम आजको सिक्किम सत्रौं शताब्दी अघिको आफ्नो इतिहास बारे प्राय अनभिज्ञ नै देखिन्छ । प्राय अरुबाटै शासित सिक्किममा १४औं शताब्दी पछि तिब्ब्तबाट भोटियाहरू प्रवेश गरे, स्थानीय लेप्चामाथि शासन गर्न । सन् १६४२मा प्रथम छोग्याल (धार्मिक राजा) फुङसोङ नाम्ग्यालले राज्यको स्थापना गरेपछि १९७५सम्मै उनको बंशले त्यहाँ शासन ग–यो । यही बीचको युद्धमा पश्चिम सिक्किम लगायत तराइका भूभाग नेपालले आफ्नो अधीनमा लियो । अठारौं शताब्दीको यही मध्यतिर ठूलो संख्यामा नेपालीहरू सिक्किम पसे । सन् १८१४–१६को नेपाल अङ्ग्रेज युद्धमा ती भूभाग नेपालले गुमाएर सिक्किम बेलायतको संरक्षित राज्य बन्यो, १९६१को सन्धिले त बेलायती उपनिवेशै बनायो । सन् १९५०को सिक्किम–भारत सन्धीले भारतको संरक्षित राज्यमा सीमित तुल्यायो । १९४७ पछि राजनीतिक दलहरू खुल्दै गएर । छोग्याल र उनका समर्थकहरूले राजनीतिक दलका माग र जनतामाथि दमन कार्य बढाएपछि अशान्ति फैलिनुृ स्वभाविक थियो । अन्तिम निर्वाचनमा दुई विरोधी दल विलय भई पूर्ण बहुमत ल्याए, थप स्वतन्त्रताका लागि आन्दोलन चर्कियो । छोग्याले भारतलाई प्रशासन हातमा लिन निम्त्याए पछि बहाना खोजिरहेको भारतले आफूमा विलयन अनुकुलको नयाँ सिक्किमी सम्बिधान मस्यौदा ग¥यो । सन् १९७४मा सिक्किमी संसद्ले त्यसको अनुमोदन गरेको पछिल्लो वर्ष मञ्चित विशेष जनमतको नाटकमा ९७ प्रतिशतभन्दा बढी मत सिक्किमलाई भारतमा विलय गर्ने पक्षमा पारियो । अन्ततः मे १५, १९७५मा लामोसमय स्वतन्त्र रहेको एउटा राष्ट्र भारतको २२सौं राज्यमा गाभियो, विश्व मानचित्रबाट एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रको अस्तित्व मेटियो !
भारतको पश्चिम बङ्गालको सेवकनगरबाटै टिष्टा नदीको किनारै किनाबको यात्राले मन लोभ्याउँदै थियो हाम्रो । तिब्ब्ती सीमा नजिकैबाट ओर्लिएको यो हिमनदी साढे पन्ध्र हजार फिट ओरालो झरेर राङपो अवतरण गरेको थियो । सिक्क्मिको जीवनरेखा टिष्टा रङ्गित, रोङ्गी छु, तालुङ र लाछुङजस्ता सहायक नदीलाई आफूमा मिसाएर विशालता ग्रहण गर्दै सिक्किमको उन्नतिमा निरन्तर सहायक बनिरहेको छ । बाटाछेउ एउटा सफलतापूर्वक जोगाइएको बाक्लो जङ्गलैजङ्गल यात्रा मार्ग जति अघि बढ्थ्यो उत्ति नै हामी रोमाञ्चक अनुभूतिमा सरोबर हन्थ्यौं । पहाडको तरेलीमा सिँढी झैं एकमाथि अर्काे उभिएको गान्तोक शहर विकट पहाडी अवस्थितिमा पनि विकास संभव छ भने प्रश्नको उत्तर झैं लाग्थ्यो । मेरो देशकोभन्दा विकट भौगोलिक बनोटको सिक्किमले यति विकास गर्न सक्छ, जनताका अधारभूत आवश्यकता पानी, विजुली, बाटो, स्कुल र अस्पताल सुृदूरका गाउँगाउँसम्म पु¥याउन सक्छ भने मेरो देश किन सक्तैन ? अनुत्तरित प्रश्न अनेकौं थिए !
राजधानी गान्तोकले मात्र होइन ४० किलोमिटर परको बौद्धतीर्थ रुम्टेकजाँदा प्रयोग गरिएका दुई क्षेत्र समेट्ने मार्गका दृश्यले पनि तिनै अनुभव गराएका थिए । छिनमा लज्जालु युवती झैं बादलुको घुम्टोमा लुक्ने, छिनमा मुसुक्क मुस्काउने गान्तोक शहर र यसबाहिरका असंख्य पहाडी घुम्तीहरू पार गर्दै रुम्टेक पुग्दा जेम्स हिल्टनको साँग्रिला सम्झिँदैं थिएँ म ! गुम्वाको निकै तल, प्रवेशद्वारमा सवारी छाडेर गुम्वा परिसर पुग्दा ँ पूर्ण शान्ती थियो त्यहाँ ।
विश्वकै प्रसिद्ध गुम्वा हो, रुम्टेक धर्मचक्र केन्द्र अर्थात रुम्टेक विहार । तिब्बत चिन अधीनस्थ भए यता धेरै तिब्बतीहरू विदेश पलायन भए । बाह्रौं शताब्दीमा दुसुम क्येन्पाद्वारा स्थापित काग्यु संप्रदायका सोह्रों कर्मापा रिग्पे दोजी तिनैमध्येका थिए । भूटानहुँदै भारत पुगेका रिग्पे, रिम्पोचे, लामा तथा भीक्षु र उनका अनुयायी सिक्किमी राजा चोग्याल तासी नाम्ग्यालको निम्तामा त्यहाँ पुगे । रिग्पेले चोग्यालकै सहयोगमा रुम्टेक गुम्बाको निर्माण गरे । सिक्किमका राजा चोग्यालले राजधानी गान्तोकभन्दा २४ किलोमिटर परकोे यही सुन्दर पहाडमा ७४ एकड जमिन उपलब्ध गराएपछि यो नयाँ रुम्टेक गुम्वा र धर्मचक्र विहारको निर्माण पूरा भयो–सन् १९६७ मा । अहिले विश्वभरका तीनसय काग्यु केन्द्रहरूको प्रधानकार्यालय बनेको छ यो धर्मचक्र विहार ।
प्राचीन तिब्बती परंपरा अनुसार निर्मित तीनतले यो गुम्वा चोक वा आँगन (कोर्टयार्ड) र भीक्षु आवासले घेरिएको देखिन्छ । चोकको मध्य भागमा स्थित स्तम्भले तिब्बती भाषामा आफ्नो इतिहास बताइरहेको रुम्टेक गुम्वाकोे शिरोभागमा देखिन्छ एउटा घाञ्जिर (गहना), जसका पाँच प्रतीकले तथागत बुद्धका पाँच परिवारको सङ्केत गरिरहेको छ । भनिन्छ, कमलले अमिताभ, कमलमाथिको चक्रले विरोचन, घण्टाले अमोघसिद्धि, आधारघटले अक्षोभ्य र दायाँतर्फ माथिको रत्नले रत्नसम्भवको परिवार बुभाउँछ । यही तेश्रो तलाको शिरोभागमा बौद्धचिन्ह धर्मचक्र र भालेपोथी मृगयुगल देखिन्छन् । बुद्ध धर्ममा धर्मचक्र बुद्ध–उपदेश र मृगयुगल ज्ञानपीपासु भीक्षुको प्रतीक मानिन्छन् ! मुख्य मन्दिरको प्रवेशद्वारमा चारवटा गुम्वा–रक्षक र गणेशको चित्र देखिन्छ । मुख्य गुम्बामाथि नालन्दा इन्स्टिीच्युटको विशाल भवनको मध्यमा १३ फिट अग्लो स्वर्ण स्तुप वा ल्हाब्बा छोर्तेन बडो आकर्षक देखिन्छ । यो नालन्दा बौद्ध अध्ययन संस्थान मा बुद्ध दर्शन, तर्कशाश्त्र, धार्मिक इतिहासजस्ता विषयमा स्नातकोत्तर तहसम्मको अध्यापन हुन्छ ।
हामीले हेर्ने अवसर पाएको अर्को एउटा मनोरम स्थान थियो राजधानी गान्तोकभन्दा चालीस किलोमिटर परको पर्यटकीयस्थल छाङ्गु लेक ! हामी बसेकोभन्दा केहीमाथिको हनुमानटोकमा तीन माइल पुलिस पोष्टदेखि नै सेनानियन्त्रित क्षेत्रको प्रारम्भ हुँदो रहेछ । त्यहाँभन्दा माथिको यात्रामा विशेष अनुमतिपत्रको आवश्यकता पर्ने भएकोले हाम्रा व्यवस्थापक चन्द्र खालिङले हिजै त्यसको व्यवस्था मिलाइसकेका थिए, त्यसले गर्दा कुनै समस्या परेन । गान्तोक–नाथुला राजमार्गको ठाडो र घुमाउरो बाटो, कतै कतै पानीले बगाएको । अहिले पनि पानी बाक्लै परेको छ, कुहिरो, बादल र पानीले कतै त चारपाँच मिटर प।र समेत देख्न सकिँदैन । बाटो कतै बादलमाथि देखिन्छ, कतै बादलमुनि ! बीचबीचमा केही पातला बस्ती–बादलमाथिको आकाशमा थुपुक्क बसेजस्तै । बाटाभरि नै ठूला ठूला प्राकृतिक झरनाहरू– मनै रमाउने ! झण्डै डेढ घण्टाको चढाई पछि ३,७,८० मिटर (१४ हजार २०० फिट) उचाइमा रहेको छाङगुको किनारामा उभिइरहेका हुन्छौ हामी । १ किलोमिटर जति लामो अण्डाकार छाङगु लेक १५ मिटर गहिरो छ रे, यहाँका मानिस यसै भन्छन् । भुटिया भाषामा तालहरूको श्रोतको अर्थ लाग्ने छाङगुको अर्को अर्थ नौवटा झरना मिलेर बनेको ताल पनि होरे । यस तालमा झारपात झर्नासाथ एउटा विशेष चरोले त्यो टिपेर ताल सफा गर्छ रे, एउटा किम्बदन्ती ।
हिउँदमा चारैतिर बाक्लो हिउँ जम्दा तालमा समेत हिँड्न सकिन्छ रे । त्यही बेला पर्यटकहरूको भीड लाग्छ यहाँ, अहिले त सिजन नै होइन– मीठो नूनीलो नौनी मथेको भोटे चिया र न्यानो व्यासायिक मुस्कानले हामीलाई स्वगत गर्ने सुन्दरी छेतेन शेर्पा र सीतामाया गुरुङ त्यसै भन्थे । पानी र चीसोबाट यात्रीलाई जोगाउन ताो चिया, छाता र न्याना ज्याकेट, मोजार पञ्जा भाडामा उपलब्धगराउने सेवामा खटिएका ती हिमकन्याझैं युवतीहरूको मीठो मुस्कालने हाम्रो भने चीसो र थकान सबै मेटाइदिएका थिए ।
तिब्बती सीमाना नजिकैको यो लेकबाट १५ किलोमिटर पर पर्ने नजाथुला नाका फेरि खुल्दै छ । १९६२को भारत–चीन युद्धपछि बन्द भएको यो नाका खुलेपछि व्यापार फस्टाउने कुरामा सिक्किम आशावादी छ । नेपाल–तिब्बत व्यापारमा भने यसले ठूलै असर पर्ने अनुमान भए पनि हाम्रो तर्फबाट कुनै चासो राखिएको देखिँदैन । सिक्किमको नाथुला र तिब्बतको राजधानी ल्हास्साको दूरी ५०० किमि छ, नेपाली व्यापारीहरूले प्रयोग गर्दै आएका खास्सा–ल्हास्साको दूरी ८५० किमिभन्दा बढी ! नेपालले तिब्बत व्यापारबाट फाइदा लिन केरुङ नाका खुल्नु पर्छ । नेपाल र तिब्बत दुबैले केरुङ नाका खोल्न सहमति जनाएका पनि छन् । तिब्बत केरुङलाई आफूसँग जोड्न राजमार्गको निर्माण पनि गर्दैछ । बरु हामी नै पछाडि पर्दै छौं । पर्यटनमा हामीलाई नाथुला पासले सबैभन्दा बढी नोक्सान पु¥याउने निश्चित छ । कैलाश–मानसरोवरजस्ता यात्राका पर्यटक नेपालको साटो नाथुला नाकालाई रुचाउने छन् ।
मधुपर्क, वर्ष ३६ अङ्क ७ पूर्णाङ्क ४१४ मङ्सिर २०६०
Subscribe to:
Posts (Atom)